1. Λουτρά-Γυμνάσια

Τα λουτρά-γυμνάσια της Μικράς Ασίας είναι τα πιο μνημειώδη συγκροτήματα αυτού του τύπου στην Ανατολή και μπορούν να συγκριθούν σε μέγεθος και πολυτέλεια ακόμα και με τα αυτοκρατορικά λουτρά της Ρώμης. Ο αρχιτεκτονικός τύπος του λουτρού-γυμνασίου, που δημιουργήθηκε στη Μικρά Ασία, δεν αποτελεί απλή μίμηση των ρωμαϊκών προτύπων, αλλά συνδυάζει την αρχιτεκτονική κάτοψη των ρωμαϊκών θερμών με την τοπική αρχιτεκτονική παράδοση του ελληνικού γυμνασίου. Επιπλέον σε αυτού του τύπου τα συγκροτήματα είναι σαφής ο διττός χαρακτήρας τους τόσο από λειτουργική όσο και από αρχιτεκτονική άποψη. H πολύπλοκη αρχιτεκτονική των ρωμαϊκών λουτρών συνδυάζεται με την απλότητα και τις αρχές του ελληνικού γυμνάσιου, ενώ ταυτόχρονα είναι αυστηρά καθορισμένα η χρήση και ο ρόλος των επιμέρους χώρων. Το γεγονός αυτό αποδεικνύεται με σαφήνεια στο παράδειγμα του Γυμνασίου-Λουτρών του Θεάτρου στην Έφεσο, το οποίο διέθετε δύο διαφορετικές εισόδους, συνεπώς ήταν εφικτό οι ανοιχτοί χώροι άθλησης και οι χώροι λούσεως να χρησιμοποιηθούν ανεξάρτητα.¹

2. Θέση και αρχιτεκτονική περιγραφή

Τα Λουτρά του Θεάτρου (βλ. πλάνο Εφέσου, δικτυογραφία, αρ.79) της Εφέσου βρίσκονται δίπλα στο θέατρο (αρ.75) στην ανατολική άκρη της Αρκαδιανής οδού(αρ.82), κεντρικής οδικής αρτηρίας που οδηγούσε από το λιμάνι στο κέντρο της πόλης. Χρονολογούνται στο α΄ μισό του 2ου αι. μ.Χ.

Ανήκουν στον αρχιτεκτονικό τύπο θερμών που χαρακτηρίζεται από μια επιμήκη αίθουσα (ambulacrum) μεγάλων διαστάσεων, που αναπτυσσόταν σε σχήμα Πστις τρεις πλευρές του ορθογώνιου συγκροτήματος και περιέβαλλε τα δωμάτια των λουτρών.Η πλαισίωση των χώρων του λουτρού από την ευρύχωρη αίθουσα σε σχήμα Π εξυπηρετούσε τη μόνωσή τους. Το caldarium, το tepidarium και το frigidarium στα Λουτρά του Θεάτρου αναπτύσσονται πάνω σε έναν κεντρικό άξονα, εκατέρωθεν του οποίου διατάσσονται συμμετρικά μικρότεροι βοηθητικοί χώροι και αποδυτήρια.

Η ορθογώνια παλαίστρααναπτυσσόταν στο νότιο τμήμα του συγκροτήματος. Ο υπαίθριος χώρος της παλαίστρας διαστάσεων 70x30 μ. περιβαλλόταν από στοές στις τρεις πλευρές, οι οποίες καλύπτονταν με μωσαϊκά δάπεδα. Στη βόρεια πλευρά του ανοιχτού χώρου διαμορφώνονταν κλίμακες με τη μορφή χτιστών έδρανων, που προορίζονταν για τους θεατές και πιθανόν τους κριτές οι οποίοι παρακολούθησαν τη διεξαγωγή αθλητικών αγώνων. Η παλαίστρα διέθετε δύο εισόδους τοποθετημένες στον ίδιο άξονα, η μία βρισκόταν στη βορειοανατολική γωνία και η άλλη στη βορειοδυτική. Οι είσοδοι αυτοί ανοίγονταν σε δύο επιμήκεις προθαλάμους με προεξέχοντες ενδομημένους πεσσούςπου δημιουργούσαν τετράγωνες κόγχεςστις εσωτερικές επιφάνειες των τοίχων. Οι προθάλαμοι αυτοί εξασφάλιζαν την άμεση πρόσβαση στην επιμήκη αίθουσα, που είχε σχήμα Π, ενώ ταυτόχρονα επικοινωνούσαν μέσω πλευρικών ανοιγμάτων με τους θερμούς χώρους του caldarium.

Οι χώροι των θερμών λουτρών περιλάμβαναν συνολικά πέντε ορθογώνιες αίθουσες: α. το κεντρικό caldarium (9), στους τοίχους του οποίου ανοίγονταν ημικυκλικές και ορθογώνιες κόγχες, όπως συμβαίνει και σε άλλα γυμνάσια-λουτρά της Μικράς Ασίας, π.χ. στα λουτρά της Μίλητου, τα Ανατολικά λουτρά της Πέργαμου και τα λουτρά της Πριήνης. β. τέσσερις αίθουσες (7, 8), που διευθετούνταν ανά δύο εκατέρωθεν του κεντρικού θερμού χώρου.

Από τους θερμούς χώρους μπορούσαν να οδηγηθούν οι λουόμενοι μέσω δύο βοηθητικών δωματίων στο tepidarium. Το tepidarium περιλάμβανε δύο τετράγωνες αίθουσες χλιαρού λουτρού που λειτουργούσαν ως μεταβατικό στάδιο από το θερμό στο ψυχρό λουτρό.

To frigidarium αναπτύσσοταν σε σχήμα Πκαι περιλάμβανε μια κεντρική αίθουσα, όπου βρισκόταν η πισίνα του ψυχρού λουτρού (6) (natatio frigida), και δύο πλευρικούς μεγάλους ορθογώνιους χώρους.

Ακολουθούσε η μεγάλη αίθουσα (3) (ambulacrum), επίσης σε σχήμα Π, που χαρακτήριζε τυπολογικά το συγκρότημα. Λειτουργούσε πιθανόν ως αποδυτήριο ή ως αίθουσα συναντήσεων. Εκτεινόταν σε όλο το πλάτος του οικοδομήματος και πλαισίωνε τα διαμερίσματα των λουτρών. Προεξέχοντες ενδομημένοι πεσσοί σχημάτιζαν ορθογώνιες κόγχες στις προβολές της σύνθεσης.²

Τη βορειότερη ζώνη των λουτρών συνέθετε σειρά (πέντε) ορθογώνιων αιθουσών. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η κεντρική αίθουσα (4) που προοριζόταν πιθανόν για την αυτοκρατορική λατρεία. Ορθογώνιες κόγχες ανοίγονται στο δυτικό και ανατολικό τοίχο, ενώ μια μεγάλη ημικυκλική κόχγη διαμορφωνόταν στο κέντρο του βόρειου τοίχου. Οι εσωτερικές επιφάνειες της αυτοκρατορικής αίθουσας πρέπει να έφεραν πολυτελή αρχιτεκτονικό και γλυπτό διάκοσμο. Οι υπόλοιποι χώροι του βορειότερου τμήματος εξυπηρετούσαν πιθανόν βοηθητικές λειτουργίες.

Με βάση την ερμηνεία και τη διάταξη των επιμέρους διαμερισμάτων λούσεως διαπιστώνεται ότι ο λουόμενος προχωρούσε σταδιακά από το θερμό χώρο στο χλιαρό και τέλος στο ψυχρό, προσαρμόζοντας σταδιακά το σώμα του στις εναλλαγές της θερμοκρασίας.