1. Γενικά χαρακτηριστικά

Ο Μίθρας είναι θεός της Αρχαιότητας ινδοϊρανικής καταγωγής, κύρια θεότητα μιας μυστικιστικής λατρείας που άνθησε το 2ο και 3ο αι. μ.Χ. στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.¹ Το όνομα του Ιρανού Μίθρα συνδύαζε πολλές έννοιες (η κατά λέξη ερμηνεία του ονόματός του είναι περιεκτική), όπως η βοσκή κοπαδιών και το φως της αυγής.² Καθώς φαίνεται, αυτές οι πλευρές της φύσης του επέζησαν (ή επαναδημιουργήθηκαν) στη δυτική εκδοχή του, αφού ο Ρωμαίος Μίθρας ήταν θεός Ήλιος (“deus sol invictus Mithras”), φονιάς ταύρων και κλέφτης κοπαδιών καθώς και σωτήρας των ορκισμένων αδελφών της λατρείας του.³ Ο Ζωροάστρης, που έζησε κάπου ανάμεσα στο 1000 με 600 π.Χ., στην προσπάθειά του να εγκαθιδρύσει μία μονοθεϊστική θρησκεία αντιτάχτηκε στη λατρεία του Μίθρα. Ανεξάρτητα από το εάν η διδασκαλία του έγινε αποδεκτή από τους ηγεμόνες της δυναστείας των Αχαιμενιδών, όπως ο Δαρείος και ο Ξέρξης, είναι φανερό ότι δεν κατάφερε να καταστείλει πλήρως τα αισθήματα των ανθρώπων για το δημοφιλή Μίθρα. Στις απαρχές της πορείας του, ο ποιητής-προφήτης γνώρισε ισχυρή αντίδραση, η οποία οδήγησε στη δολοφονία του σε ένα ναό. Έτσι, σε μεταγενέστερα κείμενα της Αβέστα, η λατρεία του Μίθρα αποκαταστάθηκε με όλες τις τιμές.⁴

Τη σχέση των Ρωμαίων με τη λατρεία του Μίθρα τη γνωρίζουμε κυρίως από τα αρχαιολογικά ευρήματα. Σε σχεδόν 400 ανασκαμμένες θέσεις αποκαλύφθηκαν περίπου 1.000 αναθηματικές επιγραφές, οι οποίες δίνουν μια καλή ιδέα για τη λατρεία και για αυτούς που συμμετείχαν σε αυτήν. Κάπου 1.150 τμήματα γλυπτών (και μερικές τοιχογραφίες) αναδεικνύουν μια εξαιρετικά πλούσια ιερή τέχνη, αν και η εικονογραφία δεν μπορεί ακόμη να ερμηνευτεί πλήρως, εφόσον λείπουν τα επεξηγηματικά ιερά κείμενα. Αντίθετα από την πληθώρα των υλικών ευρημάτων, οι φιλολογικές αναφορές στο Μίθρα και το μιθραϊσμό είναι πολύ σπάνιες.

2. Χώροι-οργάνωση λατρείας

Όπως φαίνεται, οι οπαδοί του μιθραϊσμού συγκεντρώνονταν σε μικρές αυτόνομες ομάδες, αποκλειστικά από άνδρες, οι οποίοι συναντιόνταν για συντροφιά και λατρεία σε μετρίου μεγέθους αίθουσες που έφεραν ιδιαίτερη διακόσμηση. Οι αίθουσες αυτές λέγονταν «σπήλαια» (μιθραία· οι όροι μιθραϊσμός και μιθραϊστής είναι νεολογισμοί). Ένα σπήλαιο θεωρούνταν «εικόνα του σύμπαντος» και, σύμφωνα με τον Πορφύριο,⁵ το αρχετυπικό μιθραίο είχε σχεδιαστεί σαν ένα είδος μικροκοσμικού μοντέλου. Ορισμένες φορές, τα μιθραία βρίσκονταν μέσα σε πραγματικά σπήλαια ή ήταν σκαμμένα πάνω σε βράχο (π.χ. στο Jajce στη Βοσνία). Άλλοτε, κατασκευάζονταν με τέτοιον τρόπο ώστε να μιμούνται σπήλαια, με θόλους ή διακόσμηση ή απομονώνοντάς τα σε θαμπούς εσωτερικούς ή υπόγειους χώρους.⁶ Το μιθραίο διαφέρει από τον κλασικό ναό, αφού λείπει πλήρως η εξωτερική διακόσμηση και ο χώρος για επίσημες δημόσιες τελετές. Το πιο ξεχωριστό αλλά και σταθερό στοιχείο ενός μιθραίου είναι οι δύο εξέδρες στις δύο πλευρές του κεντρικού διαδρόμου. Σε αυτές κάθονταν οι μυημένοι για κοινό δείπνο. Αναπαραστάσεις δείχνουν ότι αυτό αντιστοιχούσε σε ένα δείπνο ανάμεσα στο Μίθρα και στο θεό Ήλιο πάνω στο δέρμα του ταύρου που είχε σκοτώσει ο πρώτος στο μεγαλύτερο άθλο του.⁷ Ο θεός Ήλιος εμφανίζεται σε μνημείο ως ξεχωριστή θεότητα, αν και η ακριβής σχέση του με το Μίθρα δεν είναι πλήρως κατανοητή.⁸

Όπως είναι γνωστό από τις τοιχογραφίες στη Santa Prisca και στο μιθραίο στην Όστια (Felicissimus), οι μυημένοι κατατάσσονταν σε μία ιεραρχία επτά βαθμίδων, καθεμία από τις οποίες βρισκόταν υπό την προστασία των πλανητών: Κόραξ (Ερμής), Νύμφος (Αφροδίτη), Στρατιώτης (Άρης), Λέων (Ζευς), Πέρσης (Σελήνη), Ηλιόδρομος (Ήλιος), Πατήρ (Κρόνος).⁹ Είναι γενικώς αποδεκτό ότι επρόκειτο για μία ιεραρχία λαϊκών και όχι για κατεξοχήν ιερατείο. Οι μιθραϊστές, όπως μαρτυρούν τα μνημεία τους, παρέμεναν κοσμικοί. Είναι απίθανο να αντιπροσωπευόταν η πλήρης ιεραρχία σε κάθε μιθραίο. Ωστόσο, πιθανόν περισσότεροι από ένας Πατέρες ήταν υπεύθυνοι στα περισσότερα μιθραία.

3. Μαρτυρίες-αρχαιολογικά ευρήματα

Μιθραία ή ίχνη της λατρείας έχουν βρεθεί σχεδόν σε κάθε γωνιά της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, με δύο περιοχές να συγκεντρώνουν τα περισσότερα. Η πρώτη είναι η ίδια η πόλη της Ρώμης και το λιμάνι της Όστια.¹⁰ Η άλλη είναι η συνοριακή γραμμή της αυτοκρατορίας από τη Βρετανία έως τις εκβολές του Δούναβη.¹¹ Όπως φανερώνουν οι επιγραφές, τα άτομα που προσχωρούσαν στο μιθραϊσμό ήταν κυρίως στρατιώτες και χαμηλής βαθμίδας αξιωματούχοι, π.χ. υπάλληλοι στο τελωνείο του Δούναβη με έδρα το Poetovio (σύγχρονο Ptuj στη Σλοβενία). Η συμμετοχή στις λατρευτικές τελετές έδινε σε όλους το αίσθημα της σιγουριάς ότι θα έρθει η θεϊκή βοήθεια στο πεδίο της μάχης. Η στρατιωτική πειθαρχία και ο όρκος που έδινε κανείς ήταν πολύ σημαντικοί παράγοντες στη διάδοση της λατρείας του Μίθρα και στην επίσημη αναγνώρισή του. Ευρήματα του 2ου αι. μ.Χ. δείχνουν ότι σε όποιο σημείο έστηναν οι Ρωμαίοι τα λάβαρά τους, ο Μίθρας και η λατρεία του ακολουθούσαν.¹² Πολλοί οπαδοί του μιθραϊσμού ήταν απελεύθεροι ή δούλοι. Σε γενικές γραμμές, ο μιθραϊσμός δεν προσέλκυε μέλη των ανώτερων κοινωνικών τάξεων (μόνο ως περιστασιακούς προστάτες). Λίγο, όμως, προτού πάψει να υφίσταται, η λατρεία εισχώρησε στην αριστοκρατία. Ο μιθραϊσμός πάντως αντιπροσωπευόταν καλύτερα στη λατινική Δύση παρά στην ελληνική Ανατολή.

Ο ποιητής Στάτιος (80 μ.Χ.) περιγράφει το Μίθρα ως κάποιον που «στρέφει τα ανυπότακτα κέρατα κάτω από τα βράχια ενός περσικού σπηλαίου».¹³ Ένα άλλο στοιχείο άξιο λόγου είναι ότι κανένα μιθραϊκό μνημείο δεν είναι δυνατό να χρονολογηθεί νωρίτερα από το τέλος του 1ου αι. μ.Χ. Ακόμη και εκτενείς έρευνες στην Πομπηία –που ήταν θαμμένη κάτω από τις στάχτες του Βεζούβιου το 79 μ.Χ.– δεν έχουν καταφέρει, μέχρι στιγμής, να φέρουν στο φως έστω και μία απεικόνιση του θεού. Υπάρχει, επομένως, κενό αναφορικά με το τι γνωρίζουμε για την περίοδο από 67 π.Χ. έως 79 μ.Χ. Το πρωιμότερο χρονολογήσιμο μνημείο είναι ένα άγαλμα που βρέθηκε στη Ρώμη και τώρα βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο: η επιγραφή αναφέρει κάποιον Άλκιμο, ο οποίος αποκαλεί τον εαυτό του υπηρέτη του Τ. Κλαύδιου Λιβιανού. Εάν η ταύτιση αυτού του Λιβιανού με το διοικητή της πραιτοριανής φρουράς του Τραϊανού είναι σωστή, τότε ο Άλκιμος έζησε στις αρχές του 2ου αι. μ.Χ. Από αυτήν την περίοδο και αργότερα, το μονοπάτι που χάραξε ο Μίθρας είναι πλατύ και σαφές: η λατρεία του θεού εγκαθίσταται για τα καλά και τα ίχνη της θα βρεθούν έως και το Καπιτώλιο και τον Παλατίνο λόφο, στην καρδιά της αυτοκρατορικής Ρώμης.

4. Διάδοση λατρείας

Μέχρι τα μέσα του 2ου αι. μ.Χ. η λατρεία του Μίθρα έχει καθιερωθεί. Οι οδοί της διάδοσής του βρίσκονται υπό έντονη συζήτηση και είναι προβλήματα που περιπλέκονται περισσότερο από το θέμα της μεταφοράς της λατρείας του από το Ιράν. Έχουν επιχειρηθεί διάφορες υποθέσεις σχετικά με το εάν η λατρεία αναπτύχθηκε από κάποιο ρεύμα του Ζωροαστρισμού ή αν ήταν, ουσιαστικά, μία δυτική δημιουργία «γαρνιρισμένη» με «περσικά» στοιχεία. Δεν υπάρχει συμφωνία επειδή δε σώζονται αρκετά στοιχεία. Σχεδόν το μοναδικό σταθερό χρονικό σημείο είναι το σχόλιο του Πλουτάρχου ότι οι Κιλίκιοι πειρατές, τους οποίους ο Πομπήιος¹⁴ κατέπνιξε, έκαναν μυστικές τελετές μύησης στο Μίθρα, που είχαν διασωθεί έως τη δική του εποχή. Οι Κιλίκιοι πειρατές, μία ομάδα από περιπλανώμενους τυχοδιώκτες και ενίοτε ξεπεσμένους αριστοκράτες, είχαν οργανώσει μία κοινή λατρεία του Μίθρα, αποκλειστικά ανδρική. Είναι πολύ πιθανό ότι αυτοί οι πειρατές έκαναν τα μιθραϊκά μυστήρια γνωστά στην Ιταλία, μετά την ήττα τους και τη μεταφορά τους εκεί από τον Πομπήιο. Επομένως, αυτό το γεγονός προσφέρει ένα terminus post quem για τη διάδοση των μυστηρίων του Μίθρα. Στοιχεία από τις αρχές της πρώτης δεκαετίας του 1ου αι. π.Χ. αφορούν μόνο την ευλάβεια προς το Μίθρα χωρίς να μιλούν για τα μυστήρια· παραδείγματα αυτού του είδους είναι οι επιγραφές από τον τάφο του βασιλιά Αντιόχου Α΄ της Κομμαγηνής στο Νιμρούντ Νταγκ, και του πατέρα του Μιθριδάτη στην Αρσάμεια επί του Ορόντου. Και οι δύο βασιλείς είχαν ανεγείρει πάνω σε τεράστια άνδηρα έναν αριθμό από κολοσσιαία αγάλματα καθιστά σε θρόνους προς τιμήν των προγονικών θεών. Στο Νιμρούντ βρίσκεται ανάμεσά τους ο βασιλιάς Αντίοχος (69-34 π.Χ.), ενώ στην επιγραφή αναφέρεται ο Μίθρας μαζί με τα εξής ονόματα: Ζευς-Αχούρα-Μάζδα, Ερμής, Απόλλων-Ήλιος και Ηρακλής-Βερ θράνα. Έτσι, περσικές θεότητες παρουσιάζονται ως προστάτες του βασιλικού οίκου. Τόσο ο Μιθριδάτης όσο και ο γιος του απεικονίζονται σε ανάγλυφα να σφίγγουν το χέρι του Μίθρα. Ετήσιες γιορτές οργανώνονταν προς τιμήν των αποθανόντων βασιλέων. Όμως οι επιγραφές δεν αναφέρουν κάτι για μυστική λατρεία του Μίθρα, απλώς ο θεός κατέχει τη δική του θέση ανάμεσα στους αναγνωρισμένους από το κράτος θεούς.

5. Θεολογία-εικονογραφία της λατρείας

Η θεολογία της λατρείας και του ιερού μύθου της πρέπει να αναζητηθούν στα μνημεία. Κυριαρχεί, ανάμεσα σε αυτά, η απεικόνιση του Μίθρα ενώ φονεύει ταύρο, η οποία κατέχει κεντρικό ρόλο στη μία άκρη του ναού. Ο θεός απεικονίζεται καβάλα στον ταύρο να βυθίζει ένα στιλέτο στα πλευρά του. Η ουρά του θύματος μεταμορφώνεται σε στάχυ. Ο Μίθρας συνοδεύεται από σκύλο, φίδι, σκορπιό και κοράκι καθώς και από δύο κατώτερες θεότητες με «περσικό» ένδυμα, όπως απεικονίζεται και ο ίδιος. Καθεμία θεότητα κρατά δάδα (η μία δάδα ανυψωμένη, η άλλη αντεστραμμένη) και τα ονόματά τους, Καύτης και Καυτοπάτης, είναι γνωστά από αναθηματικές επιγραφές.¹⁵ Ορισμένες από αυτές σωστά τους αναφέρουν ως θεούς, αφού είναι γνωστό από τα έργα του ψευδο-Διονυσίου του Αρεοπαγίτη (4ος αι. μ.Χ.) ότι οι δύο λαμπαδηφόροι συνθέτουν μία τριάδα με το Μίθρα.¹⁶ Πάνω από την προαναφερθείσα σκηνή, η οποία βρίσκεται μπροστά από σπήλαιο, υπάρχουν απεικονίσεις του Ηλίου και της Σελήνης.

Είναι φανερό ότι ο φόνος του ταύρου έχει κοινά γνωρίσματα με την αιγυπτιακή Βουγονία, όπως την έχει περιγράψει ο Βιργίλιος στα Γεωργικά 4.¹⁷ Ο φόνος έχει θεωρηθεί από αρκετούς μελετητές ως πράξη που δημιουργεί ή παύει τον κόσμο (στοιχεία που μπορούν να στηρίξουν αυτή την άποψη μπορούν να παρατεθούν από τις πηγές για το ζωροαστρισμό) ή πράξη που με μία έννοια «σώζει» τον κόσμο, τουλάχιστον εκείνο στον οποίο ζουν οι μυημένοι. Η φράση από τη Santa Prisca “et nos servasti […] sanguine fuso” (και εκείνος που μας έσωσε με το αίμα που χύθηκε) αναφέρεται πιθανότατα στον ταύρο που σκότωσε ο Μίθρας ως σωτήρας. Παρά ταύτα, μπορεί κανείς να παρατηρήσει στη φράση αυτή χριστιανικά υπονοούμενα που αναφέρονται στη «σωτηρία».