Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία

1. Θέση

Η λεγόμενη Μαρμάρινη οδός ξεκινά από την πλατεία του Θεάτρου ¹, εκτείνεται προς τα νότια κατά μήκος της ανατολικής πλευράς της επονομαζόμενης Τετράγωνης Αγοράς και καταλήγει στην οδό των Κουρητών (Έμβολος). Κατά τους Αυτοκρατορικούς χρόνους η Μαρμάρινη οδός εντάχθηκε στη διαδρομή που διένυε η ιερά πομπή της Άρτεμης. Ο δρόμος ήταν πλακόστρωτος και οριζόταν στα δυτικά από ένα επίμηκες δωρικό οικοδόμημα, τη λεγόμενη αίθουσα του Νέρωνα, και στα ανατολικά από μία στοά πίσω από την οποία αναπτύσσονταν καταστήματα. Προέκταση της Μαρμάρινης οδού στα βόρεια αποτελούσε η οδός του Θεάτρου, που συνέδεε την περιοχή του Θεάτρου με την Κορησσική Πύλη.²

2. Αρχιτεκτονική περιγραφή - Τοπογραφία

Η μορφή της Μαρμάρινης οδού, όπως αποκαλύπτεται σήμερα, ανάγεται στους Ύστερους Αυτοκρατορικούς χρόνους, μετά τον 3ο αι. μ.Χ. Κατά μήκος της ανατολικής πλευράς της και περίπου 40 μ. νότια του Θεάτρουαναπτύσσεται μία στοά. Οι κίονες και τα κιονόκρανά της ήταν δεύτερης χρήσης, ενώ πίσω από αυτή υπήρχαν καταστήματα σε σειρά, που υποδηλώνουν την εμπορική σημασία της οδού. Ανατολικότερα, στην πλαγιά του λόφου Panayir, εντοπίστηκαν πολυώροφα οικιστικά σύνολα.³ Στη συμβολή της Μαρμάρινης οδού και του Εμβόλου υπήρχε ένα συγκρότημα βεσπασιανών και κατοικίες με πλούσια ψηφιδωτά που οικοδομήθηκαν κατά την Ύστερη Αρχαιότητα, οι οποίες αρχικά είχαν λανθασμένα ταυτιστεί με οίκο ανοχής.⁴

Στη δυτική πλευρά της Μαρμάρινης οδού βρίσκεται η λεγόμενη αίθουσα του Νέρωνα, που ουσιαστικά ορίζει την ανατολική πλευρά της Τετράγωνης Αγοράς.⁵ Επρόκειτο για ένα επίμηκες δωρικό οικοδόμημα, μήκους 150 μ., προσανατολισμένο προς τη Μαρμάρινη οδό, το οποίο πήρε την ονομασία του από αναθηματική επιγραφή στην Άρτεμη Εφεσία, το Νέρωνα (54-65), τη μητέρα του Αγριππίνα, και τους πολίτες της Εφέσου. Η αίθουσα του Νέρωνα υψωνόταν πάνω σε βάση, με αποτέλεσμα το δάπεδό της να είναι 1,70 μ. πάνω από την επιφάνεια της οδού.⁶ Στους Ύστερους Ρωμαϊκούς χρόνους η πρόσοψη προς τη Μαρμάρινη οδό έκλεισε και έμεινε μόνο μία μικρή είσοδος στο βόρειο άκρο.

Ανάμεσα στα σωζόμενα ερείπια της οδού ξεχωρίζει μια μαρμάρινη πλάκα, με χαραγμένα μια γυναικεία προτομή με πόλο, ένα αριστερό πόδι και μια σχηματοποιημένη καρδιά με βέλος. Τα σχέδια χρονολογούνται στη Βυζαντινή περίοδο και πρόκειται πιθανό για παράσταση θρησκευτικού χαρακτήρα που απεικόνιζε την Τύχη ή την Κυβέλη, αν και έχει στο παρελθόν υποστηριχθεί λανθασμένα ότι πρόκειται για πινακίδα, η οποία οδηγούσε προς το γειτονικό λεγόμενο "οίκο ανοχής".⁷

3. Λειτουργία

Σύμφωνα με επιγραφικές μαρτυρίες, η μαρμάρινη οδός φιλοξενούσε εμπόρους και τεχνίτες, συγκεκριμένα αναφέρεται ως «τόπος τεκτόνων».⁸ Ιδιαίτερης σημασίας ωστόσο είναι η εύρεση μιας προτομής και ενός βάθρου, τα οποία συνανήκουν και τοποθετούνται χρονικά στην Πρώιμη Βυζαντινή περίοδο. Στο μέσο του βάθρου είναι χαραγμένη επιγραφή που μας πληροφορεί ότι στον Ευτρόπιο, έναν Εφέσιο, αφιερώνεται μια ελάχιστη ανταπόδοση για τους ασταμάτητους κόπους του στον καλλωπισμό της πόλης με μαρμάρινους δρόμους: «Τήνδε φιλαγρύπνων / ὀλίγην χάριν εὔραο μόχθω(ν) / Εὐτρόπιε, ζαθέης Ἐφέσσου / θάλος, οὔνεκα πάτρην μαρμαρέαις κοσμήσας / εὐστρώτοισιν ἀγυιαῖς». Με βάση λοιπόν τα στοιχεία αυτά εκφράστηκε η υπόθεση ότι και η πλακόστρωση της Μαρμάρινης οδού ήταν έργο του Ευτροπίου και η συγκεκριμένη προτομή θα πρέπει να ήταν τοποθετημένη στην ανατολική στοά της.⁹

Πέρα από την προτομή του δωρητή, ανάμεσα στα ευρήματα από την περιοχή της Mαρμάρινης οδού, συγκαταλέγονται γλυπτά αξιωματούχων, τα περισσότερα από τα οποία χρονολογούνται τεχνοτροπικά στην Πρώιμη Βυζαντινή περίοδο. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν τρεις κορμοί συγκλητικών, που χρονολογούνται γύρω στον 5ο αι. μ.Χ.¹⁰ Από επιγραφικές μαρτυρίες γνωρίζουμε ότι τη Μαρμάρινη οδό κοσμούσαν χάλκινα αγάλματα Νικών και άλλων μυθολογικών μορφών.¹¹ Σημαντικές πληροφορίες αντλούμε επίσης από τις επιγραφές που είναι χαραγμένες στα οικοδομικά μέλη των κτηρίων που πλαισιώνουν την οδό.¹²

4. Ιστορία της έρευνας και σημερινή κατάσταση

Οι αναφορές στην έρευνα σχετικά με τη Μαρμάρινη οδό, το μεγαλύτερο τμήμα της οποίας ανακαλύφθηκε στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, καθώς και τα μνημεία που την πλαισιώνουν είναι δυστυχώς ιδιαίτερα ελλιπείς και αποσπασματικές, γεγονός που καθιστά δύσκολη τη μελέτη του συγκεκριμένου θέματος.

Στο πλαίσιο της αξιοποίησης και ανάδειξης των αρχαιολογικών μνημείων της Εφέσου έχουν αναστηλωθεί ορισμένοι από τους κίονες της στοάς στην ανατολική πλευρά της Μαρμάρινης οδού, ενώ κατά μήκος της δυτικής πλευράς βρίσκονται τοποθετημένοι στο έδαφος σφόνδυλοι και τμήματα του θριγκού της λεγόμενης αίθουσας του Νέρωνα, στην οποία έχουν πραγματοποιηθεί ελάχιστες αναστηλωτικές εργασίες.¹³

1. Στην αρχή της Μαρμάρινης οδού, στην πλατεία του Θεάτρου, υπάρχει μια αψίδα που ανήκει στο βυζαντινό τείχος της πόλης, η οποία φέρει χαραγμένες επευφημίες προς τους ευσεβείς Βασιλείς και τους Πρασίνους και χρονολογείται στις αρχές του 7ου αι. μ.Χ. Βλ. Foss, C., Ephesus after antiquity: a late Antique, Byzantine and Turkish city (Cambridge, Νew York 1979), σελ. 61· Bauer, F.A., Stadt, Platz und Denkmal in der Spätantike: Untersuchungen zur Ausstattung des öffentlichen Raums in den spätantiken Städten Rom, Konstantinopel und Ephesos (Mainz am Rhein 1996), σελ. 278, σημ. 40· Merkelbach, R. – Nollé, J., Engelmann, H. – Iplikçioğlu, B. – Knibbe, D., Die Inschriften von Ephesos V (Bonn 1980), σελ. 65, αρ. επιγρ. 2090.

2. Bauer, F.A., Stadt, Platz und Denkmal in der Spätantike: Untersuchungen zur Ausstattung des öffentlichen Raums in den spätantiken Städten Rom, Konstantinopel und Ephesos (Mainz am Rhein 1996), σελ. 278· Scherrer, P. (επιμ.), Ephesus. The New Guide (Istanbul 2000), σελ. 156-157.

3. Scherrer, P. (επιμ.), Ephesus. The New Guide (Istanbul 2000), σελ. 156.

4. Foss, C., Ephesus after antiquity: a late Antique, Byzantine and Turkish city (Cambridge, New York 1979), σελ. 63.

5. Για την αίθουσα του Νέρωνα βλ. Lang, G.J.,“Zur oberen Osthalle der Agora, der 'Neronischen Halle' in Ephesos’’, στο Kandler, M. – Karwiese, S. – Pillinger, R. (επιμ.), Lebendige Altertumswissenschaft: Festgabe zur Vollendung des 70. Lebensjahres von H. Vetters (Wien 1985), σελ. 176-180.

6. Η αίθουσα του Νέρωνα κατασκευάστηκε πάνω σε βάση, λόγω της υψομετρικής διαφοροποίησης που υπήρχε ανάμεσα στην Τετράγωνη Αγορά και τη Μαρμάρινη οδό. Γύρω στον 3ο αι. μ.Χ., περίοδο οικονομικής παρακμής της πόλης, ξεκίνησε η αφαίρεση των μεταλλικών συνδέσμων από την τοιχοποιία της βάσης της αίθουσας του Νέρωνα, που συνεχίστηκε και αργότερα βλ. Hueber, F., Ephesos. Gebaute Geschichte (Sonderhefte der Antiken Welt, Mainz am Rhein 1997), σελ. 77, 92, εικ. 115.

7. Scherrer, P. (επιμ.), Ephesus. The New Guide (Istanbul 2000), σελ. 157.

8. Börker, C. – Merkelbach, R. – Engelmann, H. – Knibbe, D., Die Inschriften von Ephesos II (I.K., Bonn 1979), σελ. 223, αρ. 549.

9. Η μαρμάρινη βάση βρέθηκε στη συμβολή της Μαρμάρινης οδού και του Εμβόλου, Grégoire, H., Recueil des inscriptions grecques-chrétiennes d’Asie Mineure, publié sous les auspices de l’Academie Inscriptions et Belles letters (Paris 1922), αρ. 99· Bauer, F.A., Stadt, Platz und Denkmal in der Spätantike (Mainz am Rhein 1996), σελ. 278-279, πίν. 30.1· Engelmann, H. – Knibbe, D. – Merkelbach, R., Die Inschriften von Ephesos IV (Bonn 1980), σελ. 164, αρ. 1304. Για το πορτρέτο του Ευτροπίου βλ. αναλυτικά Eichler, F., “Das Denkmal des Eutropios von Ephesos”, AnzWien 76 (1939), σελ. 5-13 και Bauer, F.A., Stadt, Platz und Denkmal in der Spätantike (Mainz am Rhein 1996), σελ. 278, σημ. 45, 423. Επίσης από το Foss, C., Ephesus after antiquity: a late Antique, Byzantine and Turkish city (Cambridge 1979), σελ. 61, ο Ευτρόπιος αναφέρεται ως ανθύπατος του 5ου αιώνα, σε πρόσφατες δημοσιεύσεις όμως δε γίνεται καμία αναφορά στην ιδιότητα του Ευτροπίου για το συγκεκριμένο θέμα, βλ. Engelmann, H. – Knibbe, D. – Merkelbach, R., Die Inschriften von Ephesos IV (Bonn 1980), σελ. 164.

10. Βλ. Bauer, F.A., Stadt, Platz und Denkmal in der Spätantike (Mainz am Rhein 1996), σελ. 279, 473.

11. Scherrer, P., “The historical topography of Ephesos”, στο Parrish, D., Urbanism in Western Asia Minor (Portsmouth 2001), σελ. 74· Börker, C. – Merkelbach, R. – Engelmann, H. – Knibbe, D., Die Inschriften von Ephesos II (I.K., Bonn 1979), σελ. 195 αρ. 501 (άγαλμα Ανδρόκλου), σελ. 200, αρ. 507 (άγαλμα σάτυρου), σελ. 211-212, αρ. 521-522 (αγάλματα Νικών). Οι αναθηματικές επιγραφές για τα αγάλματα των Νικών και το άγαλμα του σατύρου βρέθηκαν στη συμβολή της Μαρμάρινης οδού με την οδό των Κουρητών.

12. Πρόκειται για τιμητικές επιγραφές προς τους αυτοκράτορες Φωκά και Ηράκλειο, που ήταν χαραγμένες σε κίονες της Αίθουσας του Νέρωνα Engelmann, H. – Knibbe, D. – Merkelbach, R., Die Inschriften von Ephesos IV (Bonn 1980), σελ. 119, αρ. 1191 (για τον αυτοκράτορα Φωκά), σελ. 121, αρ. 1195-1196 (για τον αυτοκράτορα Ηράκλειο). Επίσης σε έναν από τους κίονες του ίδιου οικοδομήματος αναγραφόταν διάταγμα του αυτοκράτορα Μαυρικίου (585 μ.Χ.). Βλ. Wankel, H., Die Inschriften von Ephesos Ia (IK, Bonn 1979), σελ. 253-255, αρ. 39. Τα στοιχεία αυτά υποδηλώνουν ότι το δυτικό κτίσμα της Μαρμάρινης οδού ήταν ακόμα σε χρήση στα τέλη του 6ου αιώνα.

13. Για την αναστηλωτική εργασία του Αυστριακού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου στην Αίθουσα του Νέρωνα βλ. Wilpinger, G. – Wlach, G., Ephesos. 100 Jahre österreichische Forschungen (Wien – Köln – Weimar 1995), σελ. 166-167.