Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία

1. Εισαγωγή

Τα Λουτρά του Λιμανιού της Εφέσου βρίσκονται κοντά στο λιμάνι και στη βόρεια πλευρά της κεντρικής οδικής αρτηρίας (Αρκαδιανή Οδός), που οδηγούσε από το λιμάνι προς το κέντρο της πόλης. Χρονολογούνται την εποχή της αυτοκρατορίας του Δομιτιανού (81-96) και θεωρούνται αντιπροσωπευτικό δείγμα του αρχιτεκτονικού τύπου Λουτρό-Γυμνάσιο της Μικράς Ασίας, όπου η υιοθέτηση των θερμών αυτοκρατορικού τύπου συνδυάστηκε με τη βαθιά ριζωμένη ελληνική αρχιτεκτονική παράδοση του απλού γυμνασίου. Στην πρωτεύουσα της επαρχίας της Ασίας, την Έφεσο, η παρουσία πέντε λουτρών, μεταξύ των οποίων τα τέσσερα αυτοκρατορικού τύπου, απηχεί τον ισχυρό και εκτεταμένο εκρωμαϊσμό των επαρχιών.

2. Αρχιτεκτονική περιγραφή

Τα Λουτρά του Λιμανιού αποτελούσαν ένα πολυσύνθετο συγκρότημα, το οποίο περιλάμβανε τις Θέρμες, το Γυμνάσιο των Σεβαστών και τους ξυστούς, που ονομάζονταν στοές ή Αίθουσες του Βερουλάνου. Η ονομασία των ξυστών προήλθε από το όνομα του Κλαύδιου Βερουλάνου, Εφέσιου ιερέα αυτοκρατορικής λατρείας, ο οποίος στα χρόνια του Αδριανού δώρισε την ορθομαρμάρωση των τοίχων τους. Οι Αίθουσες του Βερουλάνου ήταν ένας σχεδόν τετράγωνος σε κάτοψη χώρος, τεράστιων διαστάσεων 200 x 240 μ., περίστυλος με τρεις σειρές κιονοστοιχιών. Στη δυτική πλευρά είχε ένα άνοιγμα με τέσσερις κίονες, το οποίο οδηγούσε σε έναν προθάλαμο που, με τη σειρά του, ανοιγόταν με πεντάβηλον στην παλαίστρα.

Η παλαίστρα αναπτυσσόταν ανάμεσα στον ανοιχτό χώρο αθλητικής άσκησης και στον κλειστό χώρο των διαμερισμάτων των λουτρών. Στο κέντρο της βόρειας και νότιας πλευράς της παλαίστρας ανοίγονταν, στον ίδιο άξονα με τον περίστυλο υπαίθριο χώρο, δύο αίθουσες ίδιων περίπου διαστάσεων. Η νότια αποτελούσε αίθουσα διαλέξεων, ενώ η βόρεια (Μ), η λεγόμενη Μαρμάρινη Αίθουσα, ήταν αφιερωμένη στην αυτοκρατορική λατρεία. Η τελευταία ήταν ορθογώνιου σχήματος, στους τοίχους της ανοίγονταν εναλλάξ ορθογώνιες και ημικυκλικές κόγχες, διακοσμημένες με ναΐσκους (aediculae), ενώ μία μεγαλύτερη ημικυκλική κόγχη βρισκόταν στο κέντρο της βόρειας πλευράς.¹ Γενικότερα οι εσωτερικές επιφάνειες της αίθουσας πρέπει να διαμορφώνονταν ως μνημειακή διώροφη κατασκευή με έντονο διακοσμητικό χαρακτήρα κατά τα ρωμαϊκά πρότυπα αισθητικής, όπου προστώα και ναΐσκοι (aediculae), διακοσμημένα με αγάλματα, κίονες και αετώματα συνδυασμένα με την πολυχρωμία του μαρμάρινου δαπέδου θα αναδείκνυαν την πολυτέλεια και το μεγαλοπρεπές αρχιτεκτονικό ύφος της σύνθεσης.
Η είσοδος στα λουτρά από την κεντρική οδική αρτηρία της πόλης γινόταν μέσω μιας ελλειπτικής αυλής (η λεγόμενη atrium thermarum Constantianarum), η οποία περιβαλλόταν από κιονοστοιχία.² Στη βόρεια πλευρά της άνοιγε σε στενόμακρο διάδρομο, με κιονοστοιχία κατά μήκος των μακριών πλευρών του.

Ο χώρος των λουτρών ήταν οργανωμένος με μια διπλή σειρά διαμερισμάτων· την πρώτη σειρά καταλάμβανε το frigidarium και τη δεύτερη το caldarium. Οι επιμήκεις αίθουσες με τους προεξέχοντες πεσσούς, που πλαισίωναν το κυρίως χώρο του frigidarium, λειτουργούσαν ταυτόχρονα ως αποδυτήριο και βασιλική. Το αρχιτεκτονικό μοτίβο με εξέχοντες πεσσούς, όπως στο χώρο Β/Α, αποτελεί χαρακτηριστικό των λουτρών της Μικράς Ασίας, συναντάται στη Μίλητο στα Λουτρά της Φαυστίνας, στην Πέργαμο στα Ανατολικά Λουτρά, στη Μαγνησία στο συγκρότημα Λουτρών-Γυμνασίου και τα Λουτρά “Caserma”, στην Άγκυρα στα Λουτρά του Καρακάλλα και τέλος στα Λουτρά-Γυμνάσια της Τερμησσού.³

Το frigidarium των Λουτρών του Λιμανιού περιείχε την πισίνα (natatio), που κάλυπτε όλη σχεδόν την έκταση της αίθουσας, κοινό γνώρισμα άλλωστε για τα κτήρια αυτού του τύπου στο χώρο της Μικράς Ασίας.⁴ Η δεύτερη σειρά διαμερισμάτων περιλάμβανε το κεντρικό tepidarium, τρεις βοηθητικούς χώρους στη νότια πλευρά και τρεις στη βόρεια. Το tepidarium ανοιγόταν στο caldarium, που διέθετε εξέχοντες πεσσούς. Η παρουσία των εξέχοντων πεσσών και στο χώρο του caldarium συνηθίζεται και σε άλλα λουτρά της Μικράς Ασίας. Αναφέρουμε ενδεικτικά τα παραδείγματα από τα Ανατολικά Λουτρά και το συγκρότημα Γυμνασίου-Λουτρών του Βήδιου στην Έφεσο, τα Αυτοκρατορικά Λουτρά των Σάρδεων, τα Λουτρά-Γυμνάσια της Αλεξάνδρειας Τρωάδος και τα Λουτρά του Λιμανιού της Καύνου.⁵ Τα Λουτρά του Λιμανιού διαθέτουν κοινά στοιχεία με το συγκρότημα Γυμνασίου-Λουτρών του Βήδιου, κυρίως ως προς την εσωτερική τους διάταξη. Η οργάνωση των χώρων των λουτρών σε δύο σειρές αντιστοιχεί στις λειτουργίες του. Η πρώτη σειρά διαμερισμάτων φιλοξενούσε την είσοδο, την αλλαγή ρούχων, την άσκηση και τέλος το κρύο λουτρό στην πισίνα του frigidarium, ενώ η δεύτερη το ζεστό λουτρό, την εφίδρωση και το μασάζ. Η γενικότερη πάντως τριμερής διαίρεση του όλου συγκροτήματος υπαγορεύεται από τον τριπλό χαρακτήρα του συνόλου και ανταποκρίνεται με σαφήνεια στη διαφορετική χρηστικότητα των επιμέρους χώρων του.⁶

3. Χρονολόγηση

Τα Λουτρά του Λιμανιού αποτελούν μία από τις αρχαιότερες μέχρι στιγμής γνωστές εγκαταστάσεις αυτού του τύπου των Θερμών-Γυμνασίου στην πόλη της Εφέσου και γενικότερα στη Μικρά Ασία. Γνωρίζουν τρεις τουλάχιστον οικοδομικές φάσεις. Το βασικό σχέδιο του συγκροτήματος είναι της εποχής του Δομιτιανού (81-96). Κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της παλαίστρας φαίνεται να ανήκουν στα μέσα ή στο τέλος του 2ου αιώνα. Τέλος η ελλειπτική αυλή με κιονοστοιχία, που συνέδεε τα λουτρά με την Αρκαδιανή Οδό, προστέθηκε τον 4ο αιώνα, την εποχή του αυτοκράτορα Κωστάντιου (337-361). Στους Βυζαντινούς χρόνους στο χώρο οικοδομήθηκαν ιδιωτικές οικίες.⁷

1. Ward-Perkins, J., Roman Imperial Architecture (London – New Haven 1981), σελ. 294, εικ. 191. Με βάση επιγραφικές μαρτυρίες η Μαρμάρινη Αίθουσα ιδρύθηκε από τον Εφέσιο Τιβέριο Κλαύδιο Αριστίωνα προς τιμήν του αυτοκράτορα Δομιτιανού. Στην αίθουσα αυτή βρέθηκε επίσης και το χάλκινο άγαλμα του έφηβου αθλητή, που σήμερα εκτίθεται στο Μουσείο της Βιέννης. Scherrer, P. (επιμ.), Ephesus. The New Guide (Vienna 2000), σελ. 174-176.

2. Scherrer, P. (επιμ.), Ephesus. The New Guide (Vienna 2000), σελ. 174· Wiplinger, G. – Wlach, G., Ephesus. 100 Years of Austrian Research (Vienna – Cologne – Weimar 1995), σελ. 18.

3. Yegül, F., Baths and bathing in Classical Antiquity (New York 1992), σελ. 414-416.

4. Βλ. Ανατολικά Λουτρά και Λουτρά του Βήδιου στην Έφεσο, Αυτοκρατορικά Λουτρά στις Σάρδεις και Λουτρά του Καρακάλλα στην Άγκυρα.

5. Yegül, F., Baths and bathing in Classical Antiquity (New York 1992), σελ. 417-418, 420.

6. Yegül, F., Baths and bathing in Classical Antiquity (New York 1992), σελ. 272-273.

7. Yegül, F., Baths and bathing in Classical Antiquity (New York 1992), σελ. 304.