Μανιάκηδες

1. Εμφάνιση της οικογένειας

Η οικογένεια των Μανιάκηδων, η οποία είχε την έδρα της στη Μικρά Ασία, απέκτησε δύναμη κατά τη μεσοβυζαντινή εποχή, ιδιαίτερα τους 10ο και 11ο αι. και τα μέλη της διακρίθηκαν ως στρατιωτικοί αξιωματούχοι. Ταυτόχρονα, μερικοί εξ αυτών αποκτώντας δύναμη επιχείρησαν στάσεις κατά της κεντρικής διοίκησης.

2. Επιφανή μέλη

Το πρώτο γνωστό μέλος της οικογένειας είναι ο Γουδέλιος Μανιάκης, ο οποίος γεννήθηκε κατά πάσα πιθανότητα το τρίτο τέταρτο του 10ου αι. Για την καταγωγή του δεν υπάρχουν πληροφορίες, αν και ορισμένοι ερευνητές τον θεωρούν σλαβικής (ίσως βουλγαρικής) καταγωγής.1 Επίσης, δεν είναι γνωστός ο τόπος γέννησής του, ούτε αν ήταν αριστοκρατικής καταγωγής.

Περισσότερες πληροφορίες διαθέτουμε για τον γιο του Γουδέλιου, Γεώργιο, ο οποίος γεννήθηκε στα τέλη του 10ου ή τις αρχές του 11ου αι. και είναι γνωστό ότι διέθετε μεγάλη ακίνητη περιουσία. Ξέρουμε επίσης ότι η ιδιοκτησία του συνόρευε με αυτήν του Ρωμανού Σκληρού, στην περιοχή του θέματος των Ανατολικών, στην κεντρική Μικρά Ασία. Άλλες πληροφορίες για την οικογενειακή κατάσταση του Γεώργιου, πέρα από το γεγονός ότι ήταν παντρεμένος και κάποια μικρή αναφορά στη σύζυγό του, δεν διαθέτουμε.2 Συνεπώς, δεν είμαστε σε θέση να κάνουμε υποθέσεις για τη σχέση του με το άλλο γνωστό μέλος της οικογένειας, τον Θεοφύλακτο Μανιάκη, ο οποίος πρέπει να γεννήθηκε το πρώτο τέταρτο του 11ου αι.

Για την εκπαίδευση ή την ανατροφή των μελών της οικογένειας Μανιάκη δεν διαθέτουμε στοιχεία. Κατά πάσα πιθανότητα, έλαβαν εκπαίδευση σχετικά πιο προχωρημένη από τις απλές εγκύκλιες σπουδές, καθώς είχαν σταδιοδρομήσει στις τάξεις του στρατεύματος ως αξιωματικοί.

3. Δράση των Μανιάκηδων

Οι πηγές δεν μας διαφωτίζουν για τη σταδιοδρομία του Γουδέλιου Μανιάκη, εκτός αν όντως ταυτίζεται με τον αριστοκράτη που κατηγορήθηκε για συνωμοσία εναντίον του Κωνσταντίνου Η΄ (1025-1028). Ο γιος του, Γεώργιος Μανιάκης, υπηρετούσε το 1030 ως στρατηγός του θέματος Τελούχ. Τον Αύγουστο του έτους αυτού εξόντωσε δύναμη 800 Αράβων, οι οποίοι επέστρεφαν θριαμβευτές από τη νίκη εναντίον του αυτοκράτορα Ρωμανού Γ΄ Αργυρού (1028-1034). Ως επιβράβευση, πήρε το αξίωμα του πρωτοσπαθάριου και διοικητή των πόλεων στο σύνορο του Ευφράτη, με έδρα τα Σαμόσατα της Μεσοποταμίας. Στα τέλη Οκτωβρίου 10313 κατόρθωσε να καταλάβει την Έδεσσα και να αποκρούσει αντεπίθεση του τοπικού Άραβα εμίρη. Για την επιτυχία του αυτή ο Γεώργιος Μανιάκης τιμήθηκε με τον τίτλο του πατρικίου.

Το 1034-1035, με διαταγή του νέου αυτοκράτορα, Μιχαήλ Δ΄ Παφλαγόνος (1034-1041), μετατέθηκε από την Έδεσσα στο Βασπουρακάν. Το 1037-1038 εστάλη ως επικεφαλής ενός εκστρατευτικού σώματος με αποστολή την ανακατάληψη της Σικελίας από τους μουσουλμάνους. Χάρη στις στρατηγικές του ικανότητες, ο Γεώργιος Μανιάκης σημείωσε σημαντικές επιτυχίες, υποτάσσοντας πολλές πόλεις της ανατολικής Σικελίας και νικώντας τους Άραβες της Σικελίας και της Β. Αφρικής στη Ραμέττα το 1038 και τις Δραγίνες το 1040. Όμως, η σύγκρουσή του με τον πατρίκιο Στέφανο, διοικητή του στόλου στη Σικελία και γαμβρό του αυτοκράτορα, οδήγησε στη συκοφάντησή του από τον τελευταίο. Στα τέλη του 1040 ανακλήθηκε στην Κωνσταντινούπολη και φυλακίσθηκε ως ύποπτος στάσεως.

Στις αρχές του 1042 απελευθερώθηκε από τον νέο αυτοκράτορα, Μιχαήλ Ε΄ Καλαφάτη (1041-1042), γιο του πατρικίου Στεφάνου, προκειμένου να αποσταλεί εκ νέου στη Δύση. Ο Μιχαήλ Ε΄ ανατράπηκε τον Απρίλιο του 1042, αλλά λίγο αργότερα η αυτοκράτειρα Ζωή διόρισε τελικά τον Μανιάκη διοικητή στην Ιταλία και τον τίμησε με τον τίτλο του μαγίστρου.

Η δράση του Γεώργιου Μανιάκη στην Ιταλία, το καλοκαίρι του 1042, χαρακτηρίσθηκε από επιτυχημένη αντιμετώπιση των στασιαστών Νορμανδών μισθοφόρων, αλλά και σκληρότητα απέναντι στους πληθυσμούς των πόλεων που ανακαταλάμβανε. Δεν πρόλαβε ωστόσο να ολοκληρώσει το έργο του, γιατί η άνοδος του Κωνσταντίνου Θ΄ Μονομάχου (1042-1055) στο θρόνο σήμανε νέα ανάκλησή του. Τον Αύγουστο-Σεπτέμβριο του 1042 ο Μανιάκης απομακρύνθηκε από τη διοίκηση των στρατευμάτων της Ν. Ιταλίας, μετά από ενέργειες του Ρωμανού Σκληρού, ο οποίος, εκμεταλλευόμενος την επιρροή του στον αυτοκράτορα (η αδελφή του ήταν ερωμένη του Μονομάχου), θέλησε να εκδικηθεί τον στρατηγό για παλαιότερες κτηματικές διαφορές. Η αντίδραση του Μανιάκη εκδηλώθηκε με ανοικτή στάση εναντίον του αυτοκράτορα. Κατά τη διάρκεια της μάχης (μεταξύ Απριλίου και Ιουνίου 1043) στην περιοχή του Μαρμαρίου, κοντά στην Αμφίπολη του Στρυμώνος, ο Γεώργιος Μανιάκης τραυματίστηκε θανάσιμα.

Για τη δράση του τρίτου γνωστού μέλους της οικογένειας, του Θεοφυλάκτου Μανιάκη, γνωρίζουμε μόνον ότι το καλοκαίρι του 1057, παραμένοντας πιστός στον αυτοκράτορα Μιχαήλ ΣΤ΄ (1056-1057), απέτυχε να αντιμετωπίσει επιτυχώς τον στασιαστή Ισαάκιο Κομνηνό στη Βιθυνία και κατέφυγε στην Κωνσταντινούπολη. Για το χρόνο και τον τόπο θανάτου του δεν διαθέτουμε στοιχεία.

Γενικά, μετά τον 11ο αι. η οικογένεια των Μανιάκηδων δεν φαίνεται να παίζει πάντως ενεργό ρόλο στα πολιτικά και στρατιωτικά δρώμενα της αυτοκρατορίας.

4. Αποτίμηση και κρίσεις

Από τα μέλη της οικογένειας των Μανιάκηδων, μόνον για τον Γεώργιο Μανιάκη εκφέρουν κρίσεις οι βυζαντινές πηγές. Οι κρίσεις τους είναι σαφώς θετικές, καθώς όλοι οι ιστορικοί τονίζουν τις στρατηγικές του ικανότητες και την προσωπική του γενναιότητα. Ακόμη και ο λόγιος Μιχαήλ Ψελλός, ο οποίος ανήκε στο περιβάλλον του Κωνσταντίνου Θ΄ Μονομάχου, φαίνεται εντυπωσιασμένος από το παράστημα και την έντονη παρουσία του Μανιάκη, τον οποίο είχε γνωρίσει προσωπικά. Μάλιστα, δηλώνει ότι οι προαγωγές του στα διάφορα αξιώματα ήταν πλήρως αξιοκρατικές και ότι οι κατά καιρούς εναντίον του κατηγορίες οφείλονταν σε διαβολές και συκοφαντίες. Οι μόνες πηγές που καταφέρονται εναντίον του Γεωργίου Μανιάκη είναι οι δυτικές, οι οποίες δεν παύουν να επαναλαμβάνουν τις αγριότητες που διέπραξε στη Ν. Ιταλία. Πάντως, το όνομά του παρέμεινε ανεξίτηλα χαραγμένο στη μνήμη των πληθυσμών στις περιοχές όπου έδρασε.4

Τις απόψεις των βυζαντινών πηγών για τον Γεώργιο Μανιάκη απηχούν και οι περισσότεροι σύγχρονοι ερευνητές. Αν και ορισμένοι διαφωνούν με την άποψη ότι την αποκλειστική ευθύνη για τις εξελίξεις είχε το περιβάλλον του Κωνσταντίνου Θ΄, οι περισσότεροι αποτιμούν θετικά τη δράση του και αναγνωρίζουν τις πολεμικές αρετές του.



1. Ο Γουδέλιος Μανιάκης συνήθως ταυτίζεται, αν και μάλλον λανθασμένα, με τον Γουδέλιο που τιμωρήθηκε ως συνωμότης από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Η΄ (1025-1028). Βλ. Α. Γ. Κ. Σαββίδης, Γεώργιος Μανιάκης. Κατακτήσεις και υπονόμευση στο Βυζάντιο του 11ου αιώνα (Αθήνα 2004), σελ. 29-32, όπου και κριτική της παλαιότερης θεωρίας που ήθελε τους Μανιάκηδες τουρκικής καταγωγής.

2. Η πληροφορία ότι ο Μανιάκης είχε νυμφευθεί και ότι η σύζυγός του, κατά τη διάρκεια της απουσίας του στην Ιταλία, είχε παραμείνει στα οικογενειακά κτήματα στη Μικρά Ασία βρίσκεται στον Ιωάννη Σκυλίτζη, Σύνοψις Ιστοριών, ed. I. Thurn, Iohannis Scylitzae Synopsis Historiarum (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 5, Berlin - New York 1973), σελ. 427, 65-66. Οι C. Brand – A. Cutler, “Maniakes George”, The Oxford Dictionary of Byzantium 2 (New York - Oxford 1991), σελ. 1285, αναφέρουν την ύπαρξη ενός Γεωργίου Μανιάκη ο οποίος κατείχε εκτάσεις γης στην Κεντρική Ελλάδα και υποθέτουν ότι, αν δεν πρόκειται για τον ίδιο τον στρατηγό, ίσως είναι κάποιος ομώνυμος εγγονός του. Αν ισχύει το τελευταίο, ίσως σε αυτόν τον εγγονό να ανήκει η σφραγίδα που παρουσιάζει ο Κ. Μ. Κωνσταντόπουλος, «Η σφραγίς του στρατηγού Μανιάκη», Επετηρίς Εταρείας Βυζαντινών Σπουδών 9 (1932), σελ. 123-128, και θεωρεί ότι δεν ανήκει στον στρατηγό Μανιάκη.

3. Η ακριβής χρονολόγηση οφείλεται στην ανάλυση των αραβικών πηγών από τον W. Felix, Byzanz und die islamische Welt in früheren 11. Jahrhundert (Byzantina Vindobonensia 14, Wien 1981), σελ. 128, 143-145. Ο Δ. Ζακυθηνός, Βυζαντινή Ιστορία 324-1971 (Αθήνα 1972), σελ. 467, και η Αικατερίνη Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή Ιστορία2 2 (Θεσσαλονίκη 1997), σελ. 197, χρονολογούν την άλωση της Έδεσσας το 1032.

4. Η ονομασία «πύργος του Μανιάκη» έχει σωθεί σε κτίσματα στην Έδεσσα, τις Συρακούσες, τις Δραγίνες και τη Μεσσήνη της Σικελίας. Στην τελευταία υπάρχει και ναός με την ονομασία Santa Maria di Maniace. Επίσης, φαίνεται ότι επιφανείς πολίτες των πόλεων της Ιταλίας έλαβαν το όνομα του στρατηγού ως βαπτιστικό ή οικογενειακό και έτσι εξηγείται η ύπαρξη ενός Giorgio Maniace στον Τάραντα τον 12ο αι. Τέλος, το όνομα του Γεωργίου Μανιάκη εμφανίζεται στα σκανδιναβικά έπη του 13ου αι. Βλ. Α. Γ. Κ. Σαββίδης, Γεώργιος Μανιάκης. Κατακτήσεις και υπονόμευση στο Βυζάντιο του 11ου αιώνα (Αθήνα 2004), σελ. 22, 35, 45-46, 63.