Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία

1. Θέση

Το ηρώο του Ανδρόκλου (αρ. 48),¹ μυθικού ιδρυτή της Εφέσου, βρίσκεται σε κεντρικό σημείο της πόλης, στη νοτιοδυτική άκρη του Εμβόλου, νότια της εμπορικής αγοράς, ανάμεσα στο λεγόμενο Οκτάγωνο, ταφικό μνημείο της Αρσινόης ΙV (στα ανατολικά) και την πύλη του Αδριανού (στα δυτικά).²

2. Αρχιτεκτονική περιγραφή

Στην κάτοψη αποτυπώνεται ως οικοδόμημα σε σχήμα Π, αφού στο κέντρο της κύριας όψης του διαμορφωνόταν μια εσοχή.³ Το συνολικό μήκος του ήταν 10,35 μ. και είχε βάθος 5,8 μ. Το μνημείο πατούσε πάνω σε τριβαθμιδωτή κρηπίδα, η οποία στην πρόσοψη διαμορφωνόταν ως ενιαία βάση, καθώς δε διέθετε βαθμίδες. Ο ανώτερος αναβαθμός της κρηπίδας, που αποτελούσε και το στυλοβάτη, διαμορφωνόταν ως θρανίο, ενώ τις γωνιαίες απολήξεις του κοσμούσαν λεοντόποδα.

Πάνω από το κρηπίδωμα, ένας υψηλός συμπαγής πυρήνας με δωρική διακόσμηση αποτελούσε το βάθρο της σύνθεσης. Ήταν ορθογώνιας τοιχοποιίας, από επαναχρησιμοποιημένους τετράγωνους ασβεστόλιθους κυφωτής επιφάνειας. Οι εξωτερικές όψεις του βάθρου επενδύονταν με μαρμάρινους ορθοστάτες ύψους 1,04 μ., που επιστέφονταν με κυμάτιο (ύψους 30,5 εκ.), και ακολουθούσαν δόμοι ύψους 90 και 30 εκ. Το κεντρικό εισέχον τμήμα της πρόσοψης δεν έφερε μαρμάρινη επένδυση, αλλά ήταν χτισμένο με επιμελημένη ορθογώνια λιθοδομή.

Οι γωνίες του βάθρου ενισχύονται με παραστάδες. Τέσσερις παραστάδες διαμορφώνονταν στην πρόσοψη, οι δύο από τις οποίες πλαισίωναν την κεντρική εσοχή, ενώ ημικίονες δωρικού ρυθμού διαιρούσαν τις πλευρικές όψεις του βάθρου σε δύο τμήματα μήκους 2,45 μ. Οι στύλοι εδράζονταν σε βάσεις (ύψους 36 εκ.) και έφεραν επίκρανα και κιονόκρανα (ύψους 37,5 εκ.), που κοσμούνταν με ρόδακες. Το συνολικό ύψος των παραστάδων και των κιόνων υπολογίζεται σε 4,1 μ. Δωρικός θριγκός (ύψους 1,27 μ.), περιέτρεχε το πρώτο επίπεδο της ανωδομής. Οι μετόπες της ζωφόρου κοσμούνταν με ανθέμια, ρόδακες, και σπονδικές φιάλες.⁴

Πάνω από το δωρικό βάθρο διαμορφωνόταν το δεύτερο επίπεδο της ανωδομής, που επίσης είχε σχήμα Π ακολουθώντας το αρχιτεκτονικό σχέδιο της υποκείμενης σύνθεσης. Τον άνω όροφο συνέθετε μια ανοιχτή κιονοστοιχία ιωνικού ρυθμού, που αναπτυσσόταν και στις προβολές της πρόσοψης, ενώ την πίσω όψη έκλεινε ένας ενιαίος τοίχος, που ενισχύεται στις γωνίες με πεσσούς. Τα πεσσόκρανα κοσμούνταν με ρόδακες, ενώ ένα στηθαίο ένωνε τους κεντρικούς κίονες της πλευρικής κιονοστοιχίας με τους γωνιαίους πεσσούς της πίσω όψης. Οι κίονες εδράζονταν πάνω σε βάσεις αττικού τύπου. Έμφαση δόθηκε στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό της κεντρικής εσοχής, που αναδείχθηκε μέσα από το συνδυασμό κιόνων και πεσσών να στηρίζουν ένα τόξο. Ο ιωνικός θριγκός αποτελούνταν από επιστύλιο, ζωφόρο και γείσο με γεισίποδες. Το τριταινιωτό επιστύλιο επέστεφε ιωνικό και λέσβιο κυμάτιο. Η ζωφόρος έφερε ανάγλυφες παραστάσεις, όπου εικονίζονταν βουκράνια (bucrania) και γιρλάντες με καρπούς, άνθη και φρούτα, οι οποίες σχημάτιζαν τόξα. Τη σίμη κοσμούσαν λεοντοκεφαλές, που χρησίμευαν και για την εκροή των ομβρίων υδάτων.

Ημίτομα αετώματα επέστεφαν τις προβολές της σύνθεσης σχήματος Π. Η γλυπτή διακόσμηση των αετωμάτων συνεχιζόταν εν είδει ανάγλυφης ζωφόρου στο κεντρικό εισέχον τμήμα του μνημείου, το οποίο επέστεφε τριγωνικό αέτωμα. Το τύμπανο του κεντρικού αετώματος κοσμούσε ασπίδα, ενώ στις γωνίες υπήρχαν βάθρα, όπου θα ήταν τοποθετημένα ακρωτήρια. Ένθετα διακοσμητικά στοιχεία πιθανολογείται ότι κοσμούσαν το γείσο. Ξύλινοι δοκοί στήριζαν τη μαρμάρινη δίρριχτη στέγαση του μνημείου. Τα φατνώματα χωρίζονταν σε κεντρικούς ρόμβους και σε τέσσερα γωνιαία τρίγωνα και ήταν ακόσμητα. Το ύψος του άνω ορόφου υπολογίζεται σε 6,5 μ., ενώ το συνολικό ύψος του μνημείου ήταν πάνω από 13 μ.

Η επιμελημένη κατασκευή του αρχιτεκτονήματος σε συνδυασμό με τη θλαστή πρόσοψη, που δημιουργούνταν από την υποχωρήση στο κέντρο και τις προεξοχές, συνέβαλλαν αναμφίβολα σε ένα εντυπωσιακό οπτικό αποτέλεσμα. Με βάση τα αρχιτεκτονικά λείψανα, θα μπορούσαμε να συμπεράνουμε ότι ο σχεδιασμός του μνημείου υποδηλώνει την οικοδομική και λειτουργική του αυτοτέλεια, ενώ η πίσω όψη του παρέμενε ακόσμητη γιατί δεν ήταν ορατή.⁵

Στη βόρεια πλευρά του μνημείου υπάρχει μια μικρή παραλληλόγραμμη κατασκευή διαστάσεων 4x8 μ., που οριοθετείται από μια σειρά εδωλίων. Οικοδομικές λεπτομέρειες οδηγούν τους μελετητές στην υπόθεση ότι ίσως τα εδώλια ανήκαν στον αρχικό εξοπλισμό του μνημείου και συνεπώς σχετίζονται λειτουργικά με αυτό.⁶

3. Γλυπτός διάκοσμος

Βρέθηκαν τμήματα των εναέτιων γλυπτών και της ζωφόρου του μνημείου. Φτιαγμένα από γκριζωπό μάρμαρο, φέρουν ανάγλυφες παραστάσεις με θέματα μάχης. Σε κάθε ανάγλυφο απεικονίζεται μια διαφορετική σκηνή μάχης, δίνοντας την αίσθηση ότι οι παραστάσεις ήταν θεματικά ανεξάρτητες μεταξύ τους, παρόλο που ήταν τοποθετημένες διαδοχικά η μια πίσω από την άλλη.⁷

Στο σημαντικότερο από τα ανάγλυφα απεικονίζεται η μορφή ενός ιππέα με κοντό χιτώνα και ιμάτιο, που ανεμίζει προς τα πίσω. Η μορφή θυμίζει εκείνη του Ανδρόκλου, μυθικού ιδρυτή της πόλης της Εφέσου,⁸ όπως απεικονίζεται στη ζωφόρο του ναού του Αδριανού, καθώς και σε ένα νόμισμα της εποχής των Αντωνίνων.

Τα κύρια χαρακτηριστικά της απόδοσης των ανάγλυφων μορφών είναι η έλλειψη κίνησης και η ρηχή πλαστικότητα, ενώ η θεματολογική σύνθεση θυμίζει άλλα παραδείγματα από τη Μικρά Ασία του 2ου αι. π.Χ., όπως τη ζωφόρο του ναού του Απόλλωνα Σμινθέου στην Τρωάδα, και εκείνη του ναού του Διονύσου στην Τέω.⁹

4. Χρονολόγηση

Τα κριτήρια για τη χρονολόγηση του μνημείου στο β΄ μισό του 2ου αι. π.Χ. αντλούνται απο τα στιλιστικά χαρακτηριστικά του αρχιτεκτονικού και γλυπτού διάκοσμου, καθώς και τα ανασκαφικά δεδομένα. Πιο συγκεκριμένα τα μορφολογικά στοιχεία και τα διακοσμητικά μοτίβα του ηρώου, παρουσιάζουν ομοιότητες με ανάλογα παραδείγματα από ελληνιστικά μνημεία της Ελλάδας και της Μικράς Ασίας.¹⁰

Επιπλέον η οικοδομική τεχνική της ορθογώνιας τοιχοποιίας δηλώνει προγενέστερη κατασκευή από εκείνη του παρακείμενου Οκταγώνου, όπου γίνεται χρήση της τεχνικής opus caementicium, η οποία εισήχθη στη Μικρά Ασία γύρω στο 50 π.Χ. Συνεπώς η ανέγερση του Οκταγώνου που τοποθετείται στο β΄ μισό του 1ου αι. π.Χ. αποτελεί το terminus ante quem για τη χρονολόγηση του ηρώου. Παράλληλα, με βάση τη μελέτη της κεραμικής,¹¹ η ανέγερση του μνημείου τοποθετείται γύρω στο 150-100 π.Χ. Πρόκειται συνεπώς για ένα οικοδόμημα της Ελληνιστικής περιόδου.¹²

5. Ταύτιση

Οι μελετητές αναγνώριζαν στο μνημείο το ηρώο του μυθικού οικιστή της πόλης Ανδρόκλου, το οποίο μνημονεύεται από τον Παυσανία. Σύμφωνα με τον περιηγητή το ηρώο αυτό βρισκόταν στο δρόμο που οδηγεί από το Αρτεμίσιο προς το Ολυμπιείον και τη Μαγνήσια πύλη.¹³ Η τοπογραφική θέση που παραδίδει ο Παυσανίας θεωρήθηκε ότι συμφωνεί με εκείνη του μνημείου στην περιοχή του Κάτω Εμβόλου.¹⁴ Η επιλογή εξάλλου της θέσης για την ανέγερση του μνημείου συνδέεται άμεσα με τη θρησκευτική σημασία του Εμβόλου που αποτελούσε τμήμα της Ιεράς πομπικής οδού, ενώ ταυτόχρονα υπαγορεύτηκε και λόγω της γειτνίασης με την εμπορική αγορά της πόλης.¹⁵ Επιπλέον επιγραφικές μαρτυρίες πιστοποιούν την παρουσία Ανδρόκλειου στην πόλη, κάποιες μάλιστα από αυτές πιθανόν να προέρχονται από το συγκεκριμένο μνημείο.¹⁶

Τα αρχαιολογικά δεδομένα επίσης συνηγορούν σε αυτή την ταύτιση. Ο οικοδομικός τύπος του μνημείου σε συνδυασμό με το διάκοσμό του δηλώνει ότι μάλλον επρόκειτο για κενοτάφιο ή ηρώο, αν και γενικότερα τα ηρώα δεν είχαν τυπική αρχιτεκτονική μορφή ούτε και δέχονταν αφιερώματα ενός συγκεκριμένου χαρακτήρα.¹⁷ Αξίζει όμως να σημειωθεί ότι η κάτοψη σε σχήμα Π του μνημείου θυμίζει κρηναίο οικοδόμημα, γεγονός που οδήγησε τους μελετητές στο συμπέρασμα ότι πιθανόν το κτήριο της Εφέσου να λειτούργησε ως κρήνη ήδη από τους Ελληνιστικούς χρόνους, τη δε παροχή νερού εξασφάλιζε ένας αγωγός που διερχόταν από τα νότια.¹⁸ Πρόκειται συνεπώς για ασυνήθιστη και ιδιαίτερα πολύπλοκη σύνθεση, καθώς συνδύαζε κρηναίο οικοδόμημα και ηρώο. Παράλληλα θεωρείται ότι ο τιμητικός και ταυτόχρονα λειτουργικός αυτός συνδυασμός πιθανόν να παραπέμπει στο μύθο της ιδρύσεως της πόλης, κατά τον οποίο η πηγή Υπέλαιος¹⁹ διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο.

Καθοριστικό επίσης ρόλο στην ερμηνεία του μνημείου διαδραματίζει η ανάγλυφη μορφή του ιππέα, που φαίνεται να αποδίδει τον Άνδροκλο. Συνεπώς θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε, με κάποια ίσως επιφύλαξη, ότι το πειόσχημο μνημείο στο κέντρο της πόλης, στη νότια πλευρά του Εμβόλου, ταυτίζεται με το Ανδρόκλειον, το ηρώο δηλαδή του Ανδρόκλου, που μαρτυρείται από τις αρχαίες πηγές.

Το ιστορικό πλαίσιο της ανέγερσης του ηρώου του Ανδρόκλου εντάσσεται στην περίοδο μετά το 133 π.Χ., όταν ο Άτταλος Γ΄, βασιλιάς του Περγάμου, κληροδοτεί το βασίλειο του στην ακμάζουσα Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, με αποτέλεσμα οι ελληνικές πόλεις της δυτικής ακτής της Μικράς Ασίας, να ανακτήσουν την ελευθερία τους. Τότε ήταν η κατάλληλη χρονική στιγμή για την πόλη, να τιμήσει τον ήρωα-οικιστή της Άνδροκλο, μέσω της ανέγερση ενός λαμπρού μνημείου στο κέντρο της Εφέσου. Πρόκειται για πράξη πολιτικού χαρακτήρα με στόχο την υπενθύμιση της καταγωγής των κατοίκων, την αναβίωση της τοπικής παράδοσης και τη διακήρυξη της ανεξαρτησίας της πόλης.²⁰

6. Βυζαντινοί χρόνοι

Κατά τους Πρώιμους Βυζαντινούς χρόνους το μνημείο φαίνεται να λειτούργησε αποκλειστικά ως κρήνη. Σήμερα σώζεται στην πρόσοψη η δεξαμενή συλλογής νερού. Τους τοίχους της δεξαμενής κοσμούσαν πεσσίσκοι και θωράκια με ρόμβους και σταυρούς.²¹

7. Ιστορία της έρευνας και σημερινή κατάσταση

Τo ηρώο του Ανδρόκλου στην Έφεσο, λόγω της αναφοράς του από τον Παυσανία, αποτέλεσε αντικείμενο αναζήτησης από τους περιηγητές του 19ου αιώνα και τους πρώτους ανασκαφείς. Η πλειονότητα των ερευνητών αναζήτησε τα ίχνη του εκτός της πόλης, στην περιοχή του Αρτεμισίου, στην ανατολική πλευρά του Panayırdağ (αρχ. Πίον) κατά μήκος της Ιεράς οδού, όπου υπήρχαν πολλά ταφικά μνημεία. Όταν αργότερα το Ολυμπιείον ταυτίστηκε με κτίσμα εντός των τειχών της πόλης, τα δεδομένα άλλαξαν και το μνημείο του Ανδρόκλου αναζητήθηκε και αυτό εντός της πόλης. Ανάμεσα στις πιθανές θέσεις όμως που προτάθηκαν δεν περιλαμβανόταν το εν λόγω ηρώο σε σχήμα Π της οδού των Κουρητών, που ανασκάφηκε το 1904, και έκτοτε μνημονευόταν στην έρευνα ως νυμφαίο ή βυζαντινή κρήνη.²²

Η σημασία του ηρώου παραμελήθηκε για αρκετό χρονικό διάστημα. Το 1986 ξεκίνησε συστηματική αρχαιολογική έρευνα του μνημείου από το Αυστριακό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο και το 1995 η Η. Thür δημοσίευσε εμβριθή μελέτη και πρόταση αποκατάστασής του συνοδευόμενη από σχεδιαστικές αναπαραστάσεις.²³

Σήμερα τα ερείπια του ηρώου διατηρούνται σε ύψος 4 μ. στη νοτιανατολική γωνία του. Είναι ορατά το μεγαλύτερο μέρος της κρηπίδας και κάποιοι δόμοι από το βάθρο, ενώ στην πρόσοψη το ενδιαφέρον των επισκεπτών προκαλεί η δεξαμενή των Βυζαντινών χρόνων που είναι διακοσμημένη με χριστιανικά σύμβολα. Σώζονται επίσης αρχιτεκτονικά μελή, όπως σφόνδυλοι και κιονόκρανα, ανάγλυφα από τη ζωφόρο και τμήματα από τα αετώματα.²⁴

1. Ο Άνδροκλος ήταν γιος του βασιλιά Κόδρου από την Αθήνα και επικεφαλής των αποίκων της Εφέσου. Ίδρυσε την Έφεσο σε θέση που σύμφωνα με το μύθο υπέδειξε θεϊκός χρησμός, ύστερα από την εκδίωξη των ντόπιων πληθυσμών Λέλεγων και Λυδών [βλ. Αθήν., Δειπνοσοφισταί, Η.62, Kaibel, G. (επιμ.), Leipzig, Teubner]. Αργότερα βοήθησε τους κατοίκους της Πριήνης εναντίον των Κάρων, στην προσπάθειά τους να διασφαλίσουν την ιωνική αποικία. Ο Άνδροκλος πέθανε στη μάχη και οι Εφέσιοι μετέφεραν το πτώμα του στην Έφεσο, όπου και το έθαψαν σύμφωνα με τον Παυσανία (7.2.8-9) στο δρόμο που κατευθυνόταν από το Αρτεμίσιο προς τη Μαγνήσια πύλη.

2. Βλ. Thür, H., “Der ephesische Ktistes Androklos und (s)ein Heroon am Embolos”, ÖJh 64 (1995), σελ. 80· Scherrer, P., Ephesus. The New Guide (2000), σελ. 126.

3. Για την περιγραφή του μνημείου αναφέρουμε συμβατικά ως κύρια όψη του τη βόρεια αντί τη βορειοανατολική όπως προκύπτει από τον ακριβή προσανατολισμό του. Η ανατολική και δυτική πτέρυγα της πρόσοψης είναι μήκους 3,55 μ. , ενώ το κεντρικό τμήμα της, η λεγόμενη εσοχή, είναι μήκους 3,26 μ. και αποκλίνει από την πρόσοψη κατά 2,3 μ.

4. Διάκοσμος που παρουσιάζει ομοιότητες με κτήρια της Ύστερης Ελληνιστικής περιόδου της Σαμοθράκης, όπως το Αρσινόειο και το πρόπυλο του Πτολεμαίου ΙΙ. Στην πίσω όψη του ηρώου της Εφέσου οι μετόπες ήταν ακόσμητες. Βλ. Thür, H., “Der ephesische Ktistes Androklos und (s)ein Heroon am Embolos”, ÖJh 64 (1995), σελ. 91-97.

5. Περισσότερες λεπτομέρειες για τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό του ηρώου βλ. Thür, H., “Der ephesische Ktistes Androklos und (s)ein Heroon am Embolos”, ÖJh 64 (1995), σελ. 82-88· Thür, H., “The processional way in Ephesos as a place of cult and burial”, στο Ephesos. Metropolis of Asia. An interdisciplinary approach to its archaeology, religion, and culture. Papers presented at a symposium organized by Harvard Divinity School, March 1994 (Valley Forge 1995), σελ. 159-163.

6. Στον τετράγωνο χώρο ανάμεσα στο ηρώο και τα εδώλια βρέθηκε μια σαρκοφάγος της Ύστερης Αρχαιότητας, διακοσμημένη με γιρλάντες. Στο εσωτερικό της υπήρχε μια μαρμάρινη κεφαλή ιερέα αυτοκρατορικής λατρείας, που χρονολογείται στη εποχή των Φλαβίων ή του Τραϊανού. Συνεπώς με βάση τα χρονολογικά δεδομένα η σαρκοφάγος δε θα πρέπει να ανήκε στο ηρώο, στο οποίο άλλωστε δεν υπήρχε ταφικός θάλαμος. Thür, H., “Der ephesische Ktistes Androklos und (s)ein Heroon am Embolos”, ÖJh 64 (1995), σελ. 89-91· Thür, H., “The processional way in Ephesos as a place of cult and burial”, στο Ephesos. Metropolis of Asia. An interdisciplinary approach to its archaeology, religion, and culture. Papers presented at a symposium organized by Harvard Divinity School, March 1994 (Valley Forge 1995), σελ. 164.

7. Αναλυτικά για τις ανάγλυφες πλάκες που προέρχονται από το ηρώο και την ερμηνεία τους βλ. H. Lauter, “Ein republikanischer Triumphalmonument aus Ephesos”, στο Akurgal, E. (επιμ.)., The Proceedings of the Tenth International Congress of Classical Archeology Ankara –Izmir 1973 2 (Ankara 1978), σελ. 925-931, εικ. 295-298· Thür, H., “Der ephesische Ktistes Androklos und (s)ein Heroon am Embolos”, ÖJh 64 (1995), σελ. 88-89, 96-99· Thür, H., “The processional way in Ephesos as a place of cult and burial”, στο Ephesos. Metropolis of Asia. An interdisciplinary approach to its archaeology, religion, and culture. Papers presented at a symposium organized by Harvard Divinity School, March 1994 (Valley Forge 1995), σελ. 165-171.

8. Κατά τη μυθική παράδοση, ο Άνδροκλος, γιος του βασιλιά Κόδρου από την Αθήνα, ίδρυσε την πόλη της Εφέσου στον τόπο όπου σκότωσε έναν κάπρο σύμφωνα με τον χρησμό που του είχε δοθεί, βλ. Στράβων, 14.1.3, 4, 21. Αθήν., Δειπνοσοφισταί 7.62.

9. Thür, H., “Der ephesische Ktistes Androklos und (s)ein Heroon am Embolos”, ÖJh 64 (1995), σελ. 96-97· Thür, H., “The processional way in Ephesos as a place of cult and burial”, στο Ephesos. Metropolis of Asia. An interdisciplinary approach to its archaeology, religion, and culture. Papers presented at a symposium organized by Harvard Divinity School, March 1994 (Valley Forge 1995), σελ. 171.

10. Αναλυτικά για τα στιλιστικά χαρακτηριστικά του ηρώου και το θέμα της σύγκρισης με κτήρια του 2ου αι. π.Χ. της Ελλάδας και τη Μικράς Ασίας βλ. Thür, H., “Der ephesische Ktistes Androklos und (s)ein Heroon am Embolos”, ÖJh 64 (1995), σελ. 91-97.

11. Η κεραμική που βρέθηκε στα θεμέλια του οικοδομήματος δεν περιλαμβάνει Ανατολική Sigillata Α, που εμφανίστηκε στην Έφεσο μετά το 80 π.Χ.

12. Για τη χρονολόγηση του μνημείου με βάση τα ανασκαφικά δεδομένα βλ. Thür, H., “Der ephesische Ktistes Androklos und (s)ein Heroon am Embolos”, ÖJh 64 (1995), σελ. 91· Thür, H., “The processional way in Ephesos as a place of cult and burial”, στο Ephesos. Metropolis of Asia. An interdisciplinary approach to its archaeology, religion, and culture. Papers presented at a symposium organized by Harvard Divinity School, March 1994 (Valley Forge 1995), σελ. 164-165.

13. Παυσ. VII, 2, 8-9. Ο Παυσανίας αναφέρει ότι στον τάφο του Ανδρόκλου ήταν στημένη η μορφή οπλισμένου ανδρός.

14. Διαφορετική άποψη έχει διατυπωθεί από τον Engelmann, H., ο οποίος υποστηρίζει ότι τα δεδομένα που προκύπτουν από τα λεγόμενα του Παυσανία οδηγούν στην αναζήτηση του μνημείου του Ανδρόκλου εκτός των τειχών της πόλης. Βλ. Engelmann, H., “Das Grab des Androklos und ein Olympieion. Pausanias VII 2, 9”, ZPE 112 (1996), σελ. 131-133.

15. Η μελέτη των αρχαίων πηγών αποδεικνύει ότι η ταφή του οικιστή μιας αρχαίας πόλης γινόταν εντός της πόλης, συνήθως μέσα στην αγορά. Σύμφωνα με την παράδοση ο τάφος του ήρωα προστάτευε την πόλη από τους εχθρούς και αποτελούσε τόπο λατρείας. Τιμές αποδίδονταν ετησίως και η λατρεία του συνοδευόταν από γυμνικούς, ιππικούς, μουσικούς αγώνες και πομπές. Ο χώρος λατρείας του ήρωα είχε τη μορφή τύμβου, τεμένους, ταφικού μνημείου ή κενοταφίου, ακόμα και βωμού ή θα μπορούσε να τιμάται απλώς με ένα λατρευτικό άγαλμα. Βλ. Martin, Resherches sur l’ Agora greques (Paris 1951), σελ. 194-200.

16. Βλ. Thür, H., “Der ephesische Ktistes Androklos und (s)ein Heroon am Embolos”, ÖJh 64 (1995), σελ. 63-103· Thür, H., “The processional way in Ephesos as a place of cult and burial”, στο Ephesos. Metropolis of Asia. An interdisciplinary approach to its archaeology, religion, and culture. Papers presented at a symposium organized by Harvard Divinity School, March 1994 (Valley Forge 1995), σελ. 176. Για τις επιγραφές βλ. Knibbe, D. – Engelmann, H., “Neue Inschriften aus Ephesos X” , Öjh 59 (1989), σελ. 143-144.

17. Για την κατηγοριοποίηση του μνημείου στον οικοδομικό τύπο των ηρώων και την παρουσίαση συγκρίσιμων παραδειγμάτων από την Ελλάδα και τη Μικρά Ασία βλ. Thür, H., “Der ephesische Ktistes Androklos und (s)ein Heroon am Embolos”, ÖJh 64 (1995), σελ. 190-192.

18. Βλ. Dorl-Klingenschmid, C., Prunkbrunnen in kleinasiatischen Städten. Funktion im Kontext (München 2001), σελ. 180-181.

19. Στράβ. ΧΙV 634.

20. Thür, H., “Der ephesische Ktistes Androklos und (s)ein Heroon am Embolos”, ÖJh 64 (1995), σελ. 63-103. Thür, H., “The processional way in Ephesos as a place of cult and burial”, στο Ephesos. Metropolis of Asia. An interdisciplinary approach to its archaeology, religion, and culture. Papers presented at a symposium organized by Harvard Divinity School, March 1994 (Valley Forge 1995), σελ. 177.

21. Thür, H., “Der ephesische Ktistes Androklos und (s)ein Heroon am Embolos”, ÖJh 64 (1995), σελ. 80· Thür, H., “The processional way in Ephesos as a place of cult and burial”, στο Ephesos. Metropolis of Asia. An interdisciplinary approach to its archaeology, religion, and culture. Papers presented at a symposium organized by Harvard Divinity School, March 1994 (Valley Forge 1995), σελ. 164.

22. Για το θέμα της αναζήτησης του τάφου του Ανδρόκλου βλ. Wood, J.T., Discoveries at Ephesos (Boston 1877), σελ. 126-127· Thür, H., “The processional way in Ephesos as a place of cult and burial”, στο Ephesos. Metropolis of Asia. An interdisciplinary approach to its archaeology, religion, and culture. Papers presented at a symposium organized by Harvard Divinity School, March 1994 (Valley Forge 1995), σελ. 173-176.

23. Thür, H., “Der ephesische Ktistes Androklos und (s)ein Heroon am Embolos”, ÖJh 64 (1995), σελ. 63-103· Thür, H., “The processional way in Ephesos as a place of cult and burial”, στο Ephesos. Metropolis of Asia. An interdisciplinary approach to its archaeology, religion, and culture. Papers presented at a symposium organized by Harvard Divinity School, March 1994 (Valley Forge 1995), σελ. 157-199.

24. Wiplinger, G. – Wlach, G., Ephesus. 100 Years of Austrian Research (Vienna 1996), σελ. 153.