Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία

1. Θέση και αρχιτεκτονική περιγραφή

Το μνημείο του Πολλίωνος (αρ. 28) χτίστηκε ως ηρώον για το Γάιο Σεξτίλιο Πολλίωνα (C. Sextilius Pollio) από το θετό γιο του, Γάιο Οφέλλιο Πρόκλο (C. Offillius Proculus).¹ Βρίσκεται στη δυτική πλευρά της δημόσιας αγοράς (αρ. 18), απέναντι από τη μεγάλη πλατεία που είχε δημιουργηθεί μπροστά από το ναό του Δομιτιανού (αρ. 30), και χρονολογείται στην εποχή του Αυγούστου (31 π.Χ.-14 μ.Χ.).² Όπως απέδειξε αργότερα η αρχαιολογική έρευνα, το μνημείο του Πολλίωνος επεκτάθηκε και ενσωματώθηκε στη λεγόμενη Κρήνη του Δομιτιανού, στο πλαίσιο του προγράμματος οικοδόμησης στο λεγόμενο «άνδηρο» του Δομιτιανού, το 93 μ.Χ. Το αρχικό μονόχωρο τιμητικό κτίσμα του Πολλίωνος αποτέλεσε τη βόρεια πτέρυγα ενός μεγαλύτερου συγκροτήματος με τρεις κρηναίες κατασκευές: α. μια μικρή κρήνη στο δυτικό τμήμα, β. ένα χώρο σχήματος Π με δεξαμενές επάνω στο προγενέστερο τιμητικό μνημείο, το λεγόμενο Νυμφαίο του Πολλίωνος, γ. την ημικυκλική κρήνη του Δομιτιανού στο νότιο τμήμα.

2. Μνημείο Πολλίωνος και δυτική κρήνη

Μπροστά από το δυτικό αναλημματικό τοίχο της Άνω Αγοράς της Εφέσου και νότια από το δυτικό χαλκιδικό της βασιλικής βρίσκεται η βάση ενός οικοδομήματος με διαστάσεις 8,00x6,50 μ. και ύψος 6,40 μ. ³ Ο πυρήνας του αποτελούνταν από αργολιθοδομή.⁴ Αυτό το οικοδόμημα αρχικά χτίστηκε ως τιμητικό μνημείο.⁵ Εξωτερικά ο τοίχος ήταν επιχρισμένος με ασβεστοκονίαμα και έφερε επένδυση από μαρμάρινες πλάκες, οι οποίες ακολουθούσαν το ψευδοϊσοδομικό σύστημα τοιχοδομίας. Στο κέντρο του δυτικού τοίχου διαμορφωνόταν μικρή τοξωτή κόγχη (πλάτους 1,81 μ.), η οποία πλαισιωνόταν από παραστάδες. Αυτή ήταν και η μόνη αρχιτεκτονική διακόσμηση της πρόσοψης.

Ο εντοπισμός πέντε μαρμάρινων πλακών που προέρχονται από στηθαίο, οι οποίες δεν μπορούν να τοποθετηθούν ούτε στην κρήνη του Δομιτιανού ούτε στο νυμφαίο του Πολλίωνος, οδήγησε στο συμπέρασμα ότι προέρχονται από την πρόσοψη δεξαμενής και ήταν τοποθετημένες στη δυτική πλευρά του μνημείου του Πολλίωνος.⁶ Η δεξαμενή νερού είχε διαστάσεις 3,50x1,20 μ., ενώ ο επενδεδυμένος με μάρμαρο τοίχος του μνημείου του Πολλίωνος λειτουργούσε ως ο πίσω τοίχος στήριξης της δεξαμενής.⁷ Δε σώζονται ίχνη από το σύστημα παροχής νερού, αλλά ακριβώς δίπλα από το μνημείο του Πολλίωνος περνά ο αγωγός νερού που χρηματοδότησε ο Πολλίων. Άρα δεν θα ήταν άστοχη η υπόθεση ότι αυτή η κρήνη αποτελεί την απόληξη του υδραγωγείου.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ύπαρξη δύο επιγραφών στη λατινική και την ελληνική γλώσσα. Από τις επιγραφές μαθαίνουμε ότι χρηματοδότης και αναθέτης του έργου είναι ο Γάιος Οφέλλιος Πρόκλος, θετός γιος του Γάιου Σεξτίλιου Πολλίωνος.⁸ Η αναφορά στο Γάιο Σεξτίλιο Πολλίωνα, επιμελητή δικτύου υδροδότησης που χρηματοδοτήθηκε από τον Αύγουστο και τον Τιβέριο, ξεκαθαρίζει το ζήτημα της χρονολόγησης του τιμητικού μνημείου.⁹

Αυτές οι επιγραφές βρίσκονταν στο δυτικό ψευδοϊσόδομο τοίχο της πρόσοψης, πλαισιώνοντας το τόξο που οδηγούσε στην αψιδωτή κόγχη.¹⁰ Η λατινική (κτητορική) επιγραφή που αναφέρει το όνομα του Γ. Σεξτίλιου Πολλίωνος βρίσκεται ψηλά στη γένεση του τόξου, κατέχει ύψος 2 στοίχων και καταλαμβάνει μήκος τριών λιθοπλίνθων, στην αριστερή πλευρά. Χαμηλότερα πάνω από τον ορθοστάτη και εκατέρωθεν των πεσσών που πλαισιώνουν το τόξο τοποθετήθηκε η ελληνική επιγραφή. Στο μνημείο, ο Σεξτίλιος Πολλίων είναι το τιμώμενο πρόσωπο και ο πρόγονός του ο αναθέτης, άρα τα ονόματά τους τοποθετούνται ψηλότερα για ευνόητους λόγους.

Διατυπώθηκε η υπόθεση ότι η δεξαμενή νερού χρονολογείται στην πρώτη οικοδομική φάση του μνημείου του Πολλίωνος, δηλαδή στην περίοδο του Αυγούστου, άλλοι όμως μελετητές υποστηρίζουν ότι οι πλάκες της δεξαμενής χρησιμοποιήθηκαν ως αρχιτεκτονικά μέλη σε δεύτερη χρήση (spolia) και χρονολογούν την κρήνη σε μια ανακαίνιση του μνημείου του Πολλίωνος, στην περίοδο μετά το Νέρωνα.¹¹

3. Νυμφαίο Πολλίωνος

3.1. Αρχιτεκτονική περιγραφή

Επάνω στο προγενέστερο τιμητικό μνημείο του Πολλίωνος, στη βορειοδυτική γωνία της Αγοράς, διαμορφώνεται ακόμα ένας χώρος με δεξαμενές νερού.¹² Βρίσκεται σε επαφή με την παραπάνω δυτική κρήνη, με την οποία συνέθετε ενιαίο αρχιτεκτονικό σύνολο. Η ταύτισή του με κρηναίο οικοδόμημα έγινε με βάση το υδραυλικό σύστημα που εντοπίστηκε σε αυτό. Τα θεμέλια του περίβολου και τα αρχιτεκτονικά μέλη οδήγησαν στη χρονολόγησή του στην περίοδο των Φλαβίων (69-96 μ.Χ.) ή του Τραϊανού (98-117 μ.Χ.).

Το κρηναίο αυτό οικοδόμημα έχει κάτοψη σχήματος Π, έχει χτιστεί επάνω στο μνημείο του Πολλίωνος και είναι προσανατολισμένο προς την πλατεία της δημόσιας αγοράς. Πρόκειται για κτίσμα πλούσια διακοσμημένο και ιδιαίτερα πολυτελές. Πατά επάνω σε βάθρο ύψους 1,10 μ. επενδεδυμένο με μαρμάρινες πλάκες ορθοστατών. Σε καθέναν από τους τρεις τοίχους του διαμορφώνονταν δύο τετράγωνες παραστάδες, που απέληγαν σε επίκρανα κορινθιακού ρυθμού, ενώ μπροστά από κάθε παραστάδα τοποθετούνται δύο κίονες. Έτσι σε κάθε πλευρά σχηματιζόταν ένας ναΐσκος (aedicula) που κατέληγε σε θριγκό με τριταινιωτό επιστύλιο και ανάγλυφη ζωφόρο.¹³ Στους ναΐσκους (aediculae) αυτούς διαμορφώθηκαν εσοχές για την τοποθέτηση γλυπτού διακόσμου. Μπροστά από κάθε ναΐσκο υπήρχε μια ορθογώνια δεξαμενή.

3.2. Γλυπτός διάκοσμος

Στις εσοχές που διαμορφώνονταν επάνω από τις δεξαμενές νερού, γίνεται η υπόθεση ότι είχαν τοποθετηθεί τα αγάλματα των ποτάμιων θεών Μάρνα¹⁴ και Κλασέα,¹⁵ τμήματα των οποίων βρέθηκαν στο δυτικό τοίχο του μνημείου. Αυτές οι μορφές πιθανότατα πλαισίωναν τη μορφή του Διός, στον τύπο του ένθρονου Διός της Ολυμπίας.¹⁶ Δεν ξέρουμε αν και ο κορμός του Ανδρόκλου, μυθικού ήρωα-οικιστή της Εφέσου, και ο κορμός Αφροδίτης¹⁷ προέρχονται από αυτόν το χώρο. Η Αφροδίτη εικονίζεται ημίγυμνη. Το ιμάτιο καλύπτει το πίσω μέρος του σώματος (πλάτη και γλουτούς). Η μία παρυφή του ιματίου αναδιπλώνεται κάτω από την αριστερή μασχάλη, ενώ η άλλη περνά μπροστά από τους γοφούς αφήνοντας γυμνό το μπροστινό τμήμα του σώματος, από το λαιμό μέχρι κάτω τη βουβωνική χώρα. Ο κορμός είναι καμπυλωμένος, η κίνηση είναι έντονη. Ακολουθεί ελληνιστικά πρότυπα.

4. Κρήνη Δομιτιανού

4.1. Αρχιτεκτονική περιγραφή

Ανήκει στην ομάδα των ημικυκλικών νυμφαίων.¹⁸ Είναι προσανατολισμένο προς τη λεγόμενη Πλατεία του Δομιτιανού. Η ημικυκλική δεξαμενή και η ευθύγραμμη αρχιτεκτονική πρόσοψη πατούν επάνω σε ένα τριβαθμιδωτό κρηπίδωμα, ύψους 0,70 μ.¹⁹ Η δεξαμενή έχει διάμετρο 6,28 μ., βάθος 3,45 μ. και σήμερα σώζεται σε ύψος 5,58 μ. Στο δάπεδο και στους τοίχους της δεξαμενής διατηρούνται τμήματα από το ερυθρωπό υδραυλικό κονίαμα (opus signinum). Πάνω από τη δεξαμενή διαμορφώνεται ένα ημικυκλικό βάθρο με στενότερες τις άκρες (βάθος 0,70 μ.) και φαρδύτερο το κέντρο (βάθος 1,30 μ.).²⁰ Το βάθρο, το οποίο προοριζόταν για την τοποθέτηση αγαλμάτων, ακολουθεί την καμπύλη του αψιδωτού τοίχου της δεξαμενής. Ένα εντυπωσιακό αγαλματικό σύνολο, που αναπαριστά το επεισόδιο της τύφλωσης του Κύκλωπα Πολύφημου από τον Οδυσσέα και τους συντρόφους του, ήταν τοποθετημένο επάνω σε αυτό το βάθρο.

Η δεξαμενή κλείνει μπροστά με ένα στηθαίο, μήκους 9,52 μ., το οποίο αποτελείται από κάθετα τοποθετημένους ορθοστάτες, ύψους 1,67 μ. Αυτοί οι ορθοστάτες πατούν επάνω σε τοιχοβάτη που καταλήγει σε κοιλόκυρτο κυμάτιο (cyma reversa). Οι δύο ακριανοί ορθοστάτες της αριστερής πλευράς βρέθηκαν στη θέση τους, ενώ ακόμα δύο εντοπίστηκαν κατά τις ανασκαφές.²¹

Η αψιδωτή δεξαμενή νερού είναι ένα ασυνήθιστο αρχιτεκτονικό στοιχείο για την εποχή αυτή στην περιοχή της Μικράς Ασίας.²² Επάνω στο στηθαίο της δεξαμενής πατούν τα στοιχεία της πρόσοψης του μνημείου, δηλαδή οι τέσσερις μαρμάρινοι πεσσοί και το τόξο. Οι δύο από τους μαρμάρινους πεσσούς επιστέφονται με πεσσόκρανα κορινθιακού ρυθμού που φέρουν γλυπτή διακόσμηση από γυναικείες προτομές που εκφύονται από τα φύλλα άκανθας. Από τα πεσσόκρανα αυτά ξεκινά το τόξο της πρόσοψης. Σε κάθε πλευρά των κεντρικών πεσσών ήταν στημένοι άλλοι δύο πεσσοί με κορινθιακά πεσσόκρανα,²³ οι οποίοι ήταν ψηλότεροι από τους κεντρικούς, φτάνοντας μάλιστα μέχρι το ύψος του κλειδιού του τόξου. Ο κορμός των πεσσών που πλαισιώνουν το τόξο φέρει πλούσια φυτική διακόσμηση στην οποία έχει γίνει χρήση τρυπανιού που δημιουργεί έντονη φωτοσκίαση. Αποτελείται από βλαστόσπειρα που αναπτύσσεται καθ’ ύψος και αποτελείται από φύλλα άκανθας που στρέφονται προς τα μέσα.²⁴ Οι πεσσοί αυτοί στήριζαν την οροφή που ήταν κατασκευασμένη με opus caementicium και έφερε επένδυση από μάρμαρο. Η οροφή στέγαζε το εσωτερικό δίνοντας στην αψιδωτή κατασκευή την αίσθηση της σπηλιάς.²⁵

Το ίδιο το τόξο έχει ύψος 3,06 μ., άνοιγμα 1,81 μ., και βάθος 1,10 μ.²⁶ Αποτελείται από θολίτες που κοσμούνται με τριταινιωτό κόσμημα.²⁷ Οι ταινίες χωρίζονται μεταξύ τους με αστράγαλο. Ο κεντρικός λίθος (κλειδί) του τόξου κοσμούνταν με γυναικεία κεφαλή. Πιθανόν πάνω από το τόξο να διαμορφωνόταν τριγωνικό αέτωμα.

4.2. Επιγραφές

Κατά τις ανασκαφικές εργασίες εντοπίστηκαν δύο κτητορικές επιγραφές. Στη μία επιγραφή αναφέρεται ότι η κρήνη είναι αφιερωμένη στην Άρτεμη Εφεσία και τον αυτοκράτορα Δομιτιανό.²⁸Στην άλλη επιγραφή αναφέρεται το όνομα του αναθέτη (P. Calvisius Ruso), ανθυπάτου της Ασίας, ο οποίος χρηματοδότησε και το δίκτυο μεταφοράς του νερού.²⁹ Η αναφορά του ονόματος του αναθέτη επιτρέπει τη χρονολόγηση της ημικυκλικής κρήνης στο 93 μ.Χ.³⁰

4.3. Γλυπτός διάκοσμος

Από αυτό το μνημείο προέρχεται η πλειονότητα των θραυσμάτων μελών που ανήκουν σε γλυπτά. Πιθανότατα έπεσαν από την κεντρική αψιδωτή κόγχη (ύστερα από πυρκαγιά) μέσα στη δεξαμενή συγκέντρωσης νερού και παρέμειναν εκεί για αρκετά χρόνια. Τα ίχνη της μακροχρόνιας παραμονής στο νερό είναι ορατά στην επιφάνεια του μαρμάρου. Εξαιτίας αυτών των φθορών, τα γλυπτά δεν είναι δυνατόν να αποκατασταθούν πλήρως, αλλά φαίνεται ότι πρόκειται για ένα σύνολο εννέα μορφών,³¹ που θεωρήθηκε ότι απεικονίζει το επεισόδιο της τύφλωσης του Κύκλωπα Πολύφημου από τον Οδυσσέα και τους συντρόφους του.

Μπορούμε να αναγνωρίσουμε τις εξής μορφές: τον Οδυσσέα, που προσφέρει το κύπελλο με το κρασί,³² ένα σύντροφο που μεταφέρει τον ασκό με το κρασί που χρησιμοποίησαν για να μεθύσουν τον Κύκλωπα,³³ δύο συντρόφους που στηρίζουν τον πάσσαλο που προορίζεται για την τύφλωση του Πολύφημου,³⁴ ακόμα έναν που πελεκά τον πάσσαλο ώστε η άκρη του να γίνει μυτερή. Συνειδητοποιούμε ότι δεν παριστάνεται η πράξη της τύφλωσης, αλλά η προετοιμασία της. Υπάρχουν επίσης και δύο μορφές που απεικονίζουν νεκρούς συντρόφους.³⁵ Ο Πολύφημος είναι η μόνη μορφή με μέγεθος μεγαλύτερο του φυσικού (σχεδόν 2 φορές μεγαλύτερος από τους άνδρες).³⁶

Το σύνολο είναι προορισμένο να βλέπεται από τη μία πλευρά. Στο κέντρο κυριαρχεί η μορφή του Πολύφημου, που πλαισιώνεται από τις εν κινήσει μορφές των συντρόφων, ενώ στις άκρες έχουν τοποθετηθεί οι νεκροί σύντροφοι του Οδυσσέα, οι οποίοι όμως δε φέρουν ίχνη ακρωτηριασμού όπως αναφέρει ο Όμηρος. Το 1976 τα γλυπτά τοποθετήθηκαν σε ειδικά διαμορφωμένη κόγχη στο Μουσείο της Εφέσου, επάνω σε ημικυκλικό βάθρο. Στήθηκαν χωρίς την πλίνθο τους και συναρμολογήθηκαν με ράβδους. Η μορφή του Πολύφημου αποδόθηκε περιγραμματικά, όπως επίσης και ο ξύλινος πάσσαλος.³⁷

Το 1977 ο B. Andreae παρουσίασε μια υποθετική αναπαράσταση τοποθετώντας τον Πολύφημο στο κέντρο και βάζοντας δεξιά και αριστερά του δύο ομάδες τριών ατόμων.³⁸ Στο κέντρο ήταν στημένη η κολοσσική μορφή του Κύκλωπα, ο οποίος ετοιμάζεται να καταβροχθίσει έναν από τους συντρόφους του Οδυσσέα. Δεξιά και αριστερά του Κύκλωπα έχουν τοποθετηθεί ο Οδυσσέας και οι σύντροφοί του. Πιο συγκεκριμένα, αριστερά ο Οδυσσέας και οι σύντροφοι που μεταφέρουν τον ασκό και το κύπελλο για το κρασί, μπροστά και κάτω οι δύο νεκροί σύντροφοι, δεξιά εκείνοι που ετοιμάζουν τον πάσσαλο για την τύφλωση του Κύκλωπα. Η σύνθεση κορυφώνεται στο κέντρο της και χαμηλώνει αρκετά στο πλάι. Αυτό έκανε τους μελετητές να υποθέσουν ότι το σύνολο χρησιμοποιήθηκε αρχικά ως αετωματική σύνθεση.

4.4. Το ζήτημα της προέλευσης του αγαλματικού συνόλου

Ο B. Andreae δίνει ιδιαίτερη σημασία σε αυτό τον ασυνήθιστο, για ένα κρηναίο οικοδόμημα, διάκοσμο. Το επικό επεισόδιο της τύφλωσης του Πολύφημου, ιδιαίτερα αγαπητό από την Ελληνιστική περίοδο και μετά, επαναλαμβάνεται συχνά στην πλαστική. Αν και είναι μοναδικό ως θέμα διάκοσμου νυμφαίων για την περιοχή της Μικράς Ασίας, απαντάται ωστόσο συχνά σε πολυτελείς αυτοκρατορικές επαύλεις, κυρίως στα χρόνια του αυτοκράτορα Δομιτιανού.³⁹

Ύστερα από μικρή παρατήρηση γίνεται αντιληπτό ότι υπάρχει χρονική απόσταση ανάμεσα στην κατασκευή της Κρήνης του Δομιτιανού και στη δημιουργία του αγαλματικού συνόλου. Οι μελετητές συμφωνούν ότι το σύνολο αυτό χρονολογείται στη δεκαετία 40/30 π.Χ. και ότι προέρχεται από άλλο μνημείο.⁴⁰

Τα γλυπτά χρονολογούνται στην Ύστερη Ελληνιστική περίοδο. Παρουσιάζουν μάλιστα μεγάλες στιλιστικές ομοιότητες με τα γλυπτά από το τιμητικό οικοδόμημα του C. Memmius.⁴¹ Άρα με την ασφαλώς χρονολογημένη κρήνη του Δομιτανού απέχουν τουλάχιστον 120-130 χρόνια, πράγμα που σημαίνει ότι τοποθετήθηκαν σε αυτό σε δεύτερη χρήση, μεταφερόμενα από κάποιο άλλο μνημείο. Επιπλέον, είναι φανερό ότι οι οπές για την ένθεση των σωλήνων εκροής του νερού που παρατηρούνται στους κορμούς των γλυπτών έγιναν σε αρκετά μεταγενέστερη περίοδο και με βιαστικό τρόπο, όταν το σύνολο χρησιμοποιήθηκε ως διάκοσμος της κρήνης.⁴²

Το μόνο οικοδόμημα που συμφωνεί και στη χρονολόγηση και στις διαστάσεις φαίνεται να είναι ο ναός της Ίσιδος στο εσωτερικό της δημόσιας αγοράς, που έχτισε ο Μάρκος Αντώνιος. ⁴³ Ο Μάρκος Αντώνιος γνωρίζουμε ότι λατρευόταν στην Έφεσο ως νέος Διόνυσος⁴⁴ και το θέμα της σύνθεσης είναι απόλυτα ταιριαστό με το διονυσιακό κύκλο. Το κρασί που προσφέρουν στον Κύκλωπα είναι ο συνδετικός κρίκος. Η υπόθεση αυτή ενισχύεται ακόμα περισσότερο από το γεγονός ότι και στο νυμφαίο της έπαυλης του Κλαύδιου, στην πόλη των Βηίων, υπάρχει η ίδια σύνθεση, ενώ βρέθηκε και άγαλμα του Διονύσου.⁴⁵

Ο D. Lenz υποστήριξε ότι τα γλυπτά που αποτελούν τη σύνθεση της τύφλωσης του Πολύφημου προέρχονται από δύο διαφορετικά αγαλματικά σύνολα και στηρίζει αυτή την υπόθεση σε εικονογραφικές και στιλιστικές συγκρίσεις.⁴⁶Δίνει ιδιαίτερη προσοχή στη μορφή του νεκρού Έλληνα που φέρει χτύπημα ξίφους και συμπτώματα θανάτου από τέτανο. Τα ανατομικά χαρακτηριστικά του, ιδιαίτερα το μουστάκι, θυμίζουν μορφή Γαλάτη και όχι Έλληνα. Αυτό σε συνδυασμό με τη μυοπλασία του σώματος και το γνώριμο πάθος των περγαμηνών μορφών συνηγορεί στην υπόθεση ότι το γλυπτό δεν ανήκε αρχικά στο σύνολο της τύφλωσης του Κύκλωπα, αλλά σε αγαλματικό σύνολο που απεικόνιζε κάποια σκηνή μάχης με Γαλάτες.⁴⁷ Η ομοιότητα στη μυοπλασία του σώματος της μορφής του Έλληνα που κρατά το κύπελλο και η ομοιότητα στο ένδυμα (και οι δύο φορούν μόνο χλαμύδα) οδήγησαν τον Lenz να συμπεράνει ότι οι μορφές αυτές προστέθηκαν στο σύνολο της τύφλωσης του Πολύφημου αργότερα, όταν αυτό τοποθετήθηκε στην κρήνη του Δομιτιανού.⁴⁸ Επιπλέον, ο Lenz θεωρεί ότι τα γλυπτά ήταν προορισμένα να βλέπονται από το ύψος του θεατή. Έτσι, δε συμφωνεί με την τοποθέτησή τους σε αέτωμα αλλά τα εντάσσει στην ύπαιθρο, πιθανόν στο περιβάλλον μιας έπαυλης, τοποθετώντας τα ελεύθερα στο χώρο ή στο εσωτερικό μιας φυσικής ή τεχνητής σπηλιάς, στα πρότυπα της Sperloga και των Βηίων.⁴⁹

Μια επιγραφή σε κορμό κίονα του άνω ορόφου πιστοποιεί ως τελική χρονολογία το 2ο αι. μ.Χ., ενώ στο κάτω τμήμα ενός άλλου κίονα αναφέρεται το όνομα του αρχιερέα της Ασίας Τιβέριου Κλαύδιου Αριστίωνος. Αυτός αποπεράτωσε τη βιβλιοθήκη του Κέλσου και έχτισε τα δύο νυμφαία του Τραϊανού στην Έφεσο, κάνοντας γενικότερα αισθητή την παρουσία του στην πόλη κατά το β΄ τέταρτο του 2ου αι. μ.Χ. μέσα από ένα εκτεταμένο οικοδομικό πρόγραμμα.⁵⁰

5. Ιστορία της έρευνας

Οι ανασκαφικές εργασίες πραγματοποιήθηκαν από τον F. Miltner.⁵¹ Τη σχεδιαστική αναπαράσταση του μνημείου επιχείρησε ο A. Bammer.⁵² Τα αρχιτεκτονικά μέλη που αποκαλύφθηκαν κατά τις αυστριακές ανασκαφές προέρχονται από το προγενέστερο μνημείο του Πολλίωνος και από το μεταγενέστερο μεγαλύτερο κρηναίο οικοδόμημα των χρόνων του Δομιτιανού.

1. Ο Γ. Σεξτίλιος Πολλίων ήταν ο επιμελητής του δικτύου υδροδότησης για τη μεταφορά του “Aqua Throessitica” (θροεσσειτικόν ύδωρ) που χρηματοδότησαν ο Αύγουστος και ο Τιβέριος, βλ. Keil, J., “Drei neue Inschriften aus Ephesos”, ÖJh 35 (1943), σελ. 103 κ.ε.

2. Andreae, B., Odysseus. Mythos und Erinnerung (Mainz 1999), σελ. 162.

3. Dorl-Koingenschmid, C., Prunkbrunnen in kleinasiatischen Städten. Funktion im Kontext (München 2001), σελ. 184, αρ. 21, εικ. 110.

4. Bammer, A., “Das Denkmal des C. Sextilius Pollio in Ephesos”, ÖJh 51, (1976-1977), σελ. 85, εικ. 3 (κάτοψη μνημείου και όψη δυτικού τοίχου).

5. Miltner, F., “Vorläufiger Bericht über die Ausgrabungen in Ephesos”, ÖJh 45 (1960), σελ. 31.

6. Η βόρεια πλάκα, που έρχεται σε άμεση επαφή με το τιμητικό μνημείο, βρέθηκε στην αρχική της θέση. Οπές γόμφων και ίχνη αναθύρωσης δείχνουν τη θέση της νότιας πλάκας και μας πληροφορούν για το πλάτος της δεξαμενής. Dorl-Klingenschmid, C., Prunkbrunnen in kleinasiatischen Städten. Funktion im Kontext (München 2001), σελ. 184, αρ. 21, εικ. 110· Thür, H. (επιμ.), “'...und verschönerte die Stadt...' Ein ephesischer Priester des Kaiserkultes in seinem Umfeld”, ÖAI Sonderschriften 27 (Wien 1997), σελ. 71 κ.ε.

7. Dorl-Klingenschmid, C., Prunkbrunnen in kleinasiatischen Städten. Funktion im Kontext (München 2001), σελ. 184.

8. Börker, C. – Merkelbach, R. – Engelmann, H. – Knibbe, D., Die Inschriften von Ephesos II, Nr 101-599 (IK 12, Bonn 1979), αρ. 405, σελ. 133-135.

9. Keil, J., “Drei neue Inschriften aus Ephesos”, ÖJh 35 (1943), σελ. 103 κ.ε.

10. Bammer, A., “Das Denkmal des C. Sextilius Pollio in Ephesos”, ÖJh 51, (1976-1977), σελ. 80, εικ. 3 (αναπαράσταση πρόσοψης).

11. Bammer, A., “Das Denkmal des C. Sextilius Pollio in Ephesos”, ÖJh 51 (1976-1977), σελ. 86.

12. Dorl-Klingenschmid, C., Prunkbrunnen in kleinasiatischen Städten. Funktion im Kontext (München 2001), σελ. 189-190, αρ. 27, εικ. 60, 116.

13. Το επιστύλιο αποτελείται από τρεις ταινίες και είναι από το ίδιο κομμάτι μαρμάρου με την ανάγλυφη ζωφόρο. Μεταξύ των δύο μεσολαβεί κοιλόκυρτο κυμάτιο. Η ζωφόρος κοσμείται με φυτικό διάκοσμο δύο τύπων, ανάλογα με το πού βρισκόταν μέσα στο κτήριο. Ο ένας τύπος έφερε ταινία, λέσβιο κυμάτιο χωρίς αστράγαλο, και ζώνη με βλαστόσπειρα με ροζέτες στο κέντρο κάθε σπείρας, ενώ στις άκρες του έκλεινε με φύλλα άκανθας. Ο άλλος τύπος βρισκόταν τοποθετημένος στις γωνίες και κοσμείται με λέσβιο κυμάτιο και φυτικό επίσης μοτίβο από κάλυκα ακάνθου από όπου εκφύονται μεγάλα φύλλα που εκτείνονται μέχρι τις άκρες. Πάνω από το επιστύλιο και τη ζωφόρο ο θλαστός θριγκός συμπληρώνεται με το γείσο, συνολικού ύψους 0,45 μ. Αποτελείται από τη σίμη που κοσμείται με εναλλασσόμενα φύλλα ανθεμίου, ακολουθούν κοιλόκυρτο κυμάτιο, ταινία και κιλλίβαντες. Οι κιλλίβαντες (τα οδοντόσχημα ορθογώνια τμήματα κάτω από την ταινία) πλαισιώνονται από ιωνικό κυμάτιο, κοσμούνται με ένα μεγάλο φύλλο άκανθας και μεταξύ τους παρεμβάλλονται ρόδακες. Κάτω από τους κιλλίβαντες ακολουθούν οι γεισίποδες. Bammer, A., “Elemente flavisch-trajanischer Architekturfassaden aus Ephesos”, ÖJh 52 (1978-1980), σελ. 70-73, εικ. 2-3, 4-5.

14. Έφεσος, Αρχ. Μουσείο, αρ. 1556. Μαρμάρινο άγαλμα υπερφυσικού μεγέθους, συγκολλημένο από 27 θραύσματα. Παριστάνεται νεαρή γυμνή ανδρική μορφή με μακριά σγουρή κόμη, ανακεκλιμένη σε βραχόμορφη πλίνθο. Στηρίζεται με το αριστερό χέρι, στο βραχίονα του οποίου είναι περασμένη μια μικρή στρογγυλή ασπίδα, ενώ το δεξί του χέρι ακουμπά στο δεξί γόνατο. Με το αριστερό χέρι κρατά κοντό ξίφος. Ο Miltner το χρονολόγησε στα χρόνια των Φλαβίων, ο Fleischer το τοποθετεί λόγω της στίλβωσης και της χρήσης τρυπανιού στο 2ο αι. μ.Χ. Πιθανότατα πρόκειται μια κρηναίο άγαλμα από την κρήνη (χορηγία) του Δομιτιανού (93 μ.Χ.). Βλ. Strocka, V.M., “Zeus, Marmas und Klaseas, Ephesische Brunnenfiguren von 93 n. Chr”, στο Başgelen, N. (επιμ.), Festschrift für J. Inan (1989), σελ. 78, εικ. 1-5· Aurenhammer, M., Die Skulpturen von Ephesos, Idealplastik I. Forschungen in Ephesos X/1 (Wien 1990), σελ. 139-140, αρ. 117, πίν. 83a-c· LIMC VI (1992), σελ. 361, αρ. 2, στο λ. “Marnas I” (Strocka, V.M.).

15. Έφεσος, Αρχ. Μουσείο. Θραύσματα από το αριστερό πόδι κολοσσικής μορφής, που εικονιζόταν ξαπλωμένη – ίσως ο ποταμός Κλασέας. Strocka, V.M., “Zeus, Marmas und Klaseas, Ephesische Brunnenfiguren von 93 n. Chr”, στο Başgelen, Ν. (επιμ.), Festschrift für J. Inan (1989), σελ. 81-84· LIMC VΙ (1992), σελ. 64, αρ. 2, στο λ. “Kladeos-Klaseas” (C. Weiss)· Andreae, B., Odysseus. Mythos und Erinnerung (Mainz 1999), σελ. 162.

16. Έφεσος, Αρχ. Μουσείο, αρ. 1055. (αρ. ανασκαφής 58/263). Κεφαλή υπερφυσικού μεγέθους, από άγαλμα ένθρονου ολύμπιου Δία. Strocka, V.M., “Zeus, Marmas und Klaseas, Ephesische Brunnenfiguren von 93 n. Chr”, στο Başgelen, N. (επιμ.), Festschrift für J. Inan (1989), σελ. 77-92, εικ. 40.6-7· Aurenhammer, M., Die Skulpturen von Ephesos, Idealplastik I. Forschungen in Ephesos X/1 (Wien 1990), σελ. 22-23, αρ. 1, πίν. 1a-c· LIMC VΙΙΙ (1997), σελ. 353, αρ. 320, στο λ. “Zeus” (P. Karanastassi).

17. Miltner, F., “Vorläufiger Bericht über die Ausgrabungen in Ephesos”, ÖJh 45 (1960), σελ. 40 κ.ε., εικ. 26.

18. Για τα νυμφαία ημικυκλικού σχήματος: Neuerburg, N., “L’architettura delle fontane e dei ninfei nell’Italia antica”, MemAccNapoli 5 (1965), σελ. 53 κ.ε. ΕΑΑ V (1963), 505, στο λ. “Ninfei e Fontane” (S. Meschini), σελ. 510· Gagniers des, J. –Devambez, P. – Kahil, L. – Ginouvès, R., “Laodicée du Lycos. Le Nymphée”, Campagnes 1961-1963 (1969), σελ. 143-152, 161· Settis, S., “Esedra” e “Ninfeo”, ANRW 1.4 (1973), σελ. 661 κ.ε. Aupert, P., Le nymphée de Tipasa et les nymphées et “septizonia” nord-africaines (1974) (Collection de l'École française de Rome 16), σελ. 114 κ.ε. Glaser, F., Antike Brunnenbauten (KPHNAI) in Griechenland (Wien 1983), σελ. 163-164· Walker, S., The Architectural Development of Roman Nymphaea in Greece (αδημοσίευτη διατριβή, 1979), σελ. 60 κ.ε. Letzner, W., Römische Brunnen und Nymphaea in der Westlichen Reichshälfte (Münster 1990), σελ. 141-143 (τύπος VI). Ginouvès, R. κ.ά., Dictionnaire Méthodique de l’Architecture Grecque et Romaine, III: Espaces Architecturaux, Bâtiments et Ensembles (1998), σελ. 98, σημ. 84-88· Dorl-Klingenschmid, C., Prunkbrunnen in kleinasiatischen Städten. Funktion im Kontext (München 2001), σελ. 19, σημ. 62, 39-50.

19. Longfellow, B., Imperial Patronage and Urban Display of Roman Monumental Fountains and Nymphaea (Michigan 2005), σελ. 93, εικ. 4.3a-b.

20. Για την αποκατάσταση εντός του νυμφαίου βλ. Andreae, B., Odysseus. Mythos und Erinnerung (Mainz 1999), σελ. 162- 177.

21. Περίπου 15 εκ. κάτω από την επίστεψη ενός από τους ορθοστάτες που δε βρέθηκαν in situ, υπάρχει οπή πιθανότατα για την τοποθέτηση της υδρορρόης.

22. Longfellow, B., Imperial Patronage and Urban Display of Roman Monumental Fountains and Nymphaea (Michigan 2005), σελ. 94.

23. Από πάνω προς τα κάτω κοσμούνται με ιωνικό κυμάτιο, έγκοιλο ιωνικό κυμάτιο, σειρά φύλλων άκανθας από όπου εκφύονται ελικωτά στελέχη που καμπυλώνονται πάνω από τα φύλλα. Bammer, A., “Elemente flavisch-trajanischer Architekturfassaden aus Ephesos”, ÖJh 52 (1978-80), σελ. 74, εικ. 8.

24. Bammer, A., “Elemente flavisch-trajanischer Architekturfassaden aus Ephesos”, ÖJh 52, (1978-1980), σελ. 75, εικ. 8-9.

25. Dorl-Klingenschmid, C., Prunkbrunnen in kleinasiatischen Städten. Funktion im Kontext (München 2001), σελ. 185.

26. Bammer, A., “Das Denkmal des C. Sextilius Pollio in Ephesos”, ÖJh 51 (1976-77), σελ.92.

27. Bammer, A., “Elemente flavisch-trajanischer Architekturfassaden aus Ephesos”, ÖJh 52, (1978-80), σελ. 75, εικ. 8-9.

28. Börker, C. – Merkelbach, R. – Engelmann, H. – Knibbe, D., Die Inschriften von Ephesos II, Nr 101-599 (IK 12, Bonn 1979), αρ. 413, σελ. 139-140· Miltner, F., “Vorläufiger Bericht über die Ausgrabungen in Ephesos”, ÖJh 45 (1960), σελ. 32· Cramme, St., Die Bedeutung des Euergetismus für die Finanzierung städtischer Aufgaben in der Provinz Asia (2001), σελ. 142 κ.ε. Dorl-Klingenschmid, C., Prunkbrunnen in kleinasiatischen Städten. Funktion im Kontext (München 2001), σελ. 185.

29. Börker, C. – Merkelbach, R. – Engelmann, H. – Knibbe, D., Die Inschriften von Ephesos II, Nr 101-599 (IK 12, Bonn 1979), αρ. 419, σελ. 143· Miltner, F., “Vorläufiger Bericht über die Ausgrabungen in Ephesos”, ÖJh 45, (1960), σελ. 35· Dorl-Klingenschmid, C., Prunkbrunnen in kleinasiatischen Städten. Funktion im Kontext (München 2001), σελ. 185.

30. Kreiler, B., Die Statthalter Kleinasiens unter den Flaviern (München 1975), σελ. 57 κ.ε. Longfellow, B., Imperial Patronage and Urban Display of Roman Monumental Fountains and Nymphaea (Michigan 2005), σελ. 91-92.

31. Miltner, F., “Vorläufiger Bericht über die Ausgrabungen in Ephesos”, ÖJh 45 (1960), σελ. 37.

32. Έφεσος, Αρχ. Μουσείο, αρ. 1559 (ευρετήριο ανασκαφής 794/58). Αναγνωρίζεται ο Οδυσσέας να προσφέρει κρασί στον Πολύφημο. Φορά χιτώνα και ιμάτιο. Στον αριστερό ώμο υπάρχουν ίχνη οπής εκροής νερού. Andreae, B., “Vorschlag für eine Rekonstruktion der Polyphemgruppe von Ephesos”, στο Festschrift für F. Brommer (Mainz 1977), σελ. 4, 8, αρ. 3, πίν. 1, 3·. Aurenhammer, M., Die Skulpturen von Ephesos, Idealplastik I. Forschungen in Ephesos X/1 (Wien 1990), σελ. 168, αρ. 147.1, πίν. 103a. LIMC VΙ (1992), σελ. 956, αρ. 85, στο λ. “Odysseus” (O. Touchefeu-Meynier).

33. Έφεσος, Αρχ. Μουσείο, αρ. 1557 (ευρετήριο ανασκαφής 384/58.755/58.764/58). Ανδρική μορφή με τη συμφυή πλίνθο της, που προσπαθεί να μεταφέρει ένα τεράστιο ασκό κρασιού. Φορά κοντό χιτώνα που αφήνει γυμνό το δεξιό ώμο. Στο πίσω μέρος του ασκού εντοπίζονται οπές για την εκροή νερού. Andreae, B., “Vorschlag für eine Rekonstruktion der Polyphemgruppe von Ephesos”, στο Festschrift für F. Brommer (Mainz 1977), σελ. 4, 8 αρ. 1, πίν. 1,2· Aurenhammer, M., Die Skulpturen von Ephesos, Idealplastik I. Forschungen in Ephesos X/1 ( Wien 1990), σελ. 168, αρ. 147.2, πίν. 103b.

34. Έφεσος, Αρχ. Μουσείο, αρ. 1558. Ανδρική μορφή που κρατά μεγάλο ξύλινο πάσαλο. Τον στήριζε με το δεξιό μηρό. Στο πίσω μέρος εντοπίζονται οπές για την εκροή νερού. Andreae, B., “Vorschlag für eine Rekonstruktion der Polyphemgruppe von Ephesos”, στο Festschrift für F. Brommer (Mainz 1977), σελ. 4, 7, 8, αρ. 9, πίν. 3, 4· Aurenhammer, M., Die Skulpturen von Ephesos, Idealplastik I. Forschungen in Ephesos X/1 (Wien 1990), σελ. 169, αρ. 147.3, πίν.103c.

35. Έφεσος, Αρχ. Μουσείο, αρ. 1561 (ευρετήριο ανασκαφής 758/58). Πάνω σε ημικυκλική πλίνθο εικονίζεται μορφή θνήσκοντος Έλληνα (κατά το πρότυπο των θνησκόντων Γαλατών). Αποδίδεται γυμνός, φορώντας μόνο τη χλαμύδα που πορπώνεται στο δεξιό ώμο. Το κεφάλι με τα μισάνοιχτα χείλη γέρνει πίσω και πλάι. Το δεξί χέρι άψυχο είναι ακουμπισμένο στην πλίνθο και το αριστερό χέρι είναι αφημένο στην κοιλιά. Andreae, B., “Vorschlag für eine Rekonstruktion der Polyphemgruppe von Ephesos”, στο Festschrift für F. Brommer (Mainz 1977), σελ. 3, 7-8, αρ. 7, πίν. 2-3· Aurenhammer, M., Die Skulpturen von Ephesos, Idealplastik I. Forschungen in Ephesos X/1 (Wien 1990), σελ. 169, αρ. 147.5, πίν. 104a-b. Έφεσος, Αρχ. Μουσείο, αρ. 1562 (ευρετήριο ανασκαφής 757/58). Πάνω σε πλίνθο εικονίζεται ακόμα μια μορφή νεκρού Έλληνα. Το κεφάλι κρέμεται άψυχο από την άκρη της πλίνθου. Τα χέρια είναι αφημένα πλάι στον κορμό. Andreae, B., “Vorschlag für eine Rekonstruktion der Polyphemgruppe von Ephesos”, στο Festschrift für F. Brommer (Mainz 1977), σελ. 3, 8, αρ. 4, πίν. 2.1-2· Aurenhammer, M., Die Skulpturen von Ephesos, Idealplastik I. Forschungen in Ephesos X/1 (Wien 1990), σελ. 169 κ.ε., αρ. 147.6, πίν. 105a-b.

36. Έφεσος, Αρχ. Μουσείο, αρ. DOM 65/2 (κεφαλή) / αρ. 1093 (ευρετήριο ανασκαφής 768/58) (μηρός, όπου κείτεται σώμα Έλληνα). Υπερφυσικού μεγέθους, εικονίζεται καθισμένος. Πάνω στο μηρό βρίσκεται το σώμα ενός νεκρού Έλληνα, σφαγμένου από τον Πολύφημο. Andreae, B., “Vorschlag für eine Rekonstruktion der Polyphemgruppe von Ephesos”, στο Festschrift für F. Brommer (Mainz 1977), σελ. 2, αρ. 5.6, πίν. 1.4 (μηρός Πολύφημου με νεκρή μορφή), σελ. 8, αρ. 5 (κεφαλή). Aurenhammer, M., Die Skulpturen von Ephesos, Idealplastik I. Forschungen in Ephesos X/1 (Wien 1990), σελ. 171, αρ. 147.19, πίν. 109a-b (κεφαλή), σελ. 171, αρ. 147.15.18, πίν. 109a,c-d.

37. Aurenhammer, M., Die Skulpturen von Ephesos, Idealplastik I. Forschungen in Ephesos X/1 (Wien 1990), σελ. 174-175 σημ. 17 και εικ. 102b. Andreae, B., “Vorschlag für eine Rekonstruktion der Polyphemgruppe von Ephesos”, στο Festschrift für F. Brommer (Mainz 1977), σελ. 3-5· Andreae, B., “Odysseus. Mythos und Erinnerung” (Mainz 1999), σελ. 72-75· Andreae, B., Odysseus. Archäologie des europäischen Menschenbildes (Frankfurt 1982), σελ. 69-90.

38. Aurenhammer, M., Die Skulpturen von Ephesos, Idealplastik I. Forschungen in Ephesos X/1 (Wien 1990), σελ. 175.

39. Στο νυμφαίο στην έπαυλη του Colle Ceserano (Ύστερης περιόδου της Δημοκρατίας), στο Τortoreto (2ου -1ου αι. π.Χ.) στη σπηλιά του Τιβέριου στη Sperlonga, στο νυμφαίο του triclinium της έπαυλης του Κλαυδίου στους Βηίους, στη Domus Aurea του Νέρωνα, στο νυμφαίο Bergantino της έπαυλης του αυτοκράτορα Δομιτιανού στο Castelgandolfo, στο Σεραπείον της έπαυλης του Αδριανού στο Tivoli, στην κρήνη του Δομιτιανού στο μνημείο του Πολλίωνος. Longfellow, B., Imperial Patronage and Urban Display of Roman Monumental Fountains and Nymphaea (Michigan 2005), σελ. 102.

40. Για υποθέσεις πιθανής αρχικής προέλευσης, B. Andreae, Odysseus. Mythos und Erinnerung (Mainz 1999), σελ. 174.

41. Ίσως και να ανήκουν στο ίδιο εργαστήριο, βλ. Andreae, B., Odysseus. Mythos und Erinnerung (Mainz 1999), σελ. 171.

42. Aurenhammer, M., Die Skulpturen von Ephesos, Idealplastik I. Forschungen in Ephesos X/1 (Wien 1990), σελ. 176, σημ. 37.

43. Aurenhammer, M., Die Skulpturen von Ephesos, Idealplastik I. Forschungen in Ephesos X/1 (Wien 1990), σελ. 175, σημ. 31· Andreae, B., Odysseus. Mythos und Erinnerung. Kurze Anleitung. Rom, 22.Feb-2.Sept. (Mainz 1999), σελ. 84-85· Longfellow, B., Imperial Patronage and Urban Display of Roman Monumental Fountains and Nymphaea (Michigan 2005), σελ. 99.

44. Aurenhammer, M., Die Skulpturen von Ephesos, Idealplastik I. Forschungen in Ephesos X/1 (Wien 1990), σελ. 176, σημ. 33.

45. Aurenhammer, M., Die Skulpturen von Ephesos, Idealplastik I. Forschungen in Ephesos X/1 (Wien 1990), σελ. 176, σημ. 35. Για την έπαυλη του Κλαύδιου στους Βηίους: Andreae, B., “L’Imperatore Claudio a Baia”, στο Giuliana Tocco Sciarelli (επιμ.), Baia. Il Ninfeo imperiale sommerso di punta Epitaffio (1983), σελ. 67-71. Επίσης, Andreae, B., “Il Ninfeo di Punta dell’Epitaffio a Baia”, στο Stucchi, S. – Bonano, M. (επιμ.), Giornate di Studio in onore di A. Adriani, Roma 26-27 novembre 1984, Studi Miscellanei. XXVIII (Roma 1991), σελ. 237-265.

46. Lenz, D., “Ein Gallier unter den Gefährten des Odysseus. Zur Polyphemgruppe aus dem Pollio-Nymphaeum in Ephesos”, IstMitt 48 (1998), σελ. 237-248.

47. Lenz, D., “Ein Gallier unter den Gefährten des Odysseus. Zur Polyphemgruppe aus dem Pollio-Nymphaeum in Ephesos”, IstMitt 48 (1998), σελ. 239-240.

48. Longfellow, B., Imperial Patronage and Urban Display of Roman Monumental Fountains and Nymphaea (Michigan 2005), σελ. 100.

49. Lenz, D., “Ein Gallier unter den Gefährten des Odysseus. Zur Polyphemgruppe aus dem Pollio-Nymphaeum in Ephesos”, IstMitt 48 (1998), σελ. 248.

50. και] / αρχιερέως της Ασίας Τιβ[ερ]ίου / Κλαυδίου Αριστίωνος, βλ. Miltner, F., “Vorläufiger Bericht über die Ausgrabungen in Ephesos”, ÖJh 45 (1960), σελ. 40· Keil, J., “Vorläufiger Bericht über die Ausgrabungen in Ephesos”, ÖJh 23 (1926), σελ. 270 κ.ε.

51. Miltner, F., “Vorläufiger Bericht über die Ausgrabungen in Ephesos”, ÖJh 43 (1956/1958), σελ. 48· Miltner, F., “Vorläufiger Bericht über die Ausgrabungen in Ephesos”, ÖJh 45 (1960), σελ. 28 κ.ε.

52. Bammer, A., “Das Denkmal des C. Sextilius Pollio in Ephesos”, ÖJh 51 (1976-1977), σελ. 77-92· Bammer, A., “Elemente flavisch-trajanischer Architekturfassaden aus Ephesos”, ÖJh 52 (1978-80), σελ. 67-90.