Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία

1. Βίος

Ο Ματθαίος Κωφίδης γεννήθηκε στο Λικάστ’ της Κρώμνης στις 22 Μαρτίου 1855. Εργάστηκε ως υπάλληλος του Μονοπωλίου Καπνού και διετέλεσε βουλευτής Τραπεζούντος στην οθωμανική βουλή και στις τρεις βουλευτικές περιόδους των αρχών του 20ού αιώνα (1908-1912, 1912-1914 και 1914-1918). Το 1921 το «Ειδικό Δικαστήριο της Ανεξαρτησίας», που ελεγχόταν από τους κεμαλικούς, τον καταδίκασε σε θάνατο δι’ απαγχονισμού μαζί με άλλες σημαίνουσες προσωπικότητες του Πόντου με την κατηγορία της συνεργασίας στην κίνηση ανεξαρτησίας του Πόντου. Η ποινή εκτελέστηκε στην Αμάσεια. Την ίδια περίοδο θανατώθηκε και ο γιος του κατά τη μεταφορά του στο εσωτερικό της χώρας.

2. Πολιτική δράση

Το κίνημα των Νεοτούρκων το 1908 και οι διακηρύξεις τους για ισοπολιτεία δημιούργησαν σημαντικές ελπίδες στις εθνοτικές ομάδες που ζούσαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Πολλοί χριστιανοί ορθόδοξοι είδαν θετικά το κίνημα και κάποιοι μάλιστα συντάχθηκαν ενεργά με τους Νεοτούρκους. Στους τελευταίους ανήκει και ο Ματθαίος Κωφίδης, ο οποίος ήταν μέλος του νεοτουρκικού κομιτάτου «Ένωση και Πρόοδος».

Ρωμιοί βουλευτές της οθωμανικής βουλής της περιόδου 1908-1912 συνεργάστηκαν με την «Οργάνωση Κωνσταντινουπόλεως» και τον «Πολιτικό Σύλλογο», που ιδρύθηκε από τα μέλη της τελευταίας, και προσπάθησαν να συσπειρώσουν τους ελληνορθόδοξους της αυτοκρατορίας στο πλαίσιο της προώθησης του λεγόμενου «ανατολικού ιδανικού». Μετά τη διάσπαση των Νεοτούρκων σε Φιλελεύθερους και Ενωτικούς, η οργάνωση και οι Ρωμιοί βουλευτές που ανήκαν στις τάξεις της στράφηκαν προς τους Φιλελεύθερους. Στόχος ήταν η εξασφάλιση της ισοπολιτείας για όλους τους υπηκόους της αυτοκρατορίας και η διατήρηση των κοινοτικών προνομίων των χριστιανών. Σε αυτό τον προσανατολισμό συντέλεσε προφανώς και η πολιτική εξοθωμανισμού που ακολούθησαν οι Ενωτικοί.

Υπήρχαν όμως και εκείνοι που επιθυμούσαν τη συμμετοχή στη λειτουργία του νεοτουρκικού κράτους το οποίο δημιουργούνταν μετά την πλήρη επικράτηση των Ενωτικών. Εκπρόσωποι αυτής της τάσης ήταν οι βουλευτές που συνεργάστηκαν με το κομιτάτο στις εκλογές του 1912, μεταξύ των οποίων και ο Ματθαίος Κωφίδης, ο οποίος διατηρούσε ήδη από νωρίτερα σχέσεις με το κομιτάτο. Χαρακτηριστική των εντάσεων που επικράτησαν μεταξύ των εκπροσώπων των δύο τάσεων είναι η περιγραφή της προσωπικότητας του Κωφίδη από το βουλευτή Σμύρνης Εμμανουήλ Εμμανουηλίδη, με τον οποίο ανήκαν στην ίδια παράταξη.¹

Κατά τη βουλευτική περίοδο 1914-1918 τα περιθώρια παρέμβασης των Ελλήνων βουλευτών αποδείχθηκαν μάλλον περιορισμένα. Ασχολήθηκαν κυρίως με το θέμα των εθνοτικών εκκαθαρίσεων, στο οποίο μεγαλύτερη δραστηριοποίηση επέδειξαν εκείνοι που εκλέγονταν σε περιοχές που θίγονταν περισσότερο από τη συγκεκριμένη πολιτική, μεταξύ αυτών και ο Κωφίδης. Σε σύσκεψη στο Πατριαρχείο τον Απρίλιο του 1917, στην οποία συμμετείχαν βουλευτές από τις θιγόμενες περιοχές, διαπιστώθηκε η ανάγκη για άμεση δράση. Αποφασίστηκε η αποστολή επίσημου εγγράφου προς την κυβέρνηση, το οποίο θα περιέγραφε την κατάσταση όπως είχε διαμορφωθεί μέχρι τότε. Θεωρήθηκε επίσης αναγκαία η λήψη μέτρων για τη συντήρηση των εκτοπισθέντων και, τέλος, η συνεργασία όλων των Ρωμιών βουλευτών σε αυτό το ζήτημα.

Όμως οι έντονες διενέξεις δεν έλειψαν. Ο Πατριάρχης Γερμανός Ε΄, έπειτα από σύγκρουση με κάποιους συνοδικούς με αφορμή την εκλογή νέου μητροπολίτη Κολωνείας, τους έπαυσε από το αξίωμά τους με τη δικαιολογία ότι είχαν εξαντλήσει τη διετή θητεία τους. Στις 12 Μαΐου 1917 οι παυθέντες υπέβαλαν εγγράφως διαμαρτυρία στον Πατριάρχη. Εκείνος τότε ζήτησε την εξορία τους, με αποτέλεσμα να καταζητούνται από την αστυνομία. Οι Ρωμιοί βουλευτές έκριναν ότι δεν μπορούσαν να επέμβουν και να εναντιωθούν στις αποφάσεις του Πατριάρχη, θεώρησαν όμως χρέος τους να σώσουν τους παυθέντες συνοδικούς από τη δίωξη. Έτσι, ο γερουσιαστής Γεωργαντζόγλου Πασάς, ο βουλευτής Σμύρνης Εμμανουήλ Εμμανουηλίδης και ο Κωφίδης προέβησαν στις απαραίτητες ενέργειες και τελικά πέτυχαν να μην προχωρήσουν οι διώξεις. Σύμφωνα με πληροφορίες που προέρχονται από οθωμανικά έγγραφα, ο Κωφίδης διετέλεσε αντικαταστάτης του μητροπολίτη Τραπεζούντος Χρύσανθου το Νοέμβριο του 1919 ως προς τα μη εκκλησιαστικά καθήκοντά του, κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του τελευταίου στο Βατούμ, όπου πήρε μέρος στο συνέδριο που είχε ως στόχο το συντονισμό των ενεργειών των ποντιακών συλλόγων για την αντιμετώπιση του ποντιακού ζητήματος.² Σώζονται μάλιστα δύο έγγραφες εξουσιοδοτήσεις με ημερομηνία 2 Μαρτίου 1919 που φέρουν την υπογραφή του Χρύσανθου. Η πρώτη αφορά τον διορισμό του Κωφίδη ως Επιτρόπου «[...] δια ζητήματα πολιτικής, εθνικής, οικονομικής και διοικητικής φύσεως [...].» Η δεύτερη αναφέρεται στο διορισμό του ως Προέδρου της Διαχειριστικής Επιτροπής της Αρμενικής Κοινοτικής Κτηματικής Περιουσίας.

(Ευχαριστούμε θερμά τον κύριο Γεώργιο Κωφίδη, εγγονό του Ματθαίου Κωφίδη, για τις πληροφορίες που είχε την καλοσύνη να μας παράσχει σχετικά με την ακριβή χρονολόγηση της γέννησης του Ματθαίου Κωφίδη και τις εξουσιοδοτήσεις του Χρύσανθου προς αυτόν.)

1. Βλ. παράθεμα «Άποψη του Ε. Εμμανουηλίδη, βουλευτή Σμύρνης, για το Ματθαίο Κωφίδη».

2. Στο σχετικό έγγραφο διαβάζουμε: «Την παραμονή της αναχώρησής του (του Χρύσανθου) ήλθε στην υπηρεσία ο παλιός βουλευτής κύριος Κωφίδης, ο οποίος και θα τον αντικαταστήσει στην απουσία του, για να αιτιολογήσει –μισοεπίσημα– το ταξίδι του μητροπολίτη λέγοντας ότι είναι αναγκαίο να μεταβεί εκεί ο μητροπολίτης… και ότι πάει εκεί για να μεταπείσει τις εκεί συγκεντρωμένες συμμορίες του Πόντου να μονιάσουν με τους μουσουλμάνους συμπατριώτες τους…». Στάθη, Π., «Απόρρητα τουρκικά έγγραφα αναφερόμενα στη δράση του Χρύσανθου Τραπεζούντας για την ανεξαρτησία του Πόντου», Αρχείον Πόντου 34 (1977-1978), σελ. 167-168.