1. Βίος και σταδιοδρομία

Καταγόμενος από την πελοποννησιακή οικογένεια των Καρακάλλων, που ανέδειξε διακεκριμένους κληρικούς, ο Κύριλλος γεννήθηκε στη Δημητσάνα στα τέλη του 17ου αιώνα, όπου έλαβε και την αρχική εκπαίδευσή του στη «Σχολή Φιλοσόφου», που υπαγόταν στην ομώνυμη μονή.¹ Συνελήφθη αιχμάλωτος κατά την ανάκτηση της Πελοποννήσου από τους Οθωμανούς το 1715 και μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Απελευθερώθηκε ωστόσο και πήγε στην Πάτμο, για να ολοκληρώσει τις σπουδές του στην Πατμιάδα Σχολή. Εκεί έλαβε το μοναχικό σχήμα, αλλά οι σπουδές του έληξαν μάλλον άδοξα, καθώς παραδίδεται ότι αποβλήθηκε από τη σχολή λόγω ανοίκειας συμπεριφοράς.

Το 1737 εξελέγη μητροπολίτης Μελενίκου και το 1745 Νικομηδείας. Πατριάρχης αναδείχτηκε στα τέλη Σεπτεμβρίου του 1745, μετά την τρίτη απομάκρυνση του Παϊσίου Β'. Ο Κομνηνός Υψηλάντης αναφέρει ότι η τοποθέτησή του στον πατριαρχικό θρόνο έγινε αντικανονικά, με αυθαίρετη ενέργεια του μεγάλου βεζίρη και χωρίς να τύχει της τυπικής έστω έγκρισης από σύνοδο.² Αυτό όμως δεν ευσταθεί, εφόσον σώζεται συνοδική πράξη του Σεπτεμβρίου του 1748 που αποδεικνύει ότι η εκλογή του Κυρίλλου έγινε από κανονική σύνοδο και ότι επελέγη μεταξύ τριών υποψηφίων.³ Η πρώτη εκθρόνισή του έγινε το Μάιο του 1751 ύστερα από ενέργειες της ρωμαιοκαθολικής κοινότητας του Πέραν και του Γάλλου πρέσβη. Αποσύρθηκε στη Χάλκη, αλλά δεν εγκατέλειψε την προσπάθεια να επανέλθει στο θρόνο. Σε αυτό στάθηκε ιδιαίτερα χρήσιμη η συμμαχία με τον δημεγέρτη διάκονο Αυξέντιο, που προκάλεσε λαϊκή εξέγερση και ανάγκασε τις οθωμανικές αρχές να απομακρύνουν τον Παΐσιο Β' και να επαναφέρουν τον Κύριλλο (7 Σεπτεμβρίου 1752). Η δεύτερη θητεία του Κυρίλλου Ε' έληξε στις 16 Ιανουαρίου 1757, όταν ο μητροπολίτης Προϊλάβου Καλλίνικος εξασφάλισε τη σουλτανική υποστήριξη και πέτυχε την καθαίρεση και αντικατάστασή του από τον ίδιο. Αν και είχε αποσυρθεί στη σκήτη της Αγίας Άννης στο Άγιο Όρος, στη συνέχεια ο Κύριλλος επιδίωξε να ανακτήσει για άλλη μία φορά τον πατριαρχικό θρόνο το 1763 και για αυτόν το σκοπό μετέβη κρυφά στην Κωνσταντινούπολη. Συνελήφθη όμως και αναγκάστηκε να επιστρέψει οριστικά στη σκήτη της Αγίας Άννης, όπου και πέθανε στις 27 Ιουλίου του 1775.

2. Δράση και αποτίμηση

Οι προτεραιότητες του Κυρίλλου Ε' ήταν αφενός ο σκληρός και φανατισμένος αγώνας εναντίον της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, στον οποίο οφείλεται η εχθρότητα των ρωμαιοκαθολικών του Πέραν και του Γάλλου πρέσβη, και αφετέρου η προαγωγή της παιδείας, που υπογραμμίζεται από την ίδρυση της περίφημης Αθωνιάδας Σχολής. Στο πλαίσιο της αντικαθολικής πολιτικής του υιοθέτησε θέσεις του κινήματος του αναβαπτισμού, τις οποίες και επέβαλε με συνοδικές αποφάσεις. Επιπλέον ο Κύριλλος, ο οποίος σε αντίθεση με τον αντίπαλό του Παΐσιο Β' ήταν δημοφιλής, συμμάχησε με τον λαοπρόβλητο και ταραχοποιό μοναχό Αυξέντιο και εξασφάλισε τη φανατική υποστήριξη των ευρύτερων λαϊκών στρωμάτων. Ενδεικτικό της δημοτικότητάς του είναι το γεγονός ότι ο αντίπαλος και διάδοχός του Καλλίνικος Γ' παρέμεινε για πολύ μικρό χρονικό διάστημα στο θρόνο, καθώς ο προσκείμενος στον Κύριλλο λαός και οι διορισμένοι από αυτόν επίτροποι του κοινού υπονόμευσαν τον νέο πατριάρχη και προκάλεσαν την ταχεία αντικατάστασή του. Οι σύγχρονοι του Κυρίλλου Ε', αλλά και οι μεταγενέστεροι χρονογράφοι και βιογράφοι μέχρι και τον Γεδεών, πλην του Σέργιου Μακραίου, τοποθετούνται εντόνως αρνητικά απέναντί του, γεγονός που οφείλεται και στην υιοθέτηση εκ μέρους του των περί αναβαπτισμού θέσεων, οι οποίες αργότερα απορρίφθηκαν ως ετερόδοξες. Στα πλαίσια αυτής της αρνητικής αξιολόγησης του Κυρίλλου εντάσσεται και ο περί αντικανονικής εκλογής του ισχυρισμός του Κομνηνού Υψηλάντη. Τα θετικά της πατριαρχίας του, όπως οι ενέργειές του για την προαγωγή της παιδείας, επισημάνθηκαν πολύ αργότερα από μελετητές όπως ο Σαβράμης και ο Γριτσόπουλος.⁴ Επρόκειτο για άνθρωπο φιλόδοξο και σκληρό στη διεκδίκηση και διατήρηση του πατριαρχικού αξιώματος, που στις διενέξεις του έφτανε στα άκρα. Αυτά ακριβώς τα χαρακτηριστικά τον ανέδειξαν μεγάλο αντίπαλο του ρωμαιοκαθολικισμού, του οποίου την πρόοδο και διείσδυση θεωρούσε σημαντικότατη απειλή για την Ορθόδοξη Εκκλησία.