Κόμμοδος
1. Βιογραφικά στοιχεία

Ο Λεύκιος Αυρήλιος Κόμμοδος γεννήθηκε στις 31 Αυγούστου του 161 μ.Χ. στο Lanuvium, στο Λάτιο. Ήταν γιος του Μάρκου Αυρήλιου (161-180) και της Φαυστίνας. Παντρεύτηκε τη Βρουττία Κρισπίνα το 178. Η ενασχόληση του νεαρού Κόμμοδου με τα γράμματα ήταν σχετικά σύντομη –τερματίστηκε μετά την ανάρρησή του στην εξουσία το 180– και σαφώς περιορισμένη σε σύγκριση με τον πατέρα του. Οι πηγές αναφέρουν ότι διδάχθηκε κυρίως ρητορική, ενώ δε φαίνεται να ασχολήθηκε καθόλου με τη φιλοσοφία.1

Ο Μάρκος Αυρήλιος κατάφερε με μια σειρά επιτυχών πολιτικών ενεργειών να εξασφαλίσει την ομαλή διαδοχή του από τον Κόμμοδο. Ο νεαρός ανακηρύχθηκε καίσαρας στις 27 Νοεμβρίου του 176 και τον επόμενο χρόνο συνόδευσε τον πατέρα του στο Δούναβη, στο δεύτερο πόλεμο εναντίον του γερμανικού φύλου των Μαρκομάνων.2 Μετά τον αιφνίδιο θάνατο του Μάρκου Αυρήλιου στο μέτωπο, ο Κόμμοδος ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας στις 17 Μαρτίου του 180.3

Τον Κόμμοδο τον επηρέαζε άμεσα το οικογενειακό περιβάλλον του καθ’ όλη τη διάρκεια της διακυβέρνησής του.4 Οι πηγές5 στην πλειονότητά τους αναφέρονται σε αυτή χαρακτηρίζοντάς την περίοδο μηχανορραφιών και συνωμοσιών.6 Παραδίδεται ότι, απορροφημένος από τις προσωπικές του υποθέσεις, αμελούσε συχνά τα καθήκοντά του ή τα ανέθετε σε ανθρώπους του περιβάλλοντός του.7 Οι τελευταίοι μάλιστα εκμίσθωναν διοικητικές θέσεις στις επαρχίες, με αποτέλεσμα να διορίζονται άνθρωποι άμεσα εμπλεκόμενοι στις συνωμοσίες του αυτοκράτορα ή σχετιζόμενοι με εγκληματικά στοιχεία.

Ο Κόμμοδος πάντως ήταν δημοφιλής στις κατώτερες λαϊκές τάξεις και στο στρατό. Πιθανότατα η δημοτικότητά του οφειλόταν στις παροχές προς το λαό, γεγονός που τον έφερνε συχνά σε σύγκρουση με τη σύγκλητο. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η σύνδεση του Κόμμοδου με τον Ηρακλή. Ο αυτοκράτορας ανήγαγε τη σχέση αυτή στην παιδική του ηλικία, επιδιώκοντας να τη νομιμοποιήσει. Για το λόγο αυτό χρησιμοποίησε τις πληροφορίες για κάποιους χρησμούς στη Μαλλό της Κιλικίας και αλλού, οι οποίοι προέβλεπαν για τον ίδιο μελλοντικά κατορθώματα ανάλογα με αυτά του ήρωα. Εμφανιζόμενος ως άλλος Ηρακλής επιδίωκε συν τοις άλλοις να νομιμοποιήσει και την επανίδρυση της Ρώμης από τον ίδιο.8

Οι σχετικές αναπαραστάσεις στην τέχνη, καθώς και οι αναφορές των πηγών, είναι ιδιαίτερα εύγλωττες.9 Πρόσφατα αρχαιολογικά ευρήματα από τη Δούρα-Ευρωπό επιβεβαιώνουν τη λατρεία του Κόμμοδου-Ηρακλή από το στρατό στις εσχατιές της αυτοκρατορίας, τουλάχιστον κατά τους τελευταίους μήνες της ζωής του.10 Επιπλέον, συνδέθηκε στενά με ανατολικές θεότητες.11 Η αγάπη του για την αρένα, όπου εμφανιζόταν συχνά ως μονομάχος, είναι παροιμιώδης, ενώ λάμβανε μέρος και σε θηριομαχίες. Ακόμη, μετονόμασε τους μήνες του έτους σύμφωνα με τους τίτλους του.12 Κατά τη διάρκεια της αρχής του Κόμμοδου εξυφαίνονταν συχνά συνωμοσίες εναντίον του. Τελικά δολοφονήθηκε στις 31 Δεκεμβρίου του 192. Μετά το θάνατό του υπέστη damnatio memoriae. Το όνομά του αποκαταστάθηκε επί Σεπτίμιου Σεβήρου (193-211).

2. Η κατάσταση στην Ανατολή

Τα στοιχεία σχετικά με την κατάσταση στην Ανατολή επί Κόμμοδου είναι ιδιαίτερα περιορισμένα. Ο αυτοκράτορας πάντως φαίνεται ότι έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ενδυνάμωση των συνόρων της αυτοκρατορίας. Για το λόγο αυτό έγιναν εκτεταμένες επισκευές στο οδικό δίκτυο που εξυπηρετούσε τα στρατιωτικά σώματα των συνόρων.13 Επί συμβασιλείας Κόμμοδου και Μάρκου Αυρήλιου η Μίλητος απηύθυνε αίτηση προς τον αυτοκράτορα να της επιτραπεί να θεσπίσει νέους αγώνες προς τιμήν του Κόμμοδου ή να τιμήσει το πρόσωπό του στο πλαίσιο των καθιερωμένων αγώνων που τελούνταν στην πόλη.14 Τα αναθήματα των ασιατικών πόλεων προς τον Κόμμοδο δε διασώζουν το όνομά του εξαιτίας της damnatio memoriae. Εξαίρεση αποτελεί τιμητική επιγραφή από τη Φιλαδέλφεια της Λυδίας που ανατέθηκε από ομάδα πολιτών οργανωμένη γύρω από τη λατρεία του Έρωτα και βρέθηκε κοντά σε προτομή του Κόμμοδου.15 Το ενδιαφέρον στην περίπτωση αυτή είναι ότι δεν εμφανίζεται η πόλη ως αναθέτης αλλά μία μεμονωμένη ομάδα πολιτών.

Επί της διακυβέρνησης του Κόμμοδου δύο ελληνικές ασιατικές πόλεις έλαβαν το δικαίωμα να ανεγείρουν ναό αφιερωμένο στην αυτοκρατορική λατρεία. Πρόκειται για την Ταρσό και τη Νικομήδεια, που είχαν δεχτεί την αρωγή του αυτοκράτορα έπειτα από καταστροφικό σεισμό. Οι δύο πόλεις μάλιστα έγιναν δύο φορές νεωκόροι. Η Ταρσός μετονομάστηκε σε Κομμοδιανή, τίτλος που χαράσσεται στον οπισθότυπο των νομισμάτων της.16 Στην πόλη τελούνταν και αγώνας προς τιμήν του Κόμμοδου, ο οποίος αναφέρεται επιγραφικά «Ισολύμπιος οικουμενικός Κομμόδειος».17 Επιπλέον, ο αυτοκράτορας κατείχε εκεί το αξίωμα του δημιουργού.18 Την έγκριση από τον Κόμμοδο και τη σύγκλητο να θεσπίσει αγώνα προς τιμήν του αυτοκράτορα την έλαβε και η Νικομήδεια. Ο τίτλος της νεωκόρου ωστόσο της αφαιρέθηκε μετά την damnatio memoriae, για να της αποδοθεί και πάλι επί Σεπτίμιου Σεβήρου (193-211), όταν αποκαταστάθηκε η μνήμη του Κόμμοδου. Οι δύο ναοί της πόλης απεικονίζονται στα νομίσματά της.19

Στην Έφεσο εξάλλου ο Κόμμοδος λατρευόταν μαζί με τους επίσημους θεούς της πόλης, ενώ οι αγώνες που τελούνταν εκεί προς τιμήν της Αρτέμιδος και του Αδριανού μετονομάστηκαν σε «Αρτεμίσεια Κομμόδεια» και «Αδριάνεια Κομμόδεια» αντίστοιχα.20 Ενδιαφέρουσα είναι και η περίπτωση της Απάμειας της Βιθυνίας, όπου μία κοπή σύγχρονη του Κόμμοδου21 υποδηλώνει ίσως πρόθεση των αρχών να αποσπάσουν προνόμια από τον αυτοκράτορα. Θεωρείται μάλιστα πίθανο η κοπή να σχετίζεται με ένα ταξίδι που έκανε ο Κόμμοδος στη Βιθυνία. Παραδίδεται επιγραφικά ότι και άλλες ελληνικές ασιατικές πόλεις μετονόμασαν προς τιμήν του Κόμμοδου αγώνες που τελούσαν. Πρόκειται για την Τύρο («Ηράκλεια Κομμόδεια»), το Πέργαμο («Ολύμπια Ασκληπιεία Κομμόδεια» και «Ολύμπια Πεία Κομμόδεια»), τη Μίλητο («Διδύμεια Κομμόδεια») και τη Λαοδίκεια («Δεία Κομμόδεια»).22

3. Αποτίμηση

Η διακυβέρνηση του Κόμμοδου παραδοσιακά σκιαγραφείται με μελανά χρώματα, ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια της ζωής του, όταν άρχισε να υιοθετεί βαρυσήμαντους τίτλους ως νέος Ηρακλής. Η τάση αυτή ξεκίνησε από τις αρχαίες πηγές και επιβίωσε και στη σύγχρονη βιβλιογραφία στο σύνολό της. Η σύγκριση με το Μάρκο Αυρήλιο φαίνεται πως ενίσχυσε την αρνητική εικόνα του αυτοκράτορα. Είναι ενδεικτικό ότι ο Δίων Κάσσιος αναφέρει πως ο θάνατος του Μάρκου Αυρήλιου σηματοδότησε το πέρασμα από μια χρυσή εποχή σε μια περίοδο σιδήρου και σκουριάς.23

Παρ’ όλα αυτά, δεν απουσιάζουν και οι θετικές κρίσεις, έστω και αν αυτές περιορίζονται σε μεμονωμένες πράξεις του ή προέρχονται από μεταγενέστερους συγγραφείς. Μεγάλη συζήτηση έχει προκαλέσει, για παράδειγμα, ο χαρακτηρισμός του Κόμμοδου ως ενάρετου αυτοκράτορα και ποιητή από τον Draconius,24 έναν ποιητή του 5ου αιώνα. Είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικό ότι πολλοί νεότεροι μελετητές αρνήθηκαν να αποδώσουν στον Κόμμοδο την ιδιότητα του ποιητή, θεωρώντας λανθασμένη τη σχετική αναφορά.25 Επιπλέον, οι Δίων Κάσσιος και Ηρωδιανός,26 παρά τις αρνητικές γενικά κρίσεις τους, σημειώνουν ότι ο χαρακτήρας του τον έκανε να παρασύρεται συχνά από διεφθαρμένους ανθρώπους και να προβαίνει σε ανάρμοστες ενέργειες. Ο Δίων27 μάλιστα δεν παραλείπει να του αποδώσει και κάποιες αρετές. Επίσης, ο Φιλόστρατος28 τον επαινεί για την καλή του σχέση με πνευματικούς ανθρώπους της εποχής του. Δεν απουσιάζουν, τέλος, και οι περιπτώσεις όπου ο Κόμμοδος εξαίρεται για τη στρατιωτική του δράση,29 ενώ αλλού30 επαινείται για την ευσέβειά του και αναφέρεται ότι ο θάνατός του προήλθε από φυσικά αίτια στο σπίτι ενός συγγενή του.31

Οι αρνητικές κρίσεις των νεότερων μελετητών επικεντρώνονται κυρίως στις εκδηλώσεις μεγαλομανίας του Κόμμοδου, που έχουν αποδοθεί στη διαταραγμένη προσωπικότητά του.32 Παρ’ όλα αυτά, φαίνεται πως ο αυτοκράτορας ήταν αγαπητός τόσο στα λαϊκά στρώματα όσο και στο στράτευμα. Μάλιστα η πρόσφατη εύρεση ενός ενεπίγραφου βωμού στις εσχατιές της αυτοκρατορίας επιβεβαιώνει την αποδοχή –τουλάχιστον από το στρατό– των μέτρων που είχε εισαγάγει στα τελευταία χρόνια της ζωής του.33

1. Θεωρείται πιθανό ότι ο προσανατολισμός αυτός υπαγορεύτηκε από τον ίδιο το Μάρκο Αυρήλιο. Ο γηραιός αυτοκράτορας, αν και άνθρωπος με μεγάλη μόρφωση ο ίδιος, έχοντας περάσει μεγάλο μέρος της ζωής του στα πολεμικά μέτωπα, θεώρησε πρώτης προτεραιότητας για το γιο και διάδοχό του τη στρατιωτική εκπαίδευση.

2. Ο Κόμμοδος συνόδευε από πολύ νεαρή ηλικία τον πατέρα του στις στρατιωτικές του επιχειρήσεις.

3. Κάποιοι μάλιστα υποστήριξαν ότι ο ίδιος ο Κόμμοδος δηλητηρίασε τον πατέρα του με στόχο την ανάρρησή του στην εξουσία. Η άποψη αυτή δεν πρέπει να βρήκε ιδιαίτερη απήχηση, ο Δίων όμως φαίνεται να την υποστηρίζει. Βλ. σχετικά Δίων Κ. 71.33.42.

4. Η Λουσίλλα, πρώην σύζυγος του Λεύκιου Βήρου, ήταν ήδη αυγούστα όταν ο Κόμμοδος ανέλαβε την εξουσία και σύζυγος του T. Claudius Pompeianus, στρατιωτικού συμβούλου του Μάρκου Αυρήλιου. Επιπλέον ο Bruttius Praesens, πεθερός του Κόμμοδου, και ο Vitrasius Pollio, συγγενής εξ αγχιστείας, ήταν μεταξύ των προσώπων που ασκούσαν άμεση επιρροή στον αυτοκράτορα. Τέλος, ο στενός φίλος του Κόμμοδου Aufidius Victorinus ήταν έπαρχος Ρώμης.

5. Οι κυριότερες πηγές που αναφέρονται στην αρχή του Κομμόδου είναι οι εξής: Δίων Κ. 71-73· Ηρωδιαν. Ιστ. 1-2· Scriptores Historiae Augustae, Marcus Aurelius, Antoninus, Commodus.

6. O αυτοκράτορας κατηγορούσε συχνά για συνωμοσία ευυπόληπτους πολίτες, αποσκοπώντας να αποσπάσει την περιουσία τους.

7. Ανάμεσα στους ευνοούμενους του Κόμμοδου αναφέρονται οι Ulpius Marcellus (o επονομαζόμενος και Γερμανικός, νικητής στους πολέμους με τη Βρετανία), Tarutienus Paternus (ενεπλάκη στη συνωμοσία εναντίον του αυτοκράτορα που οργάνωσε η Λουσίλλα το 182 και σκοτώθηκε έπειτα από λίγο), Tigidius Perennis (ήταν ουσιαστικά υπεύθυνος για τη διακυβέρνηση της αυτοκρατορίας από το 182 έως το 185), M. Aurelius Cleander, Marcia, Eclectus και Q. Aemilius Laetus.

8. Μετονόμασε τη Ρώμη σε Colonia Lucia Anna Commodiana.

9. Βλ. σχετικά Vermeule, C.C., “Commodus, Caracalla and the Tetrarchs: Roman Emperors as Hercules”, στο Hockmann, U. – Krug, A., Festschrift für Frank Brommer (Mainz 1977), σελ. 289-294.

10. Speidel, M.P., “Commodus the God-Εmperor and the Army”, JRS 83 (1992), σελ. 109-114.

11. Συγκεκριμένα με την Ίσιδα, το Σάραπι, το Μίθρα και το Δολιχηνό Δία. Αναφέρεται επίσης ότι ο Κόμμοδος σχετίστηκε και με τα Ελευσίνια μυστήρια. Βλ. σχετικά Clinton, K., “The Eleusinian Mysteries: Roman Initiates and Benefactors, Second Century B.C. to A.D. 267”, ANRW II.18 (Berlin 1989), σελ. 1.531-1.534.

12. Ξεκινώντας από τον Ιανουάριο, οι μήνες μετονομάστηκαν ως εξής: Lucius, Aelius, Aurelius, Commodus, Augustus, Herculeus, Romanus, Exsuperatorius, Amazonius, Invictus, Felix, Pius. Ο Δίων Κάσσιος αποδίδει την ενέργεια αυτή στη μεγαλομανία του αυτοκράτορα.

13. Ένα πρόσωπο με αξιόλογη δράση στην Ανατολή κατά την περίοδο αυτή ήταν ο L. Fabio Cilo. Διατέλεσε αυτοκρατορικός legatus στη Γαλατία και ίσως και στη Βιθυνία. Αργότερα έγινε διοικητής της Άνω Παννονίας, έπαρχος πόλης στη Ρώμη και δύο φορές ύπατος.

14. Price, S.R.F., Rituals and Power. Roman Imperial Cult in Asia Minor (Cambridge 1984), σελ. 67.

15. Robert, L., Noms Indigenes d’Asie-Mineure Grecoromaine I (Bibliotheque Archeologique et Historique de l’Institut Francais d’Archeologie d’Instanbul XIII, Paris 1963), σελ. 266.

16. Στα χάλκινα νομίσματα της πόλης της περιόδου αυτής απεικονίζεται δεκάστυλος ναός αφιερωμένος στην αυτοκρατορική λατρεία. Βλ. σχετικά BMC, Lycaonia, Isauria, Cilicia, σελ. 192, αρ. 169, και σελ. 191, αρ. 168.

17. IGR III, 1012. Η επιγραφή προέρχεται από τη Λαοδίκεια.

18. BMC, Lycaonia, Isauria, Cilicia, σελ. 191, αρ. 118.

19. Δίων Κ. 72.12.2.

20. Ormerod, H.A. – Robinson, S.G., “Inscriptions from Lycia”, JHS 34 (1914), σελ. 10 κ.ε., αρ. 15. Στην πόλη αυτή βρέθηκαν και επιγραφές που τιμούν τον Κόμμοδο ως αδελφό του Σεπτίμιου Σεβήρου. Βλ. σχετικά Merkelbach, R., “Ephesische Parerga 25: Commodus als Bruder des Septimius Severus”, ZPE 33 (1979), σελ. 189-190.

21. Βλ. σχετικά Pera, R., “Omaggio a Commodo su una moneta di Apamea di Bitinia”, NumAntCl 16 (1987), σελ. 251-264.

22. Επίσης, σε τιμητικό ψήφισμα από τα Δίδυμα αναφέρεται αύξηση των πόλεων επί της διακυβέρνησης του Κόμμοδου, ενώ η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται ως «ευτυχέστατοι καιροί». Πρόκειται πιθανότατα για τυπική έκφραση κολακείας προς το πρόσωπο του αυτοκράτορα. Βλ. σχετικά IGRR III, 582.

23. Δίων Κ. 72.36.4.

24. Blossius Aemilius Draconius, Satisfactio 187-190.

25. Βλ. σχετικά Baldwin, B., “Commodus the good poet and good emperor: explaining the inexplicable”, Gymnasium 97 (1990), σελ. 224-227.

26. Ηρωδιαν. Ιστ. 1.6.1, 2.10.3.

27. Δίων Κ. 72.7.4.

28. Φιλόστρ., Σοφ. 590, 593.

29. Jordanes, Romana 372.

30. Μαλάλ. Ι. 12.372-381.

31. Πρέπει ωστόσο να αναφερθεί ότι και στις περιπτώσεις των θετικών αποτιμήσεων για τον Κόμμοδο είναι δυνατό μερικές φορές να ανιχνευτούν σκοπιμότητες. Οι Μαλάλας και Draconius, για παράδειγμα, είναι θετικά διακείμενοι απέναντι στον αυτοκράτορα εξαιτίας της ευνοϊκής στάσης του προς την Αντιόχεια και την Αφρική αντίστοιχα.

32. Η γενικά αρνητική αυτή εικόνα μετριάζεται κάπως από τις ευνοϊκότερες κρίσεις μερικών μελετητών, οι οποίες όμως αποτελούν εξαίρεση στη συνολική βιβλιογραφία για την αρχή του Κόμμοδου. Βλ. σχετικά Baldwin, B., “Commodus the good poet and good emperor: explaining the inexplicable”, Gymnasium 97 (1990), σελ. 229, σημ. 22.

33. Ο Κόμμοδος είχε μετονομάσει τα στρατιωτικά σώματα σε «Κομμοδιανές». Η επιγραφή του βωμού που βρέθηκε στη Δούρα-Ευρωπό αποδεικνύει ότι οι στρατιώτες χρονολογούσαν με βάση το μηνολόγιο που είχε καθιερώσει ο Κόμμοδος και αποδέχονταν τους τίτλους του αυτοκράτορα ως άλλου Ηρακλή.