1. Θέση

Ανάμεσα στους λόφους Πίον (Panayır) και Λεπρή Ακτή (Bülbül) βρίσκεται το διοικητικό οικοδομικό τετράγωνο της Εφέσου, το οποίο περιλαμβάνει το συγκρότημα της Άνω Αγοράς (αρ. 18), με κτήρια θρησκευτικού και πολιτικού χαρακτήρα. Στα βόρεια το συγκρότημα οριοθετείται από τις παρυφές του λόφου Panayır Dağ. Στα ανατολικά συνορεύει με ένα συγκρότημα θερμών (αρ. 16), ενώ στα δυτικά βρίσκεται το ιερό του Δομιτιανού (αρ. 30). Στη νοτιοδυτική γωνία της Αγοράς βρίσκεται το νυμφαίο του Λεκάνιου Βάσσου (αρ. 29). Στα νότια διέρχεται μια από τις κεντρικές οδικές αρτηρίες της πόλης (αρ. 110), που κατευθύνεται προς την πύλη της Μαγνησίας (αρ. 10)· πρόκειται για τμήμα της πομπικής ιεράς οδού, που συνέδεε το Αρτεμίσιο με το διοικητικό κέντρο της πόλης. Η πρόσβαση στην Αγορά από τη νότια οδό εξασφαλιζόταν από μια μνημειώδη δωρική πύλη (αρ. 19). Ανάμεσα στη νότια οδό και το συγκρότημα ήταν διευθετημένες οικίες και καταστήματα.¹

2. Αρχιτεκτονικός σχεδιασμός

Ο αρχικός σχεδιασμός της Αγοράς ανάγεται στους Ελληνιστικούς χρόνους. Κατά την πρώτη οικοδομική φάση, τον υπαίθριο χώρο του συγκροτήματος οριοθετούσαν απλές στοές στη βόρεια και νότια πλευρά του.²

Η εικόνα της Αγοράς που έχουμε σήμερα ανάγεται στην εποχή του Αυγούστου. Διαπιστώνεται ο ανασχεδιασμός του χώρου και η μετατροπή της ελληνιστικής αγοράς σε ρωμαϊκό φόρουμ, όπου επικρατεί η ορθογωνική χάραξη και η σαφής οριοθέτηση. Το σχήμα του συγκροτήματος ήταν ορθογώνιο με γενικές διαστάσεις 160x58 μ.

Στη βόρεια πλευρά παρατάσσονταν, με κατεύθυνση από τα δυτικά προς τα ανατολικά, το πρυτανείο (αρ. 24), το τέμενος του Αυγούστου και της Αρτέμιδος (αρ. 23) και το ωδείο-βουλευτήριο (αρ. 22). Μπροστά από αυτά τα κτήρια εκτεινόταν μια τρίκλιτη βασιλική (αρ. 21), που αποτελούσε τη βόρεια όψη του συγκροτήματος.

Η ανατολική και νότια πλευρά κλείνονταν με στοές, που πρέπει να ανήκαν στην ελληνιστική κτηριακή φάση. Κατά μήκος του τοίχου της νότιας δωρικής στοάς υπήρχε μια σειρά μαρμάρινων θρανίων. Στην ανατολική άκρη της στοάς διαμορφωνόταν η δωρική πύλη (αρ. 19), ενώ μια μικρότερη πύλη επίσης δωρικού ρυθμού βρισκόταν στη νοτιοδυτική γωνία της. Η δυτική πλευρά της δημόσιας αγοράς οριζόταν από μια σειρά αυτόνομων μικρών αρχιτεκτονημάτων, αναθηματικών κτηρίων, όπως το ηρώο του Γ. Σεξτίλιου Πολλίωνος (αρ. 28) και κρηναίων κατασκευών προσανατολισμένων προς το ναό του Δομιτιανού (αρ. 30).³ Στην πλατεία του διοικητικού συγκροτήματος ο περίπτερος ναός αφιερωμένος στον Καίσαρα και τη Ρώμη (αρ. 20) αναδεικνύεται την εποχή του Αυγούστου κεντρικό στοιχείο της σύνθεσης σύμφωνα με τα πρότυπα των αυτοκρατορικών αγορών.⁴

3. Βασιλική

Στη θέση της ελληνιστικής μονόκλιτης στοάς στη βόρεια πλευρά, οικοδομήθηκε μια μνημειώδη διώροφη τρίκλιτη βασιλική (αρ. 21) ελληνικού τύπου, που συνέβαλε καθοριστικά στη μετατροπή της ελληνιστικής δημόσιας αγοράς της Εφέσου σε ρωμαϊκό forum.⁵ Σε αντίθεση με τις βασιλικές δυτικού τύπου, η βασιλική της Εφέσου είχε ανοιχτή τη νότια πλευρά της. Το μήκος της ξεπερνούσε εκείνο της πλατείας της Αγοράς καθώς τα άκρα της έκλειναν μικροί ορθογώνιοι σε κάτοψη χώροι, τα χαλκιδικά, όπως αποκαλούνται από το Βιτρούβιο.⁶ Τέσσερις αναβαθμοί διαμορφώνονταν στο κεντρικό τμήμα της όψης της βασιλικής προς την πλατεία. Το πλάτος των πλευρικών κλιτώνήταν 4,72 μ, και του μεσαίου 6,85 μ. Οικίονεςτης πρόσοψης ήταν ιωνικού ρυθμού και στέφονταν με ιωνικά κιονόκρανα, ενώ οι εσωτερικές ιωνικές κιονοστοιχίες έφεραν κιονόκρανα διακοσμημένα με παραστάσεις βουκρανίων. Λίγα χρόνια μετά την αποπεράτωση του κτηρίου, ο πίσω τοίχος ενισχύθηκε με μαρμάρινους ορθοστάτες και στα μετακιόνια διαστήματα των εσωτερικών κιονοστοιχιών προστέθηκαν κίονες κορινθιακού ρυθμού, πιθανώς στο πλαίσιο αποκατάστασης ζημιών που προκλήθηκαν από σεισμούς.

Μονόρριχτες στέγες πρέπει να κάλυπταν τα πλευρικά κλίτη, ενώ η δίρριχτη στέγη του μεσαίου κλίτους ήταν πιθανόν υπερυψωμένη και διέθετε παράθυρα, ώστε να εξασφαλίζει το φωτισμό του εσωτερικού. Στις στενές πλευρές του οικοδομήματος το επίμηκες μεσαίο κλίτος επικοινωνούσε με τα χαλκιδικά μέσω τοξωτών ανοιγμάτων.

Αναθηματική επιγραφή από το επιστύλιο του οικοδομήματος αναφέρει ότι η βασιλική ήταν αφιερωμένη στη θεά Άρτεμη, τους αυτοκράτορες Aύγουστο και Τιβέριο, και το δήμο. Ως χορηγοί έχουν αποκατασταθεί τα ονόματα του Σεξτίλιου Πολλίωνος και της οικογένειάς του.⁷ Η ανέγερση της βασιλικής εντάσσεται στο πρόγραμμα αναμόρφωσης της Αγοράς στα χρόνια του Αυγούστου, ενώ η ολοκλήρωση του έργου τοποθετείται γύρω στο 11-13 μ.Χ. Στα χρόνια του Νέρωνα (43-68 μ.Χ.) προστέθηκε το δυτικό χαλκιδικό (αρ. 27), το οποίο εσωτερικά χωριζόταν σε τρεις θαλάμους. Η είσοδος στους χώρους του δυτικού χαλκιδικού ήταν εφικτή μέσω θυραίων ανοιγμάτων από την πλατεία του Δομιτιανού. Ιωνικοί κίονες και πεσσοί συνέθεταν τον αρχιτεκτονικό διάκοσμο του άνω ορόφου. Κατά τους Ύστερους Ρωμαϊκούς χρόνους το δυτικό χαλκιδικό μετράπηκε σε εκκλησία.⁸

Το ανατολικό χαλκιδικό της βασιλικής ανοικοδομήθηκε κατά τους Βυζαντινούς χρόνους με μορφή περίστυλης αυλής, ενώ οι σωζόμενοι κορινθιακοί κίονες φαίνεται να προέρχονται από κιονοστοιχία του άνω ορόφου της αρχικής κατασκευής.

Από λειτουργική άποψη, η παρουσία της βασιλικής στο εσωτερικό της δημόσιας αγοράς της πόλης σηματοδοτεί τον πολιτικό χαρακτήρα της και παραπέμπει στη γενικότερη χρήση των οικοδομημάτων αυτού του τύπου ως χώρων εξυπηρέτησης δημόσιων και διοικητικών λειτουργιών. Θραύσματα και βάσεις αυτοκρατορικών πορτρέτων της δυναστείας Ιουλίων Κλαυδίων, που βρέθηκαν στο χώρο, προδίδουν την πλούσια πλαστική διακόσμηση και πολυτέλεια του εσωτερικού χώρου του οικοδομήματος. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν τα κολοσσιαία πορτρέτα του Αυγούστου και της συζύγου του Λιβίας, που πιθανόν κοσμούσαν το ανατολικό χαλκιδικό.

4. Πρυτανείο

Το πρυτανείο (αρ. 24) βρίσκεται στη βόρεια πλευρά της δημόσιας αγοράς της Εφέσου δίπλα στο ωδείο-βουλευτήριο. Τους επιμέρους χώρους του αποτελούσαν μια περίστυλη αυλή, στα βόρεια της οποίας ανοίγονταν τέσσερις αίθουσες, διατεταγμένες σε ζεύγη. Οι αρχαιολογικές έρευνες στο χώρο εντόπισαν τέσσερις οικοδομικές φάσεις, το μεγαλύτερο μέρος όμως των σωζόμενων ερειπίων είναι της εποχής του Αυγούστου. Από το σημείο αυτό ξεκινούσε ένας μικρός δρόμος, ο λεγόμενος «Clivus Sacer», ο οποίος έστριβε ελαφρώς διαγώνια, για να συναντήσει την οδό Κουρητών, από όπου εξασφαλιζόταν η άμεση πρόσβαση και επικοινωνία με το κάτω κέντρο της ρωμαϊκής πόλης.

5. Τέμενος

Στο χώρο (αρ. 23) ανάμεσα στο πρυτανείο και στο ωδείο-βουλευτήριο της Εφέσου αναπτύσσεται μια υπαίθρια αυλή, διαστάσεων 33x28 μ., με ιωνικές στοές στις τρεις πλευρές της.⁹ Τα ιωνικά κιονόκρανα και οι βάσεις τους ακολουθούν την ελληνιστική παράδοση. Στο εσωτερικό της αυλής διαμορφώνεται ένα υπερυψωμένο επίπεδο με κλίμακα. Πιθανολογείται ότι αποτελούσε βάθρο αρχιτεκτονικής σύνθεσης με τη μορφή βωμών ή ναΐσκων.

Αρχικά θεωρήθηκε πιθανότερη η παρουσία βωμού στο χώρο, που συνδέθηκε αρχιτεκτονικά και λειτουργικά με το πρυτανείο και χρονολογήθηκε στην Ελληνιστική περίοδο.¹⁰ Αργότερα η θέση ταυτίστηκε με το ιερό του θεού Καίσαρος και της θεάς Ρώμης, ενώ τυπολογικά αποκαταστάθηκε με τη μορφή δύο πρόστυλων ιωνικών ναΐσκων, υψωμένων σε κοινό πόδιο,πρωτοποριακού σχεδιασμού για την περιοχή της Μικράς Ασίας, με έντονη ρωμαϊκή επίδραση.¹¹ Στις πιο πρόσφατες όμως δημοσιεύσεις της τοπογραφίας της πόλης αναγνωρίζεται ως τέμενος με βωμούς του Αυγούστου και της Αρτέμιδος, και χρονολογείται πριν από το 25 π.Χ.¹²

6. Ωδείο-βουλευτήριο

Το ωδείο-βουλευτήριο βρίσκεται στο βορειοανατολικό τμήμα της δημόσιας αγοράς. Η αρχική κατασκευή του ανάγεται στους Ελληνιστικούς χρόνους και αποτελούσε το βουλευτήριο της πόλης. Κατά τη διάρκεια των Αυτοκρατορικών χρόνων πραγματοποιήθηκαν εκτεταμένες μεταποιήσεις και οικοδομικές επεμβάσεις, με αποτέλεσμα να εξελιχθεί σε θεατρικό οικοδόμημα νέας τυπολογίας με διττή λειτουργία.

7. Ναός του Καίσαρα και της Ρώμης

Στο εσωτερικό της πλατείας της Αγοράς υπήρχε ένας μικρός πρόστυλος περίπτερος ναός. Χρονολογείται το β΄ μισό του 1ου αι. π.Χ και πρέπει να καταστράφηκε κατά την Ύστερη Αρχαιότητα.

Αρχικά στην έρευνα θεωρήθηκε ότι ο ναός αυτός ήταν αφιερωμένος στη λατρεία της αιγυπτιακής θεότητας Ίσιδας και του θεού Διονύσου,¹³ ενώ η ανέγερσή του συνδέθηκε με την επίσκεψη του Μάρκου Αντώνιου και της Κλεοπάτρας στην πόλη το 32 π.Χ. Σύμφωνα με άλλη άποψη ο ναός ήταν αφιερωμένος στον Αύγουστο.¹⁴ Στις τελευταίες δημοσιεύσεις ο ναός αποδόθηκε στη λατρεία του θεού Καίσαρα και της θεάς Ρώμης, που χτίστηκε από το Conventus Civium Romanorum (σύλλογος των Ρωμαίων πολιτών), με την άδεια του Αυγούστου μετά το 29 π.Χ. και αποτέλεσε από τους πρώτους ναούς αυτοκρατορικής λατρείας στην πόλη.¹⁵

Ο ναός, γενικών διαστάσεων 22,24x14,50 μ., ήταν πιθανόν κορινθιακού ρυθμού με 6x10 κίονες και διέθετε πρόναο και σηκό. Μόνο τα θεμέλιά του είναι σήμερα ορατά, κατασκευασμένα από ορθογώνιους και πολυγωνικούς ασβεστόλιθους, με πλήρωση του εσωτερικού τους με opus caementicium.Η κρηπίδα πρέπει να είχε 4 αναβαθμούς, η διάμετρος των κιόνων υπολογίζεται γύρω στα 0,60 μ., και το μετακιόνιο διάστημα πρέπει να ήταν 1,85 μ.¹⁶

8. Νότια δωρική πύλη

Η δωρική πύλη βρίσκεται στο νότιο δρόμο που διέρχεται από την πύλη της Μαγνησίας και σηματοδοτεί την είσοδο προς τη δημόσια αγορά. Σώζεται μόνο το εξωτερικό νότιο τμήμα της με πρόσοψη μήκους 8,40 μ και βάθος 2,95 μ . Στην κάτοψη αποτυπώνεται με 4 πρόστυλους δωρικούς κίονες (διαμέτρου 0,77 μ.), και δύο πεσσούς (πάχους 0,58 μ.). Είναι κατασκευασμένη από μάρμαρο. Το ύψος των κιόνων υπολογίζεται γύρω στα 5,39 μ. Ο θριγκός ήταν κανονικού δωρικού τύπου, με τριταινιωτό επιστύλιο,τρίγλυφα και μετόπες στη ζωφόρο και δωρικό γείσο με προμόχθους και σταγόνες,ενώτο αέτωμα κοσμούσε κυκλική ασπίδα. Η πύλη χρονολογείται με βάση τα στυλιστικά χαρακτηριστικά της αρχιτεκτονικής διακόσμησής της στην Ελληνιστική περίοδο (2ος/1ος αι. π.Χ.).¹⁷

9. Ερμηνευτικές προσεγγίσεις

Η αρχιτεκτονική αναμόρφωση της δημόσιας αγοράς την εποχή του Αυγούστου είχε ως στόχο τη μετατροπή της από περίστυλη αγορά σε ρωμαϊκό φόρουμ και συνεπώς την προσαρμογή της στα ρωμαϊκά πρότυπα. Αυτή την πρόθεση πραγματοποίησε η ανέγερση της επιμήκους βασιλικής στη βόρεια πλευρά, που μείωσε αισθητά την έκταση του πλατείας και τόνισε το περίγραμμα του συγκροτήματος. Καθοριστικής σημασίας αποτέλεσε η ανέγερση του ναού του Καίσαρα και της Ρώμης στο εσωτερικό, που παρά τη μη αξονική διάταξη του οικοδομήματος στο χώρο αναδείχθηκε κεντρικό στοιχείο της σύνθεσης. Τα κτήρια της Αγοράς, αν και ήταν ετερόκλιτα ως προς τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό και τη μορφή τους, είχαν σαφή δημόσιο και θρησκευτικό χαρακτήρα, ώστε να συνθέτουν το διοικητικό και πολιτικό κέντρο της πόλης. Επιπλέον ο χαρακτήρας των θρησκευτικών οικοδομήματων μετέτρεψε το αρχιτεκτονικό σύνολο σε μνημειακό χώρο αυτοκρατορικής λατρείας.¹⁸ Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι η Αγορά της Εφέσου παρουσιάζει ομοιότητες, με παρόμοιου τύπου δημόσιου χαρακτήρα εγκαταστάσεις της Μικράς Ασίας, όπως το αυτοκρατορικό forum του Αυγούστου στην Αντιόχεια της Πισιδίας και το forum στην Κρήμνα της Πισιδίας.

10. Μεταγέστεροι χρόνοι

Μέχρι τον 4ο αι. μ.Χ. το συγκρότημα δεν υπέστη αλλαγές. Το 358, 365 και 368 μ.Χ. καταστροφικοί σεισμοί έπληξαν τη πόλη. Μεγάλο τμήμα της βασιλικής καταστράφηκε. Πιθανολογείται η αποκατάσταση των ζημιών και μια γενικότερη οικοδομική επέμβαση στο συγκρότημα την εποχή του Θεοδοσίου Β΄ (408-450). Η παραπάνω υπόθεση βασίζεται σε επιγραφή που αναφέρει το forum Theodosianum, το οποίο από τους μελετητές ταυτίζεται με τη δημόσια αγορά της πόλης.¹⁹

11. Ιστορία της έρευνας και σημερινή κατάσταση

Ανασκαφικές έρευνες στο χώρο διεξήχθησαν από το Αυστριακό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο και τους αρχαιολόγους Wilhelm Alzinger, Stefan Karwiese, Gerhard Langmann στις δεκαετίες του 1960, 1970 και 1980. Τα αποτελέσματα των ανασκαφών αυτών έδωσαν μια αποσπασματική εικόνα της οικοδομικής εξέλιξης του χώρου, καθώς παραμένουν πολλά σημεία που πρέπει να αποσαφηνιστούν. Από τα κτήρια της Αγοράς, μόνο για τη βασιλική έχει δημοσιευθεί μια επιστημονική μελέτη συνοδευόμενη από σχέδια και προτάσεις αποκατάστασης.²⁰ Για τα περισσότερα όμως από τα κτήρια υπάρχει, όπως διαπιστώσαμε, έντονος προβληματισμός ως προς την ταυτότητα και τη χρήση τους. Αναστηλωτικές εργασίες διεξήχθησαν στο ωδείο-βουλευτήριο, με αποτέλεσμα να αποτελεί σήμερα το πιο εντυπωσιακό μνημείο του συνόλου. Κάποιες προσπάθειες αναστήλωσης έγιναν επίσης στις κιονοστοιχίες της βασιλικής και στο πρόπυλο του πρυτανείου. Aπό τα υπόλοιπα κτήρια του συγκρoτήματος σώζονται λιγοστά αρχιτεκτονικά λείψανα.²¹