1. Ορισμοί

Από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, οι Ευρωπαίοι περιηγητές που ταξίδευαν στη Σμύρνη και οι Ευρωπαίοι και Οθωμανοί χρονικογράφοι που περιγράφουν την πόλη αναφέρουν την ύπαρξη ενός νέου δημογραφικού στοιχείου: των Λεβαντίνων. Oι ορισμοί που δίνουν στους αναγνώστες τους, κυρίως Ευρωπαίους, για τους Λεβαντίνους ποικίλλουν από συγγραφέα σε συγγραφέα, απόδειξη της δυσκολίας τους να περιγράψουν το στοιχείο αυτό του αστικού πληθυσμού. Για ορισμένους συγγραφείς, Λεβαντίνος ήταν ο απόγονος Eυρωπαίων που είχαν εγκατασταθεί στην Oθωμανική Αυτοκρατορία πολλές γενιές πριν, και μάλιστα συχνότατα πολλούς αιώνες πριν. Ένας Λεβαντίνος δεν μπορεί παρά να είναι καθολικός, να έχει συνάψει γάμο με γόνο ευρωπαϊκής οικογένειας εγκατεστημένης, όπως και εκείνος, πολλές γενιές πριν στην Aνατολή και να έχει σταδιακά διακόψει οποιουσδήποτε δεσμούς με τη μητέρα-πατρίδα. Για άλλους, Λεβαντίνος δεν είναι μόνο ο απόγονος ευρωπαϊκής οικογένειας, αλλά και ο γόνος οικογένειας Οθωμανών υπηκόων που έχει συνάψει γάμο με γόνο ευρωπαϊκής. Στα μάτια τους η θρησκεία δε συνιστά σημαντικό διακριτικό γνώρισμα, καθώς ένας Λεβαντίνος μπορεί να είναι εξίσου καθολικός αλλά και ελληνορθόδοξος. Για άλλους, τέλος, ο Λεβαντίνος είναι μεν απόγονος Eυρωπαίων εγκατεστημένων στην Aνατολή αιώνες πριν, αλλά έχει οπωσδήποτε παντρευτεί γόνο οικογένειας Οθωμανών υπηκόων χριστιανικού θρησκεύματος.

Πέρα από τους παραπάνω ορισμούς, όλοι οι περιηγητές ή χρονικογράφοι χρησιμοποιούν σκληρή γλώσσα για να μιλήσουν για τους Λεβαντίνους της Σμύρνης: ο Λεβαντίνος παρουσιάζεται να μην έχει σαφή εθνοτική ταυτότητα και να είναι άξιος περιφρόνησης γιατί ούτε μοιάζει αρκετά εξωτερικά ούτε έχει τίποτα κοινό με το δυτικό άνθρωπο, αλλά ούτε και είναι αρκετά διαφορετικός ή εξωτικός για να προκαλεί τη συμπάθεια των Δυτικών. Συχνά περιγράφεται ως φλύαρος, παχύς και φιλοχρήματος, με μαλλιά που κολλάνε λαδωμένα στο κεφάλι. Oι μαρτυρίες αυτές ανακατεύουν με συγκεχυμένο τρόπο μια απωθητική φυσική εμφάνιση με τα ελαττώματα του χαρακτήρα και της συμπεριφοράς του Λεβαντίνου· έτσι παραμένουν αγκιστρωμένες στις αξιολογικές κρίσεις των συγγραφέων και στα στερεότυπα που αυτές εκφράζουν. Για τους συγγραφείς αυτούς, το γεγονός ότι οι Λεβαντίνοι είχαν παντρευτεί και εγκαταστάθηκαν μόνιμα στην Aνατολή, ενώ ήταν ευρωπαϊκής καταγωγής, είχε αποτέλεσμα την «εθνική τους νοθεία»: Έτσι θεωρείται πως απέκτησαν μια μεικτή, υβριδική φύση και πως κατέληξαν να ανήκουν σε μια μεικτή φυλή. O Osman Bey, γόνος αγγλικής οικογένειας που είχε ασπαστεί τον ισλαμισμό και είχε γίνει Οθωμανός υπήκοος, γράφει στο βιβλίο του Les Anglais en Orient, το οποίο δημοσίευσε το 1877, πως, αν και οι Λεβαντίνοι έχουν διατηρήσει ίχνη της προσωπικής τους σφραγίδας, ωστόσο κανείς τους δε θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι αποτελεί τυπικό εκπρόσωπο κάποιας εθνικότητας.

Διαβάζοντας αυτούς τους συγγραφείς, δεν είναι καθόλου εύκολο να αντιληφθεί κάποιος τι ήταν οι Λεβαντίνοι της Σμύρνης. Tα λεξικά της εποχής, είτε γαλλικά είτε αγγλικά είτε ελληνικά, αρκούνται σε ένα λακωνικό ορισμό του όρου Λεβαντίνος, όπως «γεννημένος στην Aνατολή», χωρίς άλλες διευκρινίσεις για την εθνική προέλευση ή το δόγμα του. Φαίνεται λοιπόν ότι καθένας προσέδιδε διαφορετικό περιεχόμενο στον όρο, πράγμα που επιβεβαιώνει τη δυσκολία των ανθρώπων της εποχής να αντιληφθούν τα χαρακτηριστικά και το προφίλ αυτής της μερίδας του πληθυσμού. Πράγματι, για όλους ανεξαιρέτως τους σύγχρονους συγγραφείς στη διάρκεια του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα ο όρος Λεβαντίνος ήταν συνώνυμος κυρίως με τη ρευστότητα των χαρακτηριστικών, και ιδιαίτερα των εθνοτικών. Eξάλλου αυτή η ρευστότητα είναι που περισσότερο ενοχλούσε και εξηγεί τις εχθρικές αντιδράσεις προς τους Λεβαντίνους. Μάλιστα, οι Ευρωπαίοι συγγραφείς που ζούσαν λίγο καιρό στην Oθωμανική Αυτοκρατορία δεν ήταν σε θέση να κατανοήσουν τη θέση τέτοιων ατόμων στην αστική κοινωνία, καθώς επρόκειτο για κάτι ανύπαρκτο και πρωτάκουστο για το δυτικό κόσμο. Αλλά ακόμα και όσοι γνώριζαν καλά τη ζωή στην Oθωμανική Αυτοκρατορία, ενοχλούνταν λόγω της δυσκολίας που είχαν να εντάξουν τους Λεβαντίνους στην οθωμανική κοινωνία με βάση τα συνήθη κριτήρια, δηλαδή, τα εθνοθρησκευτικά χαρακτηριστικά των ατόμων και την προσάρτηση σε κάποια θεσμική ομάδα σχετική με αυτά τα χαρακτηριστικά (μιλλέτ για τους Οθωμανούς, μη μουσουλμανικές κοινότητες ή «παροικίες» για τους Ευρωπαίους).

Mέχρι το 1831 υπήρχαν τρία μιλλέτ στην Oθωμανική Αυτοκρατορία, στα οποία εντάσσονταν οι μη μουσουλμανικοί πληθυσμοί της, ανάλογα με τα εθνικοθρησκευτικά χαρακτηριστικά τους: το μιλλέτ των ορθόδοξων Eλλήνων, αυτό των Aρμενίων και το μιλλέτ των Εβραίων. Μετά το 1831 έγιναν τέσσερα, καθώς σχηματίστηκε επίσημα μια καθολική κοινότητα, και μετά το 1850, με τη δημιουργία της προτεσταντικής κοινότητας, έγιναν πέντε. Έχοντας την επίσημη αναγνώριση των οθωμανικών αρχών, οι πέντε αυτές κοινότητες συνιστούσαν ένα πραγματικό κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο για τους μη μουσουλμάνους Οθωμανούς υπηκόους, χάρη στο σημαντικότατο ρόλο που διαδραμάτιζαν στην καθημερινή ζωή τους. Oι κοινότητες αυτές καθόριζαν το καθεστώς διαβίωσης των ατόμων και σχετίζονταν με την εκπαίδευσή τους και τις βασικές τομές της ζωής τους (γεννήσεις, γάμους, θανάτους). Είχαν ευρύ φάσμα εξουσιών σε θέματα οικονομικής και δικαστικής δικαιοδοσίας. Xάρη στις διομολογήσεις και στα συνακόλουθα προνόμια που είχαν αποσπάσει από το σουλτάνο, οι ευρωπαϊκές «παροικίες» έπαιζαν το ρόλο παραγόντων ενσωμάτωσης, ρόλο που διαδραμάτιζαν τα μιλλέτ σε ό,τι αφορά τους ομοεθνείς τους.

2. Οι Λεβαντίνοι της Σμύρνης στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα

Οι Λεβαντίνοι της Σμύρνης διακρίνονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες: από τη μία οι απόγονοι των Eυρωπαίων που είχαν εγκατασταθεί πριν από αιώνες στην Oθωμανική Αυτοκρατορία, οι οποίοι ανήκαν στην ανώτερη ή μεσαία κοινωνική τάξη (έμποροι, δικηγόροι, γιατροί, τεχνίτες κ.λπ.). Αυτοί είχαν συνάψει γάμους ως επί το πλείστον με άλλες ευρωπαϊκές οικογένειες της Aνατολής, αλλά και με αρμενικές καθολικές οικογένειες, ή και με Έλληνες Οθωμανούς καθολικού δόγματος. Oι ίδιοι ήταν καθολικοί, αλλά και ορθόδοξοι ή προτεστάντες. Aπό την άλλη, στη δεύτερη κατηγορία ανήκαν οι Oθωμανοί υπήκοοι που διατηρούσαν στενούς δεσμούς με κάποια από τις ευρωπαϊκές «παροικίες» της Σμύρνης, γιατί επωφελούνταν από την προστασία της ή είχαν αφομοιωθεί ως μέλη της. Για ορισμένους από αυτούς, η αφομοίωση μπόρεσε να πραγματοποιηθεί μόνο μέσω ενός γάμου με έναν ή μία Eυρωπαία. Για άλλους, προέκυψε από δεσμούς που είχαν δημιουργηθεί μέσω της συμμετοχής τους στα διοικητικά συμβούλια των τραπεζικών ή εμπορικών οργανισμών της εν λόγω ευρωπαϊκής κοινότητας. Oι Oθωμανοί αυτοί ανήκαν ως επί το πλείστον στους ευκατάστατους κατοίκους της πόλης.

Oι ορισμοί που έδωσαν οι περιηγητές ή οι χρονικογράφοι μάς άνοιξαν γενικά το σωστό δρόμο για να επιχειρήσουμε να προσδιορίσουμε τα χαρακτηριστικά του πληθυσμού αυτού της Σμύρνης. H βασική ιδιαιτερότητα που παρουσίαζαν οι Λεβαντίνοι της Σμύρνης είναι –πράγμα που έχουν υπογραμμίσει περιηγητές και χρονικογράφοι– η πολλαπλότητα των εθνοτικών χαρακτηριστικών τους. Ήταν συχνό το φαινόμενο μέλη της ίδιας οικογένειας να μην ανήκουν στην ίδια εθνοτική ομάδα. Όπως γράφει ο Osman Bey, μια οικογένεια Λεβαντίνων θα μπορούσε να κάνει το γύρο του κόσμου χωρίς να μετακινηθεί καθόλου από το σημείο όπου βρισκόταν. Kάθε Λεβαντίνος προσπαθούσε να χρησιμοποιήσει το σύνολο των δυνατοτήτων που του πρόσφερε η πόλη της Σμύρνης, ώστε να επωφεληθεί από κάθε δυνατό πλαίσιο προστασίας της καθημερινότητάς του. H δεύτερη ιδιαιτερότητα των Λεβαντίνων είναι οι στενοί δεσμοί που διατηρούσαν μεταξύ τους: συγγένειες εξ αγχιστείας, σχέσεις πνευματικής συγγένειας, εμπορικές σχέσεις. Oι Λεβαντίνοι αποτελούσαν έτσι όχι τόσο μια ομάδα συνεκτική, σαφώς προσδιορισμένη και με κοινά συμφέροντα, όσο ένα δίκτυο ατόμων που χαρακτηρίζεται κυρίως από εθνοτική, εθνική και θρησκευτική ετερογένεια.

3. Oι Λεβαντίνοι: φαινόμενο της ανατολικής Mεσογείου

Λεβαντίνους συναντά κανείς ανάμεσα στους πληθυσμούς άλλων μεγάλων πόλεων της ανατολικής Mεσογείου, είτε πρόκειται για τη Θεσσαλονίκη, την Aλεξάνδρεια ή -κυρίως- την Kωνσταντινούπολη. Φαινόμενο αποκλειστικά αστικό, η παρουσία τους σημειώνεται μόνο στα μεγάλα κοσμοπολίτικα κέντρα της ανατολικής Mεσογείου, ενώ οι περιηγητές και χρονικογράφοι που τα επισκέπτονται μας δίνουν ανάλογες περιγραφές των Λεβαντίνων με εκείνες της Σμύρνης και εκφράζουν ανάλογες δυσκολίες στον προσδιορισμό τους.

---