1. Θέση

Η οδός Θεάτρου (αρ.78)¹ εκτείνεται από τη βορειοανατολική γωνία της πλατείας μπροστά στο θέατρο της Εφέσου ως την έξοδο της πόλης με κατεύθυνση Ν–Β. Ουσιαστικά πρόκειται για προέκταση της λεγόμενης Μαρμάρινης οδού και ενώνει την περιοχή του θεάτρου με τη βόρεια έξοδο της πόλης, την Κορησσική πύλη. Η τελευταία βρισκόταν σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις ανάμεσα στο στάδιο της πόλης (αρ. 104) και το μεταγενέστερο γυμνάσιο του Βηδίου (Vedius) (αρ. 106). Έτσι, η οδός Θεάτρου καταλαμβάνει τα ριζά της δυτικής κλιτύος του Panayir Dag (όρος Τραχεία). Όπως και ο Έμβολος, έτσι και η οδός Θεάτρου δεν εντάσσεται στο κανονικό πολεοδομικό σύστημα της Ελληνιστικής-Ρωμαϊκής περιόδου. Αντίθετα, φαίνεται ότι σε γενικές γραμμές ακολουθεί το ανάγλυφο του εδάφους, καθώς ανηφορίζει ομαλά προς την έξοδο της πόλης. Αρχικά κάμπτεται ελαφρά προς τα βορειοδυτικά, ενώ μετά το Βυζαντινό Ανάκτορο συνεχίζει με βορειοανατολική κατεύθυνση. Περίπου 15 μ. νοτιότερα του λεγόμενου Αψιδωτού Κτηρίου η οδός Θεάτρου τέμνεται κάθετα στη δυτική πλευρά της από μια στενωπό που πιθανώς ξεκινά δυτικότερα από την περιοχή του λιμανιού.

2. Ταύτιση – λειτουργία

Η περιοχή στην οποία εντάσσεται η οδός Θεάτρου ταυτίζεται με την ιωνική κώμη Κορησσό²που καταλάμβανε το λόφο της ακρόπολης αλλά και τη δυτική κλιτύ της Τραχείας. Κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους ο Κορησσός αποτελούσε μια σημαντική συνοικία της Εφέσου, ενώ η οδός που οδηγούσε από το θέατρο προς την Κορησσική πύλη στα βόρεια ονομαζόταν πιθανότατα ΠΛΑΤΕΙΑ ΕΝ ΤΩΙ ΚΟΡΗΣΣΩΙ.³ Η οδός αυτή, πέρα από το σαφή εμπορικό της χαρακτήρα που εξηγείται από την εγγύτητά της προς το λιμάνι, αποτελούσε ήδη από την Αρχαϊκή περίοδο –και πριν από την ίδρυση της νέας Εφέσου– τμήμα της πομπικής οδού, καθώς συνέδεε το Αρτεμίσιο με την Τρίοδο.⁴ Παράλληλα, κατά τα Αρχαϊκά και Κλασικά χρόνια από τη φυσική αυτή δίοδο στις υπώρειες της Τραχείας γινόταν η πρόσβαση στη νεκρόπολη του μετέπειτα Εμβόλου. Πιθανόν για λόγους σεβασμού προς την παλαιότητα και ιερότητα του χώρου κατά τα μεταγενέστερα χρόνια η πλατεία του Κορησσού («πλατεία εν τω Κορησσώ») διατήρησε την παλιά της διαρρύθμιση και δεν εντάχτηκε στο νέο, ιπποδάμειο πολεοδομικό σχέδιο.⁵ Κατά τους Ελληνιστικούς και Ρωμαϊκούς μάλιστα χρόνους, η οδός Θεάτρου σηματοδοτούσε με την Κορησσική πύλη την εντός των τειχών Ιερά οδό, όπου η πομπή της Άρτεμης συνοδευόταν από τους εφήβους της πόλης. Τέλος, την ίδια περίοδο η οδός Θεάτρου ήταν η αποκλειστική οδική αρτηρία προς το στάδιο και –αργότερα– το γυμνάσιο του Βηδίου στο βορειοανατολικό άκρο της πόλης.

3. Αρχιτεκτονική περιγραφή – μνημειακή τοπογραφία

Η μορφή του δρόμου, όπως αποκαλύπτεται σήμερα, ανάγεται στα Ύστερα Αυτοκρατορικά χρόνια και σίγουρα μετά τους καταστρεπτικούς σεισμούς του 3ου αι. μ.Χ. Σε αυτή την τελευταία φάση της η πλατεία του Κορησσού είχε μήκος περίπου 650 μ. και μέγιστο πλάτος 7,70 μ. Το οδόστρωμα ήταν πλακοστρωμένο με μάρμαρο. Στοές με μικρούς χώρους (καταστήματα) στο πίσω μέρος πλαισίωναν το δρόμο σε όλο το μήκος του. Οι κιονοστοιχίες στην πρόσοψη αποτελούνταν από στύλους διαφόρων τύπων και μεγεθών, πράγμα που είχε ως συνέπεια τη δημιουργία άνισων διάστυλων διαστημάτων. Οι στύλοι επιστέφονταν πιθανότατα με τόξα. Το βάθος των στοών έφθανε τα 4,1 μ. στα ανατολικά και τα 3,7 μ. στα δυτικά.⁶

Η πλατεία του Κορησσού ξεκινά στη γωνία που σχηματίζουν η πλατεία του Θεάτρου (αρ. 72) και η Αρκαδιανή οδός (αρ. 83). Ακριβώς στο σημείο αυτό ιδρύθηκε κατά τους Αυτοκρατορικούς χρόνους το γυμνάσιο του Θεάτρου (αρ. 79) που έχει μερικώς μόνο ανασκαφεί. Ο αρχιτεκτονικός τύπος του οικοδομήματος αυτού συνδυάζει τόσο την παλαίστρα του γυμνασίου (περίστυλη αυλή στα νότια) όσο και τις εγκαταστάσεις λουτρών στο υπόλοιπο τμήμα του. Εξάλλου, στη βόρεια πτέρυγα του συγκροτήματος το κεντρικό διαμέρισμα ήταν αφιερωμένο πιθανότατα στην αυτοκρατορική λατρεία.⁷ Περίπου στα 100 μ. βορειότερα, πάντα στη δυτική πλευρά του δρόμου, μετά τη διασταύρωση που ήδη αναφέρθηκε, έχει οικοδομηθεί ένα αψιδωτό κτήριο (αρ. 80) με μήκος 40 μ. και προσανατολισμό Δ–Α. Στους χώρους του βρέθηκαν και μαρμάρινοι λουτήρες προερχόμενοι από τις παρακείμενες θέρμες. Αν και το μνημείο μοιάζει σαφώς με παλαιοχριστιανική βασιλική, ωστόσο είναι πιθανότερη –κατά τους ανασκαφείς– η κοσμική του χρήση.⁸

Ακόμα βορειότερα, στη δυτική πλευρά της πλατείας, βρίσκεται το λεγόμενο Βυζαντινό Ανάκτορο (αρ. 81).⁹ Στην πρώτη φάση του, που πιθανόν ανάγεται στη Ρωμαϊκή περίοδο, το οικοδόμημα ήταν προσανατολισμένο προς την οδό Θεάτρου και περιλάμβανε εγκαταστάσεις λουτρών. Κατά την Ύστερη Αρχαιότητα, το λουτρό ενσωματώθηκε σε ένα ευρύτερο συγκρότημα που αποτελούνταν, εκτός των άλλων, από μια μακρόστενη αίθουσα με δύο κόγχες στα άκρα, καθώς και έναν περίκεντρο τετράκογχο χώρο στα ανατολικά έκτασης 260 τ.μ. Η ερμηνεία του συγκροτήματος ως ανακτόρου του ανθυπάτου της Ασίας κατά τους Παλαιοχριστιανικούς χρόνους ή του βυζαντινού στρατηγού στην περιοχή φαντάζει αρκετά πιθανή. Στην ίδια δυτική πλευρά του δρόμου και σε απόσταση περίπου 20 μ. από αυτόν ανεγέρθηκε κατά τους Πρώιμους Βυζαντινούς χρόνους μια κρήνη (αρ. 102) με περίστυλη αυλή.¹⁰

Στην ανατολική πλευρά του δρόμου, απέναντι ακριβώς από την κρήνη, ορθώνεται το εντυπωσιακό συγκρότημα του σταδίου (αρ. 104).¹¹ Στην ίδια θέση προϋπήρχε βέβαια και το ελληνιστικό στάδιο από το οποίο όμως ελάχιστα μόνο στοιχεία διατηρούνται. Το στάδιο στη σημερινή του μορφή χτίστηκε στα μέσα του 1ου αι. μ.Χ. με χορηγία του απελεύθερου C. Stertinius Orpex, ενώ δέχτηκε επισκευές και μετασκευές μετά το σεισμό του 262 μ.Χ. Οι σεισμοί του επόμενου αιώνα πιθανώς προκάλεσαν επιπλέον ζημιές, η φθίνουσα όμως πορεία του σταδίου είχε αρχίσει με την άνοδο της νέας θρησκείας και επισφραγίστηκε με την ανέγερση μιας εκκλησίας στην πρόσοψή του. Κατά το Μεσαίωνα ο χώρος του σταδίου χρησιμοποιήθηκε ως νεκροταφείο. Μεταξύ του σταδίου και του γυμνασίου του Βηδίου (αρ. 106), έργου των χρόνων του Αντωνίνου του Ευσεβούς, τοποθετείται με μεγάλη ασφάλεια η Κορησσική πύλη. Σηματοδοτούσε αφενός τη βόρεια είσοδο στην ελληνιστική και ρωμαϊκή πόλη και αφετέρου τη διασταύρωση της πομπικής οδού που κατέβαινε από τα βορειοανατολικά και συνέχιζε πλέον μέσα στην πόλη. Με την ανέγερση του βυζαντινού τείχους η Κορησσική πύλη μεταφέρθηκε ανατολικότερα, ανάμεσα στο ανατολικό άκρο του σταδίου και του γυμνασίου.

4. Ιστορία της οδού Θεάτρου

Η ιστορία της οδού ξεκινά ήδη πριν από το σχεδιασμό της νέας Εφέσου από το Λυσίμαχο. Στην ευρύτερη περιοχή εκτεινόταν ο οικισμός Κορησσός, η ίδρυση του οποίου ανάγεται στα χρόνια του ιωνικού αποικισμού.¹² Η οδός κατά τα Αρχαϊκά και Κλασικά χρόνια δεν είχε καμία τεχνητή διαμόρφωση, περισσότερο ήταν μια φυσική δίοδος ανάμεσα στο λόφο της ακρόπολης και τη δυτική κλιτύ της Τραχείας. Ακολουθώντας ουσιαστικά τη διαμόρφωση της Τραχείας ενωνόταν με το δρόμο που ερχόταν από το Αρτεμίσιο στα ανατολικά, εντασσόμενη στην πορεία που ακολουθούσε η πομπή κατά τις γιορτές της Άρτεμης και περιλάμβανε επίσης εντός τειχών τον μετέπειτα Έμβολο.

Μετά το συνοικισμό της ελληνιστικής Εφέσου η αρχική ιωνική κώμη εντάχθηκε οργανικά στο νέο ιπποδάμειο πολεοδομικό σχέδιο και αποτέλεσε τη συνοικία του Κορησσού. Αν και η οδός Θεάτρου διατήρησε την αρχαϊκή της πορεία, εντούτοις θα πρέπει να υποθέσουμε ότι κατά τα Ελληνιστικά χρόνια απόκτησε μνημειακή μορφή με την πλακόστρωσή της και την ανέγερση διάσπαρτων στωικών κτηρίων και καταστημάτων κατά μήκος της.¹³ Ένα τέτοιο μάλιστα στωικό οικοδόμημα έφερε σύμφωνα με επιγραφικές μαρτυρίες το όνομα Στοά του Σερβιλίου. Ο τελευταίος ίσως ταυτίζεται με τον ύπατο Servilius που υπηρέτησε και ως διοικητής της Ασίας κατά τα έτη 46-44 π.Χ. Δεν αποκλείεται να χρηματοδότησε την ανέγερση ή την ανακαίνιση της στοάς που διαιώνιζε το όνομά του σε μια από τις σημαντικότερες οδικές αρτηρίες της πόλης.¹⁴ Στο τέρμα της οδού προς βορρά ιδρύθηκε η Κορησσική πύλη που σηματοδοτούσε την είσοδο της πομπικής οδού στην πόλη. Από την ελληνιστική φάση της οδού δε σώζεται σχεδόν τίποτε, ωστόσο είναι βέβαιο ότι τότε χτίστηκε το στάδιο στο βόρειο άκρο της, καθώς και το θέατρο.

Λίγα στοιχεία έχουμε και για τη ρωμαϊκή φάση της οδού. Το γυμνάσιο του θεάτρου, στην αρχή της οδού, είναι το μοναδικό κτήριο της Ρωμαϊκής περιόδου που μαζί με το στάδιο σώζονται σε ικανοποιητικό βαθμό από την περίοδο αυτή. Το βέβαιο είναι ότι στα Πρώιμα Αυτοκρατορικά χρόνια επιτελείται η αρχιτεκτονική ενοποίηση της οδού με την ανέγερση στοών σε όλο το μήκος της.¹⁵ Οι στοές αυτές έδιναν πρόσβαση σε δωμάτια που ανοίγονταν πίσω, όπου λειτουργούσαν εμπορικά καταστήματα και εργαστήρια. Στο α΄ μισό του 3ου αι. μ.Χ. ο ασιάρχης και ευεργέτης της πόλης Πουπλικιανός Νικηφόρος χρηματοδότησε την ανακαίνιση (πιθανόν ύστερα από πυρκαγιά) μιας άλλης στοάς. Δικαιωματικά λοιπόν «εχαρίσατο» τον χώρο που καταλαμβάνουν δύο, τρία ή και περισσότερα μετακιόνια διαστήματα σε συντεχνίες βιοτεχνών και εμπόρων, όπως μαρτυρά σειρά επιγραφών πάνω σε κίονες που προέρχονται από τη στοά. Το χώρο αυτό, που εκτεινόταν τόσο στην πρόσοψη όσο και στα πίσω δωμάτια της στοάς, εκμεταλλεύονταν για την παραγωγή και έκθεση των προϊόντων τους οι διάφορες συντεχνίες. Οι ερευνητές που μελέτησαν εμβριθώς τις επιγραφές αυτές βεβαιώνουν ότι προέρχονται από την αρχική στοά του 3ου αιώνα που χρηματοδότησε ο Πουπλικιανός Νικηφόρος.¹⁶

Στους επόμενους αιώνες και παρά τους καταστρεπτικούς σεισμούς του 4ου αιώνα η πλατεία του Κορησσού δεν έπαψε να αποτελεί βασική οδική αρτηρία για την Έφεσο, αν κρίνουμε και από τα οικοδομήματα που ανεγείρονται τότε (ανάκτορο, κρήνη, εκκλησία στο στάδιο, αψιδωτό κτήριο). Από την άλλη, ως χρονολογικό όριο για την καθαίρεση των στοών του δρόμου μπορεί να εκληφθεί η ανέγερση του βυζαντινού τείχους για το χτίσιμο του οποίου χρησιμοποιήθηκε οικοδομικό υλικό από τα ερείπιά τους.¹⁷ Ο περίβολος αυτός περιόρισε κατά το 7ο αιώνα την Έφεσο στην περιοχή του Κορησσού, στον οποίο η βασική αρτηρία με κατεύθυνση Ν–Β παρέμεινε η απογυμνωμένη πια από την παλιά της αίγλη οδός Θεάτρου.

5. Ιστορία της έρευνας – σημερινή κατάσταση

Η πορεία της οδού Θεάτρου καθώς και ορισμένα παρακείμενα μνημεία ήταν γνωστά ήδη από το α΄ μισό του 20ού αιώνα. Ωστόσο, μόλις πολύ πρόσφατα (1974) άρχισαν οι ανασκαφές στην ίδια την οδό. Οι φορείς που διεξάγουν τις έρευνες αυτές είναι το Μουσείο της Εφέσου και η Τουρκική Αρχαιολογική Υπηρεσία.¹⁸ Τα τελευταία αυτά χρόνια, κατά μήκος του δρόμου αποκαλύφθηκαν και μερικώς αναστυλώθηκαν ορισμένοι κίονες των στοών. Η μελέτη τους έχει προχωρήσει μόνο ως προς τις επιγραφές που φέρουν ορισμένοι από αυτούς.¹⁹ Αναφορές των ανασκαφών στην πλατεία του Κορησσού δημοσιεύονται κατά καιρούς, χωρίς ωστόσο να έχει υπάρξει μια πιο σύνθετη πραγμάτευση του θέματος. Από την άλλη, τα περισσότερα μνημεία που σχετίζονται τοπογραφικά με την οδό έχουν ανασκαφεί και δημοσιευτεί από παλιά και μάλλον αποσπασματικά, γεγονός που συνεπάγεται πολλά προβλήματα στην ταύτιση και τη χρονολόγησή τους. Έτσι, αν και η οδός Θεάτρου είναι μια από τις πιο πολυσύχναστες τουριστικές περιοχές της αρχαίας Εφέσου, ωστόσο δεν κρατά ακόμη υψηλά το ενδιαφέρον των επισκεπτών της πόλης.