Θεοφύλακτος Νικομηδείας
1. Βιογραφικά στοιχεία και σταδιοδρομία

1.1. Θεοφύλακτος

Ο Θεοφύλακτος γεννήθηκε περί το 765 στη Μικρά Ασία. Σύμφωνα με τις αγιολογικές πηγές που αποτελούν και οι μοναδικές μαρτυρίες για τη ζωή και το έργο του, ο Θεοφύλακτος προερχόταν από φτωχή οικογένεια. Πιθανόν το 780 μετέβη στην Κωνσταντινούπολη και συνδέθηκε με τον πρωτοασηκρήτι Ταράσιο, το μετέπειτα πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως (784-806), και προσελήφθη στην υπηρεσία του. Περί το 785 ο πατριάρχης, πλέον, Ταράσιος έστειλε τον Θεοφύλακτο στην, ιδρυθείσα από τον ίδιο, μονή του Στενού, στην ευρωπαϊκή ακτή του Βοσπόρου. Εκεί ο νεαρός Θεοφύλακτος εκπαιδεύθηκε και ήρθε σε επαφή με επιφανείς κληρικούς και εκκλησιαστικούς αξιωματούχους, υποστηρικτές της προσκύνησης των εικόνων.1 Στη συνέχεια συνεργάστηκε και συνδέθηκε με επιφανείς εκπροσώπους του εικονόφιλου κλήρου όπως ο Μιχαήλ Συνάδων, ο Ευθύμιος Σάρδεων κ.ά.

1.2. Θεοφύλακτος Νικομηδείας

Μεταξύ των ετών 787 και 806 ο Θεοφύλακτος χειροτονήθηκε μητροπολίτης Νικομηδείας και ανέπτυξε έντονη δραστηριότητα. Ανήγειρε ναούς, ίδρυσε μονή αφιερωμένη στους αγίους Αναργύρους Κοσμά και Δαμιανό με νοσοκομείο, ορφανοτροφείο και άλλα φιλανθρωπικά ιδρύματα και προίκισε τη μητρόπολη Νικομηδείας με φορητές εικόνες και χρυσά ιερά σκεύη. Επίσης οργάνωσε πανηγύρεις και ίδρυσε σχολείο για τη μόρφωση των νέων. Σύμφωνα με τους αγιογράφους του ο ίδιος διακονούσε και υπηρετούσε στα φιλανθρωπικά ιδρύματα.

1.3. Θεοφύλακτος Ομολογητής

Μετά την ανάρηση στο θρόνου του Λέοντα Ε' Αρμένιου (813-820) ξεκίνησε η δεύτερη περίοδος της Εικονομαχίας. Το Δεκέμβριο του 814, πατριάρχης Νικηφόρος Α΄ (806-815) κάλεσε τον Θεοφύλακτο στην Κωνσταντινούπολη, για να λάβει μέρος σε σύνοδο των εικονόφιλων επισκόπων. Μετά τη λήξη των εργασιών της συνόδου, στις αρχές του 815, ο Θεοφύλακτος συμμετείχε στη συνάντηση των εικονόφιλων επισκόπων με τον εικονομάχο Λέοντα Ε΄ (813-820), που πραγματοποιήθηκε με πρωτοβουλία του αυτοκράτορα.2 Στη συνάντηση ο Θεοφύλακτος υπερασπίστηκε τις θέσεις της εικονόφιλης παράταξης και καταφέρθηκε κατά του ίδιου του αυτοκράτορα. Στη συνέχεια οι εικονόφιλοι κληρικοί εστάλησαν στην εξορία.

Στις αρχές του 815, ο Θεοφύλακτος, όπως και αρκετοί άλλοι εικονόφιλοι επίσκοποι, καταδικάστηκε από τον αυτοκράτορα σε αποσχηματισμό και εξορίστηκε στη Στρόβιλο της Καρίας, πόλη που ανήκε στο θέμα Κιβυρραιωτών. Κατά τη διάρκεια της 30ετούς εξορίας του, ο Θεοφύλακτος συνέχισε το φιλανθρωπικό του έργο, και δεν σταμάτησε τη διδασκαλία τους ενώ διατηρούσε επαφές με τους υποστηρικτές του με αλληλογραφία. Πέθανε από χρόνια νόσο μεταξύ των ετών 840 και 845, την 8η Μαρτίου.

2. Όσιος Θεοφύλακτος

Μετά το θάνατό του ο Θεοφύλακτος Νικομηδείας ανακηρύχτηκε όσιος ως ομολογητής της πίστεως, καθώς διακρίθηκε για τη στάση του κατά την περίοδο της Εικονομαχίας, αλλά και για το φιλανθρωπικό έργο του και τον ασκητικό βίο του. Ο πατριάρχης Μεθόδιος Α΄ (842-846), επί βασιλείας της αυτοκράτειρας Θεοδώρας (842-855) μετέφερε το λείψανο του οσίου στη Νικομήδεια, στο ναό των Αγίων Αναργύρων Κοσμά και Δαμιανού.

Η μνήμη του οσίου τιμάται από την Ορθόδοξη Εκκλησία στις 8 Μαρτίου.3

3. Βίος

Ο Βίος του οσίου γράφηκε μετά το 847 από το μοναχό Θεοφύλακτο, ενδεχομένως στενό συνεργάτη του. Το κείμενο σώζεται σε χειρόγραφο κώδικα στη μονή της Μεγίστης Λαύρας στο Άγιον Όρος.4 Περιγράφεται με λεπτομέρειες η δράση και το έργο του οσίου, χωρίς αναφορές σε προσωπογραφικά στοιχεία και χρονολογήσεις. Ο Βίος αποτελεί πολύτιμη πηγή για τη δεύτερη περίοδο της Εικονομαχίας και μαρτυρά την ύφεση του μοναστικού βίου στις βυζαντινές επαρχίες. Επίσης, δίνει πληροφορίες για τα φιλανθρωπικά ιδρύματα που ίδρυσε ο όσιος Θεοφύλακτος και για την αναβίωση του μοναστικού βίου στην πόλη της Νικομήδειας και την ευρύτερη περιοχή, που συντελέστηκε χάρη στο έργο του. Στο Θεοφύλακτο αποδίδονται θαυματουργικές και προορατικές ικανότητες. Σε κώδικα που φυλάσσεται στη βιβλιοθήκη της μονής του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στην Πάτμο και χρονολογείται στο 14ο αιώνα παραδίδεται διαφορετική εκδοχή του Βίου και ο όσιος αναφέρεται με το όνομα Θεόφιλος.5

1. Κουντούρα-Γαλάκη, Ε., Ο βυζαντινός κλήρος και η κοινωνία των σκοτεινών αιώνων, Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, Μονογραφίες αρ. 3 (Αθήνα 1996) σελ.  225-6.

2. Matantséva, T., “La conférence sur la vénération des images en décembre 814”, Revue des Études. Byzantines 56 (1998) σελ. 253-4.

3. Νικοδήμου Αγιορείτου, Συναξαριστής των δώδεκα του εναυτού 2 (Αθήνησι 1868) σελ. 20-21., Ο Μέγας Συναξαριστής της Ορθοδόξου Εκκλησίας 3, Μάρτιος, εκδ. Λαγγή Μ., (Αθήνα 1997) σελ. 153-57, βλ. σελ. 154 εικόνα του αγίου, εικόνα έργο του Ράλλη Καψίδη.

4. Το κείμενο διασώζεται στον κώδικα Δ΄ 84. Για τη δημοσίευσή του βλ. Bίος Θεοφυλάκτου Nικομηδείας, Vogt, A. (επιμ.), “S. Theophylacte de Nicomédie”, Analecta Bollandiana 50 (1932), σελ. 71-82.

5. Πρόκειται για τον Πατμιακό κώδικα 736, φύλλα 61-68, βλ. σχετικά Halkin, F. (επιμ.), “Theophylactus ep. Nicoediae”, στο Halkin, F. (επιμ.), Bibliotheca Hagiographica Graeca 3:3 (Subsidia Hagiographica 8, Bruxelles 1957), αρ. 2452, σελ. 77.