1. Γεωγραφική θέση

Η Κνίδος είναι πόλη της Καρίας, στη νοτιοδυτική ακτή της Μικράς Ασίας, απέναντι από τις νήσους Νίσυρο και Κω. Βρίσκεται σε γεωγραφικό μήκος 27°20΄ και σε γεωγραφικό πλάτος 36°45΄.

2. Ιστορία της πόλης

Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, η Κνίδος ιδρύθηκε από τους Λακεδαιμονίους, ενώ ο Στράβων την αποκαλεί κτήση των Μεγαρέων.¹ Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης αναφέρεται σε έναν πρωιμότερο αποικισμό της παρακείμενης χερσονήσου της Τριοπίας με επικεφαλής τον Τρίοπα, τον πατέρα του Πελασγού, που ανάγεται στο 12ο αι. π.Χ. Σύμφωνα με τον Ησύχιο, οι πρώτοι άποικοι που έφθασαν στη Ρόδο και στην Κνίδο ονομάστηκαν Λιμοδωριείς, λόγω της σιτοδείας που είχε ξεσπάσει στην Πελοπόννησο.² Στις ανασκαφές που διεξήχθησαν το 1968 ανακαλύφθηκαν κάποια μυκηναϊκού τύπου όστρακα, αλλά δεν υπάρχουν περαιτέρω ενδείξεις για την ύπαρξη μυκηναϊκού οικισμού στην περιοχή.³ Οι αρχαιολογικές μαρτυρίες στη χερσόνησο της Κνιδίας ανάγονται στον 7ο αι. π.Χ. και αποτελούνται κατά κύριο λόγο από κεραμική υψηλής ποιότητας του λεγόμενου «ύστερου ρυθμού των Αιγάγρων».⁴

Η Κνίδος ανήκε στη Δωρική εξάπολη (μαζί με την Κω και την Αλικαρνασσό, καθώς και τις τρεις πόλεις της Ρόδου, την Ιαλυσό, την Κάμειρο και τη Λίνδο), η οποία έδρευε στο ιερό του Τριοπίου Απόλλωνος στη χερσόνησο της Κνίδου, στην επικράτεια της πόλης (την Κνιδίη). Η δωρική αυτή συνομοσπονδία κάθε τέσσερα χρόνια οργάνωνε αγώνες στην επικράτεια της Κνίδου.⁵ Στα τέλη του 7ου αι. π.Χ., η Κνίδος ήταν μία από τις πόλεις της Μικράς Ασίας οι οποίες πήραν μέρος στην ανέγερση του Ελληνίου στη Ναύκρατη.⁶ Το 580 π.Χ. περίπου, Κνίδος και Ρόδος αποίκησαν τις Λιπαρές Νήσους στα ΒΔ της Σικελίας.⁷ Στα μέσα του 6ου αι. π.Χ., η Κνίδος έχτισε έναν αξιόλογο θησαυρό στους Δελφούς, ένα από τα πρωιμότερα μαρμάρινα κτήρια.⁸ Γύρω στα τέλη του 6ου αι. π.Χ., οι Κνίδιοι έσωσαν 300 νεαρούς Κερκυραίους που οι Κορίνθιοι είχαν στείλει στον Αλυάττη για να τους ευνουχίσει, ως τιμωρία για τη δολοφονία του Περιάνδρου στην Κέρκυρα.⁹ Σε αδιευκρίνιστη περίοδο, η Κνίδος, μαζί με την Κέρκυρα, ίδρυσαν την Κέρκυρα Μέλαινα στην Αδριατική.¹⁰ Η περίοδος αυτή σηματοδοτεί τη μέγιστη ακμή της πόλης.

Μετά το 546 π.Χ., η πόλη καταλήφθηκε από τους Πέρσες υπό το Μήδο στρατηγό Άρπαγο. Οι Κλαζομένιοι επιχείρησαν να αποκόψουν τη χερσόνησο με τη δημιουργία διώρυγας, αλλά απέτυχαν από θεϊκή παρέμβαση, όπως αναφέρει διεξοδικά ο Ηρόδοτος.¹¹

Από το 478 π.Χ. η Κνίδος ήταν μέλος της Αθηναϊκής Συμμαχίας.¹² Το 468 π.Χ. ο Κίμων είχε ως βάση την Κνίδο και το γειτονικό Τριόπιον, προτού αποπλεύσει για τη νικηφόρα ναυμαχία στον Ευρυμέδοντα ποταμό.¹³ Την ίδια περίοδο, οι Κνίδιοι έχτισαν την περίφημη «Λέσχη» στους Δελφούς, που την κοσμούσαν ζωγραφικά έργα του σπουδαίου Πολυγνώτου.¹⁴ Στους Δελφούς είχαν αφιερώσει και ένα σύμπλεγμα που απεικόνιζε το μυθικό οικιστή Τρίοπα όρθιο δίπλα σε άλογο, μαζί με την Απολλώνια τριάδα να τοξεύει το γίγαντα Τιτυό.¹⁵ Κατά τη διάρκεια του Ιωνικού πολέμου (412-405 π.Χ.), οι Κνίδιοι, με τη βοήθεια του σατράπη της Ιωνίας Τισσαφέρνη, αποστάτησαν από την Αθηναϊκή Συμμαχία (412 π.Χ.).¹⁶ Αρχικά στην πόλη εγκαταστάθηκε φρουρά Σπαρτιατών. Οι Αθηναίοι κατέλαβαν προσωρινά την πόλη το 412 π.Χ., συλλαμβάνοντας τα έξι πλοία που τη φρουρούσαν και άλλα έξι που οι Λακεδαιμόνιοι είχαν αφήσει στο ακρωτήριο Τριόπιον, αλλά απέτυχαν να την κρατήσουν για πολύ.¹⁷ Αργότερα, η Κνίδος αποτέλεσε θέατρο κινήσεων του σπαρτιατικού στόλου, που τη χρησιμοποιούσε ως προκεχωρημένη βάση κατά της Σάμου, έδρας του αθηναϊκού στόλου.¹⁸ Αργότερα όμως ο Τισσαφέρνης εγκατέστησε περσική φρουρά, έχοντας τον ανομολόγητο σκοπό να ανακαταλάβει το σύνολο της Καρίας.¹⁹ Στη μάχη των Αιγός Ποταμών (405 π.Χ.), οι Κνίδιοι ήταν σύμμαχοι του Λυσάνδρου. Στους Δελφούς, το μνημείο που τιμούσε τη νίκη του Λυσάνδρου συμπεριλάμβανε ένα άγαλμα του Θεοδάμου της Κνίδου.²⁰

Κατά το διάστημα του πολέμου μεταξύ Σπαρτιατών και Περσών (400-394 π.Χ.), η Κνίδος βρισκόταν υπό τον έλεγχο των Σπαρτιατών και μάλιστα αποτελούσε την έδρα του στόλου με ναύαρχο το Σπαρτιάτη ναύαρχο Πλείσταρχο. Μετά τη ναυμαχία στα ανοικτά της Κνίδου (394 π.Χ.), τα υπολείμματα του νικημένου σπαρτιατικού στόλου επέστρεψαν στην Κνίδο.²¹ Η πόλη αποτελούσε οχυρή βάση των Σπαρτιατών και κατά τη διάρκεια της αποτυχημένης εκστρατείας του Θίβρωνα το 392 π.Χ.²² Το 390 π.Χ., ο Σπαρτιάτης Τελευτίας σημειώνει κάποια δραστηριότητα μεταξύ Κνίδου και Ρόδου, με πιο αξιομνημόνευτο γεγονός τη σύλληψη 10 αθηναϊκών πλοίων που είχαν αποσταλεί να βοηθήσουν την εξέγερση του Κύπριου βασιλιά της Σαλαμίνας Ευαγόρα.²³ Η πόλη πέρασε στα χέρια των Περσών μετά την Ανταλκίδειο ειρήνη (386 π.Χ.).

Εικάζεται ότι σε αυτό το διάστημα η πόλη της Κνίδου είχε αριστοκρατικό πολίτευμα, με βάση τη νομοθεσία του περίφημου μαθηματικού Ευδόξου, ενώ βρισκόταν υπό τον έλεγχο του σατράπη της Καρίας Μαυσώλου (367-354 π.Χ.).²⁴ To 363 π.Χ. η Κνίδος διατηρεί καλές σχέσεις με τη Θήβα, όπως μαρτυρεί ψήφισμα με το οποίο αποδίδεται το καθεστώς της προξενίας στον περίφημο στρατηγό Επαμεινώνδα, ο οποίος την περίοδο εκείνη εκστρατεύει στο Ανατολικό Αιγαίο στη Μικρά Ασία.²⁵ Περίπου την ίδια περίοδο, η Κνίδος διατηρεί σχέσεις με τον τύραννο της Αβύδου Ιφιάδη και με την πόλη της Λαμψάκου, δηλαδή με πόλεις που ελέγχουν την είσοδο των στενών της Μαύρης θάλασσας, για ευνόητους οικονομικούς και εμπορικούς λόγους.²⁶

Το 334/333 π.Χ., κατά τη διάρκεια της εκστρατείας του Αλεξάνδρου και της περσικής αντεπίθεσης, ο σατράπης της Καρίας ανακατέλαβε το Τριόπιον.²⁷ Το αριστοκρατικό πολίτευμα καταργήθηκε μετά την κατάκτηση της πόλης από το Μεγάλο Αλέξανδρο το 334 π.Χ., ο οποίος εγκαθίδρυσε δημοκρατία. Ο Αριστοτέλης μιλά για επανάσταση του δήμου που κατάργησε το αριστοκρατικό πολίτευμα, εκμεταλλευόμενος τη διαμάχη μεταξύ των αριστοκρατών και το διαχωρισμό τους σε δύο παρατάξεις, προφανώς μια φιλοπερσική και μια φιλομακεδονική.²⁸

Μετά το θάνατο του Αλεξάνδρου η πόλη φαίνεται πως ήταν ανεξάρτητη, όπως υποδεικνύει η σημαντική παρέμβαση Κνιδίων διαιτητών στη διαμάχη μεταξύ Ροδίων και Δημητρίου Πολιορκητή το 305 π.Χ. Η πόλη πρέπει πάντως να ήταν σύμμαχος του Αντιγόνου την περίοδο εκείνη, παρότι το 309 π.Χ. ο Πτολεμαίος είχε καταλάβει αρκετές θέσεις στην Καρία.²⁹ Αργότερα, βρέθηκε στην επιρροή αρχικά των Σελευκιδών και κατόπιν των Πτολεμαίων (274 π.Χ.).³⁰ Στο μικρόκοσμο των πόλεων της Μικράς Ασίας, η Κνίδος έχαιρε μεγάλης εκτίμησης και παρενέβη σε αρκετές από τις ενδημικές διαμάχες τους, με θετικά αποτελέσματα.³¹

Το 201 π.Χ., ο Φίλιππος Ε΄ της Μακεδονίας προσπάθησε ανεπιτυχώς να καταλάβει την πόλη, κατόπιν σύντομης πολιορκίας.³² Κατά τη διάρκεια του πολέμου του Αντιόχου με τους Ρωμαίους (192-189 π.Χ.), η Κνίδος είναι πιστή σύμμαχος των Ρωμαίων και του στρατηγού Gaius Livius.³³ Μαζί με την Κω αποστέλλει μικρή δύναμη πλοίων προκειμένου να βοηθήσουν το Ρόδιο Παμφιλίδα να άρει την πολιορκία των Δαιδάλων από τις δυνάμεις του βασιλιά.³⁴ Είναι αμφίβολο αν μετά την ειρήνη της Απάμειας (188 π.Χ.) η πόλη εντάχθηκε στην επικράτεια της Ρόδου, όπως και οι περισσότερες πόλεις της Καρίας. Μάλλον παρέμεινε αυτόνομη, όπως και πριν από το 189 π.Χ., αν και η πολιτική της αναγκαστικά υποτασσόταν στη βούληση της Ρόδου.³⁵ Το 168 π.Χ. ο ναυτικός Θόας στάλθηκε στη Ρόδο μαζί με τη μυστική αλληλογραφία μεταξύ του βασιλιά Περσέα της Μακεδονίας και της φιλομακεδονικής παράταξης στη Ρόδο. Όταν πληροφορήθηκε ότι οι Ρωμαίοι είχαν ανακηρύξει τις πόλεις της Καρίας και της Λυκίας συμμάχους και όχι υποτελείς της Ρόδου, ο Θόας επέστρεψε στην Κνίδο. Οι Κνίδιοι τον φυλάκισαν, αλλά κατόπιν απαιτήσεως των Ροδίων, τον απέστειλαν στη Ρόδο.³⁶ Μετά το 167 π.Χ. και την αποδυνάμωση της Ρόδου, η Κνίδος αποκτά έναν περισσότερο αυτόνομο ρόλο στην περιοχή: αρχικά (166-164 π.Χ.) παρεμβαίνει μεταξύ των Τερμησσίων και του Κοινού των Λυκίων, αλλά η διαιτησία της απορρίπτεται.³⁷ Λίγο αργότερα όμως (164/163 π.Χ.) παρεμβαίνει στρατιωτικά με επιτυχία στο πλευρό της πόλης των Καλύνδων στη διαμάχη τους με την Καύνο.³⁸

Το 100 ή 99 π.Χ. εκδόθηκε από τις ρωμαϊκές αρχές ένας νόμος αναφορικά με την πειρατεία στην Ανατολή. Ένα από τα αντίγραφα του νόμου βρέθηκε στην Κνίδο, η οποία ανήκε τότε στην επαρχία της Ασίας.³⁹ Περί το 70 π.Χ., η πόλη έπεσε θύμα πειρατικών εισβολών.⁴⁰ Το 49 π.Χ., δύο σημαντικά τέκνα της πόλης, ο Θεόπομπος Αρτεμιδώρου και ο Κάλλιστος Επιγένους, συμμετέχουν στη συνοδεία του Καίσαρα στην εκστρατεία του στην Ελλάδα, με συμβουλευτικά αλλά και διοικητικά καθήκοντα. Χάρη στην παρέμβαση του Θεοπόμπου, ο Ιούλιος Καίσαρας απέδωσε στην πόλη την ελευθερία της το 48 π.Χ.⁴¹ Την ίδια περίοδο, ή μάλλον το 29 π.Χ., η Κνίδος, ως ελεύθερη και αυτόνομη σύμμαχος, υπέγραψε συνθήκη με τη Ρώμη.⁴² Ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, την αναφέρει μετά τα μέσα του 1ου αι. μ.Χ. ακόμη ως ελεύθερη.⁴³ Η πόλη φαίνεται πως παρακμάζει μετά το 2ο αι. μ.Χ.

Το τέλος της Κνίδου πρέπει να συνδυαστεί με τις επιδρομές Περσών και Αράβων στα μικρασιατικά παράλια κατά τον 6ο και 7ο μ.Χ. αιώνα. Από τα Βυζαντινά χρόνια έχουν βρεθεί τα ερείπια δύο μεγάλων βασιλικών διακοσμημένων με ψηφιδωτά.

3. Επιφανείς προσωπικότητες

Μέρος της φήμης της πόλης κατά τον 4ο αι. π.Χ. και εξής οφείλεται στη λαμπρή ιατρική σχολή της πόλης, που την ξεπερνούσε μόνο η αντίστοιχη της Κω.⁴⁴ Γνωστότεροι αντιπρόσωποί της είναι ο Ευρυφών (συγγραφέας των «Κνιδίων γνωμών»), ο Μητρόδωρος (γνωστός κυρίως γιατί νυμφεύτηκε την κόρη του Αριστοτέλη, την Πυθιάδα, και γιατί ήταν δάσκαλος του επιφανούς Ερασιστράτου) και ο Κτησίας, επί 17 χρόνια προσωπικός ιατρός της βασίλισσας των Περσών Παρυσάτιδας. Ο Κτησίας είναι κυρίως γνωστός για το ιστορικό του έργο, και συγκεκριμένα τα Περσικά και τα Ινδικά, έργα όπου συστηματικά αντικρούει τον Ηρόδοτο. Άλλοι επιφανείς Κνίδιοι ήταν ο περίφημος μαθηματικός Εύδοξος, ο αρχιτέκτονας του Φάρου της Αλεξανδρείας Σώστρατος, ο ιστορικός και γεωγράφος Αγαθαρχίδης (2ος αι. π.Χ.), που έγραψε ασιατική και ευρωπαϊκή ιστορία, αλλά είναι κυρίως γνωστός από το έργο του Περίπλους της Ερυθράς θαλάσσης (του Περσικού κόλπου), ο ιστορικός Άρατος και ο ρήτορας Αρτεμίδωρoς.

4. Θεσμοί - πολίτευμα

Το πολίτευμα της Κνίδου ήταν αριστοκρατικό.⁴⁵ Η βουλή αποτελούνταν από 60 μέλη (τους αμνήμονες) που επιλέγονταν μεταξύ των αρίστων και ασκούσαν το αξίωμά τους διά βίου. Ένα σώμα προστατών επεξεργαζόταν τα ψηφίσματα που εισάγονταν στη βουλή. Το 332 π.Χ. αναφέρεται για πρώτη φορά σε επίσημες επιγραφές της πόλης (αφιέρωμα στους Δελφούς) ο δήμος, δηλαδή η λαϊκή συνέλευση, γεγονός που υποδεικνύει ότι μετά την κατάκτηση της πόλης από τα στρατεύματα του Μεγάλου Αλεξάνδρου το 334 π.Χ. υπήρξε πολιτειακή αλλαγή και υιοθετήθηκε το δημοκρατικό πολίτευμα.⁴⁶ Η βουλή αναφέρεται μόνο σε ψηφίσματα της Ρωμαϊκής περιόδου.

5. Τοπογραφία

Οι ανασκαφικές και τοπογραφικές έρευνες στην περιοχή της Κνίδου έχουν εγείρει αρκετά ερωτήματα αναφορικά με την αρχική θέση του οικισμού και την πιθανότητα να μετακινήθηκε σε κάποια μεταγενέστερη φάση.⁴⁷ Σύμφωνα με την πλέον διαδεδομένη άποψη, η οποία επιβεβαιώνεται εν μέρει και από τα ανασκαφικά δεδομένα, η αρχική θέση της πόλης ήταν στη θέση Burgaz, στη νότια ακτή της Κνιδίας χερσονήσου, βορείως του σημερινού λιμανιού Datça, όπου επιφανειακές έρευνες και ανασκαφές τοποθετούν την έλευση των αποίκων στον 8ο αι. π.Χ.⁴⁸ Οι κάτοικοι μετέφεραν την πόλη κατά τον 4ο αι. π.Χ. στο δυτικό άκρο της χερσονήσου, στη θέση Tekir. Οι κατοικίες χτίστηκαν ως επί το πλείστον στο μικρό νησάκι που σήμερα ενώνεται με τη στεριά με ένα στενό ισθμό, στο οποίο δεν έχουν γίνει εκτεταμένες έρευνες. Οι δύο θέσεις ταιριάζουν αντίστοιχα στην περιγραφή της Κνίδου που κάνει ο Ηρόδοτος τον 5ο και ο Στράβων τον 1ο αι. π.Χ.⁴⁹

Την εποχή που οι Bean και Cook διατύπωσαν τη θεωρία αυτή, δεν υπήρχαν στη θέση Tekir ευρήματα πριν από τον 4ο αι. π.Χ., γεγονός που αποτέλεσε το κυριότερο επιχείρημα για τη θεωρία της μετακίνησης, η οποία έγινε ευρύτατα αποδεκτή, με μόνο σημείο τριβής τη χρονολογία της: οι περισσότεροι μελετητές απέδιδαν τη μετακίνηση στο Μαύσωλο, ενώ εξίσου ελκυστική φαίνεται η υπόθεση πως μια ανάλογη μετακίνηση μπορεί να είχε τη σφραγίδα του Μεγάλου Αλεξάνδρου.⁵⁰ Οι ανασκαφές της Iris Love στο Tekir απέδωσαν κάποια πρωιμότερα ευρήματα (6ος αι. π.Χ.), γεγονός που οδήγησε στην αναθεώρηση της άποψης περί μετακίνησης κατά τον 4ο αι. π.Χ.: ο οικισμός βρισκόταν πάντοτε στο Tekir.⁵¹ Νεότερες έρευνες πάντως, που βασίζονται στη μελέτη των επιγραφικών ευρημάτων, υποδεικνύουν ότι η Κνίδος είχε δύο αστικά κέντρα, ένα στο Tekir και ένα στο Burgaz, με το δεύτερο να αποτελεί το αρχαϊκό και κλασικό διοικητικό κέντρο και το πρώτο την ελληνιστική και ρωμαϊκή πόλη, η οποία είναι γνωστή κυρίως από τις ανασκαφικές έρευνες.⁵²

Η κατάσταση στην περιοχή της Κνιδίας χερσονήσου είναι περίπλοκη, καθώς έρευνες έχουν υποδείξει την ύπαρξη και άλλων οικιστικών κέντρων, υπαγομένων στην Κνίδο, όπως το Kumyer, 11 χλμ. ανατολικά του άκρου της χερσονήσου.⁵³ Οι φιλολογικές πηγές αναφέρουν την πόλη Χερσόνησο, η οποία στον 5ο αι. π.Χ. θα πρέπει να ήταν ανεξάρτητη από την Κνίδο, αλλά αργότερα κατά πάσα πιθανότητα ενσωματώθηκε σε αυτήν.⁵⁴ Στη χώρα της Κνίδου υπήρχαν κατά τον 4ο αι. π.Χ. κτήσεις των Ροδίων.⁵⁵ Το Τριόπιον σε ορισμένες πηγές αναφέρεται ως ξεχωριστός τόπος, ενώ σε άλλες ταυτίζεται με την Κνίδο: οι περισσότεροι μελετητές ταυτίζουν το Τριόπιον με το Tekir.⁵⁶ Εντούτοις, οι επιφανειακές έρευνες στη θέση Emecik στα ανατολικά της θέσης Datça έδειξαν ότι εκεί υπήρχε ένας μεγάλος ελληνιστικός ναός, όπου πρόσφατα τοποθετήθηκε υποθετικά ο ναός του Απόλλωνος, στον οποίον τελούνταν οι δωρικοί αγώνες.⁵⁷

5.1. Οι οχυρώσεις και οι λιμενικές εγκαταστάσεις

Υπάρχουν τέσσερα οχυρά σημεία: η χερσόνησος του Tekir, η ενδοχώρα, το εμπορικό και το πολεμικό λιμάνι. Η θέση του Tekir περιβάλλεται από ένα θαυμάσια χτισμένο και αρκετά καλά διατηρημένο τείχος, πολυγωνικής τοιχοποιίας, που χρονολογείται στην Ελληνιστική περίοδο. Σημαντικά ίχνη του διασώζονται στη βόρεια ζώνη της πόλης και στην ακρόπολη. Στη δυτική του πλευρά, το τείχος συμπληρώνεται από μια σειρά ημικυκλικούς πύργους.

Το ανάχωμα που συνέδεε μέσω οδού με ισχυρή οχύρωση τα δύο τμήματα της πόλης, το νησάκι του ακρωτηρίου με τη στεριά, διαίρεσε το μικρό θαλάσσιο πορθμό σε δύο προστατευόμενους μικρούς όρμους. Ο ένας αποτέλεσε το εμπορικό και ο άλλος το πολεμικό λιμάνι της Κνίδου. Στο νότιο, το εμπορικό λιμάνι της αρχαίας πόλης, διακρίνονται βυθισμένα τμήματα της προκυμαίας. Στο βόρειο όρμο ή όρμο των τριηρών σώζονται εκτεταμένα ερείπια ισχυρών οχυρώσεων που συνδέονται με εντυπωσιακούς πύργους. Το στόμιο του πολεμικού λιμανιού προστατευόταν από ένα ζεύγος πύργων. Ο ένας πύργος, στα αριστερά όπως εξέρχεται κανείς από το λιμάνι, ήταν τριώροφος, τετράγωνος, με δίρριχτη στέγη και τοξοθυρίδες προστατευόμενες από ξύλινα εξώφυλλα. Μια στενή προβλήτα, επίσης προστατευόμενη από τείχισμα με τοξοθυρίδες, προεξείχε στη θάλασσα, στενεύοντας το διαθέσιμο πέρασμα για αμυντικούς λόγους. Ακριβώς απέναντι υψωνόταν διώροφος τετράγωνος πύργος με επίπεδη στέγη. Μεταξύ των δύο πύργων κρεμόταν συρόμενη αλυσίδα που έλεγχε τη δίοδο των πλοίων. Το λιμάνι αυτό μπορούσε να κλειστεί κατά τη βούληση των Κνιδίων, ενώ μπορούσε να φιλοξενήσει 20 τριήρεις. Τα τείχη και οι πύργοι είναι χτισμένα με ασβεστόλιθο και πωρόλιθο. Κυρίαρχα συστήματα δόμησης είναι το ψευδισόδομο και το ισόδομο, αν και σε ορισμένες θέσεις συναντάται και το πολυγωνικό. Η χρονολογία της οικοδόμησης του οχυρού αυτού λιμανιού ανάγεται στον 3ο αι. π.Χ., ενώ υπάρχουν ενδείξεις ενίσχυσής του κατά τη Μέση ή την Ύστερη Ελληνιστική περίοδο.⁵⁸

5.2. Κυριότερα μνημεία

Ο Στράβων αναφέρει ότι η πόλη της Κνίδου ήταν χτισμένη πάνω σε πλατώματα και ανοιγόταν αμφιθεατρικά από την ακτή ως την ακρόπολη.⁵⁹ Ο ναός της Αφροδίτης Ευπλοίας βρισκόταν στο ψηλότερο και δυτικότερο τμήμα της πόλης (σε ύψος 40 μ.), κάτω από το δυτικό άκρο της ακρόπολης, με θέα και στα δύο λιμάνια της πόλης, τονίζοντας το ρόλο της θεάς ως προστάτιδας της ναυσιπλοΐας.⁶⁰ Ο ναός που σώζεται είναι κυκλικός («μονόπτερος») και χρονολογείται στο 2ο αι. π.Χ. Πατά σε πόδιο δύο βαθμίδων και έχει συνολική διάμετρο 17,30 μ. Περιβαλλόταν από 18 δωρικούς κίονες. Σήμερα σώζονται ελάχιστα τμήματα, πέρα από τις θεμελιώσεις. Η Love αποκάλυψε τμήμα μαρμάρινης επιγραφής με τα τέσσερα πρώτα γράμματα του ονόματος του Πραξιτέλη από το βάθρο του περίφημου αγάλματος της Αφροδίτης Κνιδίας, διαστάσεων 1,5 × 1,32 μ. Το εύρημα επιβεβαιώνει τη θέση του ναού. Κοντά στο ναό βρέθηκαν ο απαραίτητος βωμός και ίχνη του αναφερόμενου από τις πηγές κήπου. Τα ευρήματα (αγαλματίδια υδροφόρων, Άρτεμης, γυναικών μουσικών) βοηθούν στην ταύτιση με ναό της Αφροδίτης.

Ο ναός και το άγαλμα άσκησαν μεγάλη επίδραση στους Ρωμαίους: ο ναός απεικονίζεται σε τοιχογραφία της Villa Iulia Felix στην Πομπηία, ενώ υπήρχε ένα σχετικά ακριβές αντίγραφο τόσο του ναού όσο και του αγάλματος στη Villa Adriana κοντά στο Tivoli. Αλλά και ο βασιλιάς Πτολεμαίος Δ΄ είχε χτίσει μια απομίμηση του ναού και του αγάλματος πάνω στο βασιλικό πλοίο του.⁶¹

Στα βορειοανατολικά συναντά κανείς τα ερείπια του κάτω θεάτρου, της Ελληνιστικής περιόδου, που δεσπόζει στο εμπορικό λιμάνι. Σώζονται 35 σειρές εδωλίων, σε τρία τμήματα του κοίλου που ορίζονται από δύο διαζώματα. Υπάρχουν 8 κλίμακες που οδηγούν στα δύο χαμηλότερα τμήματα και 15 στο ανώτερο. Έχει υπολογιστεί ότι χωρούσε περίπου 4.500 θεατές. Κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο η ελληνιστική σκηνή κατεδαφίστηκε και αντικαταστάθηκε από μαρμάρινη.⁶² Σε πλάτωμα λίγο μακρύτερα, διακρίνονται εκτεταμένα ίχνη ενός ρωμαϊκού κτηρίου, του οποίου οι καλυμμένοι με χρωματισμένο κονίαμα τοίχοι στέκουν σε ύψος 3,5 μ.

Στα ανατολικά διακρίνονται τα ερείπια μνημειακού βωμού, που προσεγγιζόταν μέσω μιας κλίμακας. Ήταν διακοσμημένος με ζωφόρο που απεικόνιζε τις Νύμφες ή τις Χάριτες, καθιστές θεότητες και ημίγυμνους άνδρες. Ο βωμός θυμίζει έντονα ως προς το σχήμα το βωμό του Δία στην Πέργαμο.⁶³ Δεξιότερα, ανακαλύφθηκε ένα αμφιθεατρικό οικοδόμημα που χρησιμοποιούνταν για τη λατρεία κάποιας θεότητας της γονιμότητας, όπως μαρτυρούν τα ειδώλια γυναικών που κρατούν τα στήθη τους, του Ερμού, καθώς και φαλλόμορφα, που ανασκάφηκαν εκεί. Αριστερά του κτηρίου βρίσκεται η είσοδος ενός σπηλαίου, μέσω του οποίου εισάγεται κανείς σε δύο γαλαρίες. Η μία οδηγεί στην ακρόπολη και η άλλη στη θάλασσα. Εκεί ανακαλύφθηκε πληθώρα κεραμικών από τον 7ο αι. π.Χ. ως τον 7ο αι. μ.Χ. Προφανώς πρόκειται για κάποιο χώρο λατρείας.

Δυτικότερα, προς την ακρόπολη, βρίσκεται το τέμενος της Δήμητρας, όπου ο C.T. Newton ανακάλυψε το 1857 το περίφημο άγαλμα της θεάς, που φυλάσσεται στο Βρετανικό Μουσείο. Στο ναό της Δήμητρας και της Κόρης έχουν ανιχνευτεί δύο φάσεις: η πρώτη ανήκει στον 4ο αι. π.Χ. και η δεύτερη στον 3ο αι. μ.Χ. Από τους αποθέτες του ιερού προέρχονται πολυάριθμα ευρήματα από πήλινα ειδώλια, γυάλινα δοχεία και αγγεία, πήλινες λυχνίες και επιγραφές.⁶⁴

Δίπλα στο πολεμικό λιμάνι βρισκόταν η αγορά. Πιο πάνω διακρίνονται τα ερείπια ενός μεγάλου ψευδοδίπτερου ναού κορινθιακού ρυθμού, που χρονολογείται επί Αδριανού (117-138 μ.Χ.). Αρκετά από τα κιονόκρανα σώζονται σε εξαιρετική κατάσταση. Ο κυρίως ναός αποτελείται από έναν πρόστυλο τετράστυλο πρόναο, το σηκό και ένα δίστυλο εν παραστάσι οπισθόδομο. Βρίσκεται πάνω σε ψηλό βάθρο, ενώ η πρόσβαση γινόταν από μια κλίμακα επτά βαθμίδων.⁶⁵ Μπροστά στο ναό βρίσκουμε τα ίχνη μιας στοάς της Ελληνιστικής περιόδου, προσανατολισμένης στα ανατολικά.

Στην ακτή του νότιου λιμανιού βρίσκεται το βουλευτήριο των Ρωμαϊκών χρόνων, που παλαιότερα πιστευόταν ότι ήταν ωδείο. Σώζεται σε πολύ κακή κατάσταση. Στο δάπεδο διακρίνονται οπές που μαρτυρούν ότι η στέγαση γινόταν με ξύλινες δοκούς. Είχε αξιοσημείωτο πρωτότυπο σχέδιο, καθώς η ορχήστρα ήταν τοποθετημένη κάθετα στο κοίλον.

Δυτικότερα, με θέα τη θάλασσα, σώζεται το άνω θέατρο, σε κακή κατάσταση. Η ανατολική του πλευρά έχει καταρρεύσει ολοσχερώς. Τα περισσότερα μαρμάρινα μέλη έχουν μεταφερθεί στην Αίγυπτο, στις αρχές του 19ου αιώνα.

Στο στενό πορθμό μεταξύ του εμπορικού και του πολεμικού λιμανιού έχουν ανακαλυφθεί διάφορα κτήρια, όπως ο ιωνικός ναός, ο οποίος ταυτίστηκε με το ναό του Διονύσου που αναφέρεται σε επιγραφές και στέγαζε πιθανώς τα δύο αγάλματα του θεού, έργα του Σκόπα και του Βρύαξη.⁶⁶ Πολλά από τα μέλη του ναού χρησιμοποιήθηκαν για την ανοικοδόμηση μιας παρακείμενης παλαιοχριστιανικής εκκλησίας. Με το ναό σχετιζόταν μια μεγάλη δωρική στοά, που ταυτίζεται πιθανόν με την ambulatio pensilis του περίφημου αρχιτέκτονα Σωστράτου, του αρχιτέκτονα του Φάρου της Αλεξάνδρειας, διαστάσεων 113 × 16 μ.⁶⁷ Στα δυτικά έστεκε ο δωρικός ναός του Απόλλωνος Καρνείου, στον οποίο οδηγούσε ένα μνημειακό πρόπυλο του 300 π.Χ. περίπου.⁶⁸ Βορείως του εμπορικού λιμανιού έχει ανασκαφεί ένας μικρός ναός με κορινθιακά κιονόκρανα, αφιερωμένος στον Απόλλωνα Πύθιο. Στα ανατολικά έχουν ανασκαφεί ελληνιστικές και ρωμαϊκές κατοικίες.

5.3. Ο τάφος του Λέοντα

Η νεκρόπολη της Κνίδου έχει ανασκαφεί στα ανατολικά της πόλης. Εκεί ο Newton ανακάλυψε το ιερό του τοπικού ήρωα Αντιγόνου, που περιλάμβανε γυμνάσιο, παλαίστρα και βωμό όπου «οι ποιητές μπορούσαν να απαγγέλλουν τα ποιήματά τους» και, 3 χλμ. ΝΑ του ακρωτηρίου Κριός στη θέση Aslan Burnu (το ακρωτήριο του λιονταριού), τον περίφημο τάφο του Λέοντα, που πήρε το όνομά του από το μεγάλο άγαλμα λέοντα, βάρους 11 τόνων, μήκους 3,5 μ. και πλάτους 2 μ., από παριανό μάρμαρο, που επέστεφε το μνημείο. Ο ρυθμός ήταν δωρικός, μια ψευδοδίπτερη κιονοστοιχία ενσωματωμένη στον τοίχο στήριζε βαθμιδωτή πυραμίδα, η οποία επιστεφόταν με ένα ξαπλωμένο λιοντάρι. Το συνολικό ύψος έφτανε τα 62 πόδια. Το εσωτερικό στηριζόταν από θόλο.⁶⁹

6. Λατρείες

Η σημαντικότερη λατρεία στην Κνίδο ήταν της Αφροδίτης, την οποία οι Κνίδιοι θεωρούσαν προστάτιδα της ναυσιπλοΐας και την αποκαλούσαν Ευπλοία, ενώ εκτός Κνίδου αποκαλούνταν ευρύτατα Κνιδία. Οι Κνίδιοι διατείνονταν ότι η πόλη τους ήταν αφιερωμένη στη θεά.⁷⁰ Ο ναός εκείνος ήταν ο νεότερος, ενώ κατά τον Παυσανία υπήρχαν ακόμη δύο ναοί της θεάς στην πόλη: ο αρχαιότερος ήταν ο ναός της Αφροδίτης Δωρίτιδος και ο άλλος ήταν ο ναός της Αφροδίτης Ακραίας, προφανώς λόγω της τοποθεσίας του σε ακρωτήριο.⁷¹

Σημαντική ήταν και η λατρεία της Δήμητρας και της Κόρης, η οποία αναφέρεται και σε επιγραφές.⁷² Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει μια σειρά από μολύβδινες πινακίδες, οι λεγόμενες «επικλήσεις δικαιοσύνης», σύμφωνα με τις οποίες, η θεά καλείται να απονείμει δικαιοσύνη για τα άδικα που υπέστη αυτός που αφιέρωσε την πινακίδα. Το λεξιλόγιο παραπέμπει ευθέως σε μαγικά κείμενα, ενώ η χρονολόγησή τους ανάγεται στο 2ο αι. π.Χ.⁷³ Άλλες λατρείες που αναφέρονται επιγραφικά είναι του Διονύσου και των Διοσκούρων.⁷⁴

7. Νομίσματα

Η Κνίδος ξεκίνησε να κόβει αργυρό νόμισμα στον ύστερο 6ο αι. π.Χ., πιθανόν γύρω στο 530 π.Χ.⁷⁵ Οι πρωιμότερες κοπές, στο μιλησιακό σταθμητικό κανόνα, είναι ολιγάριθμες και αφορούν μικρές αξίες. Οι τύποι που υιοθετούνται απηχούν τις δύο σημαντικότερες λατρείες της πόλης: στον εμπροσθότυπο εμφανίζεται το λιοντάρι, σύμβολο του Απόλλωνα, και στον οπισθότυπο η κεφαλή της Αφροδίτης.⁷⁶ Γύρω στο 520-500 π.Χ. πάντως, η Κνίδος υιοθέτησε τον αιγινητικό σταθμητικό κανόνα, που βρισκόταν ήδη σε χρήση στην Κάμειρο της Ρόδου, στην Καρία και σε αρκετά νησιά των Κυκλάδων. Παραδόξως, το κύριο νόμισμα ήταν η δραχμή, ενώ οι μικρότερες αξίες σχεδόν εγκαταλείπονται. Λίγο μετά την αλλαγή αυτή, ο εμπροσθότυπος διαφοροποιείται: τη θέση του λιονταριού καταλαμβάνει η προτομή του ίδιου ζώου με υψωμένο το ένα μπροστινό πόδι.⁷⁷ Οι ίδιοι τύποι εμφανίζονται και στα αργυρά νομίσματα μετά την Ιωνική επανάσταση (499-494 π.Χ.), αλλά προφανώς οι κοπές, σχεδόν αποκλειστικά δραχμές, δεν είναι πολυάριθμες, παρά τη σχετική αφθονία τους σε νομισματικές συλλογές.⁷⁸

Γύρω στα μέσα του 5ου αι. π.Χ., η παραγωγή σταματά, υπό την πίεση της Αθήνας. Η δραστηριότητα του νομισματοκοπείου ξεκινά το 412-411 π.Χ., σε σταθερή βάση, πάντα στους παραδοσιακούς τύπους της Κνίδου.⁷⁹

Στις αρχές του 4ου αι. π.Χ., η πόλη στρέφεται τελεσίδικα προς τη Ρόδο, υιοθετώντας το ροδιακό σταθμητικό κανόνα.⁸⁰ Η αλλαγή αυτή τοποθετείται μάλλον το 394 π.Χ. Στην κεφαλή της Αφροδίτης τοποθετείται μια πλώρη, αναμνηστική της περίφημης ναυμαχίας που έλαβε χώρα στα ανοικτά της πόλης. Ταυτόχρονα σχεδόν εμφανίζονται τα συμμαχικά νομίσματα, τα οποία δημιουργήθηκαν αμέσως μετά τη ναυμαχία του 394 π.Χ. Ακολουθούν ως προς τον εμπροσθότυπο έναν κοινό τύπο (ο Ηρακλής νήπιο να στραγγαλίζει τα φίδια, με την επιγραφή ΣΥΝ[ΜΑΧΙΚΟΝ]), ενώ διατηρούν στον οπισθότυπο τον κνιδιακό τύπο της κεφαλής της Αφροδίτης.⁸¹

Μετά το 390 π.Χ., στο νέο τύπο αργυρού νομίσματος στον εμπροσθότυπο εμφανίζεται η Αφροδίτη και στον οπισθότυπο η κεφαλή του λέοντα, ενώ στα τέλη του 3ου αι. π.Χ. εμφανίζεται η όψη του Απόλλωνα σε όψη ¾ , υπό ροδιακή επιρροή.

Στον πρώιμο 4ο αι. π.Χ. ανάγεται και η εμφάνιση των πρώτων χάλκινων νομισμάτων, με την κεφαλή της Αθηνάς στον εμπροσθότυπο και την πλώρη του πολεμικού πλοίου ή ένα ρόπαλο στον οπισθότυπο. Περίπου το 300 π.Χ., η μορφή της θεάς πλαισιώνεται από την επιγραφή ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ. Άλλοι τύποι της Ελληνιστικής περιόδου περιλαμβάνουν την κεφαλή του Απόλλωνα, της Άρτεμης, τη μορφή του Διονύσου ή την Αθηνά στον εμπροσθότυπο, και στον οπισθότυπο ένα ρόπαλο, τον τρίποδα των Δωρικών αγώνων του Τριοπίου, ένα τσαμπί σταφύλι ή τη Νίκη. Χάλκινα νομίσματα παράγονται και κατά την Αυτοκρατορική περίοδο, περίπου ως το 210 μ.Χ., με προτομές αυτοκρατόρων και των συζύγων τους στον εμπροσθότυπο, και το λατρευτικό άγαλμα της Αφροδίτης Κνιδίας στον οπισθότυπο.

8. Εμπόριο και οικονομία