Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία

1. Γενικά

Το Νυμφαίο της Μίλητου αποτελεί ένα από τα πλέον εντυπωσιακά κρηναία οικοδομήματα της Μικράς Ασίας. Βρίσκεται στο δυτικό τμήμα της πόλης, ανάμεσα στη Νότια Αγορά (στα νότια) και το Γυμνάσιο του Ευδήμου και τις Θέρμες του Καπιτίωνα (στα βόρεια). Ακολουθεί τον τύπο των νυμφαίων με πολυώροφη θεατρόσχημη πρόσοψη, μνημειακά διαμορφωμένη, που διακοσμείται όπως η πρόσοψη της σκηνής ενός θεάτρου (scaenae frons). Διαρθρώνεται σε τρεις ορόφους και ο τοίχος της πρόσοψής του κοσμείται με κίονες, κόγχες και ναΐσκους (aediculae), μέσα στους οποία ήταν τοποθετημένα αγάλματα. Ιδιαίτερο γνώρισμα του συγκεκριμένου τύπου νυμφαίων αποτελεί άλλωστε και η ύπαρξη δύο δεξαμενών, μιας δεξαμενής συγκέντρωσης νερού σε υψηλότερο επίπεδο που τροφοδοτούσε και μιας δεύτερης δεξαμενής άντλησης νερού που βρισκόταν σε χαμηλότερο επίπεδο.

2. Αρχιτεκτονικός σχεδιασμός

Το οικοδόμημα πρέπει να ήταν ιδιαίτερα επιβλητικό, όπως φαίνεται και από τις διαστάσεις του. Η πρόσοψη έχει μήκος 20,25 μ., διαρθρώνεται σε τρεις ορόφους, με κίονες κορινθιακού ρυθμού. Το μνημείο σχηματίζει Π με την ύπαρξη δύο πτερύγων που προβάλλονται μπροστά. Οι δύο αυτές προβολές ήταν διώροφες, δηλαδή χαμηλότερες κατά έναν όροφο από την πρόσοψη, και ανοικτές (δεν έκλειναν με τοίχο στο πίσω μέρος τους). Στην πρόσοψη του Νυμφαίου ανοίγονταν κόγχες και ναΐσκοι που επιστέφονταν είτε με έλικες είτε με αετώματα. Η εναλλαγή των κογχών και των ναΐσκων ήταν διαμορφωμένη κατά τέτοιο τρόπο, έτσι ώστε πάνω από κάθε ναΐσκο να αντιστοιχεί μια κόγχη και πάνω από κάθε κόγχη να δημιουργείται ένας ναΐσκος. Αυτή η λύση, αν και έχει κάποια προβλήματα αστάθειας, δίνει εντυπωσιακό διακοσμητικό ύφος στην αρχιτεκτονική του μνημείου.¹ Η ίδια περίπου διάρθρωση της επιφάνειας της πρόσοψης απαντάται και στη Βιβλιοθήκη του Κέλσου στην Έφεσο.

Οι κίονες της πρόσοψης ήταν μονολιθικοί και χωρίς ραβδώσεις. Οι πεσσοί είτε έφεραν ραβδώσεις είτε καλύπτονταν με ανάγλυφο διάκοσμο. Κίονες και πεσσοί βάσταζαν οριζόντιο μαρμάρινο θριγκό, που μεσολαβούσε μεταξύ των ορόφων. Ο θριγκός κάθε ορόφου ακολουθούσε την τεθλασμένη πορεία που υπαγορευόταν από τα αρχιτεκτονικά στοιχεία της πρόσοψης, δηλαδή τα προστώα και τους ναΐσκους, και εν συνεχεία εκτεινόταν στις δύο πτέρυγες. Έφερε πλούσια γλυπτή διακόσμηση, καθώς διαρθρωνόταν με πολλαπλά οριζόντια διακοσμητικά στοιχεία, όπως σειρές αστραγάλων, ιωνικά και λέσβια κυμάτια, ανάγλυφα φυτικά κοσμήματα με φύλλα άκανθας, και οδόντες. Η ζωφόρος κοσμούνταν με ανάγλυγο φυτικό διάκοσμο, με παράσταση αμπέλου, που σχετίζεται άμεσα με τη διακόσμηση της κιονοστοιχίας της πρόσοψης των Θερμών του Καπιτίωνα στη Μίλητο, μόνο που εδώ οι λεπτομέρειες αποδίδονται μικρότερες και όχι τόσο έντονα.

Μέσα στις κόγχες και τους ναΐσκους ήταν τοποθετημένα τα αγάλματα που κοσμούσαν το μνημείο. Στον κάτω όροφο οι μορφές, τοποθετημένες σε συνολικά εννέα κόγχες, είχαν εκτός από διακοσμητικό και χρηστικό χαρακτήρα, καθώς λειτουργούσαν ως κρηναία αγάλματα ρίχνοντας το νερό στη μεγάλη δεξαμενή συγκέντρωσης νερού (διαστάσεων 16,15 × 6,39 μ.) που βρισκόταν μπροστά τους. Μπροστά από αυτήν υπήρχε μια μικρότερη δεξαμενή (15,60 × 1,60 μ.), απ’ όπου ο κόσμος αντλούσε το νερό.²

3. Γλυπτός διάκοσμος

Τα γλυπτά που βρέθηκαν κοντά στην κύρια δεξαμενή σχετίστηκαν με το διάκοσμο του Nυμφαίου και πρέπει να ήταν τοποθετημένα στις κόγχες και στους ναΐσκους της πρόσοψης. Πρόκειται για αγάλματα μεγέθους μικρότερου του φυσικού,³ που απεικόνιζαν μορφές θεών και ημίθεων. Υπολογίζεται ότι υπήρχαν συνολικά τουλάχιστον 27 μορφές που τοποθετούνταν στους 5 ναΐσκους και στις 4 κόγχες κάθε ορόφου.⁴Προφανώς, ένας μεγάλος αριθμός αγαλμάτων θα ήταν τοποθετημένος και στις πλευρικές πτέρυγες. Η αποκατάσταση του διάκοσμου και η θέση των αγαλμάτων είναι καθαρά υποθετικές, ωστόσο το εικονογραφικό πρόγραμμα πρέπει να περιλάμβανε το τοπικό Πάνθεον της Μιλήτου.⁵

Οι μορφές τοποθετήθηκαν ακολουθώντας κάποια ιεραρχία. Στον κάτω όροφο τοποθετούνταν οι καθιστές μορφές και οι μορφές που σχετίζονταν με το νερό είτε λόγω λειτουργίας (εκροή νερού), είτελόγω θέματος. Στο δεύτερο και στον τρίτο όροφο τοποθετήθηκαν μορφές των Ολυμπίων Θεών, θεών από το τοπικό πάνθεον της Μιλήτου, μυθικοί ήρωες, καθώς και πορτρέτα της αυτοκρατορικής οικογένειας και της οικογένειας των δωρητών.

Έτσι, στον πρώτο όροφο θα ήταν τοποθετημένη η μορφή που απεικόνιζε μάλλον το θεό Ποσειδώνα.⁶ Δεξιά και αριστερά του θεού βρίσκονταν μορφές που σχετίζονται με τη θάλασσα, Νύμφη με αγγείο⁷ και Νύμφη με κουπί,⁸ και δίπλα σε αυτές μορφές που κρατούσαν πιθανότατα το κέρας και παρείχαν την ευλογία για ευμάρεια και γονιμότητα. Τα αγάλματα αυτά λειτουργούσαν ως κρηναία, ρίχνοντας το νερό στη μεγάλη δεξαμενή μπροστά τους.

Στο 2ο όροφο θα ήταν τοποθετημένος ο ένθρονος Δίας.⁹Είναι πολύ πιθανόν ότι σχετίζεται με το θραύσμα από σφαίρα κολοσσικού μεγέθους που φέρει μεγάλη οπή γόμφου και για το οποίο οι ανασκαφείς υπέθεσαν ότι προέρχεται από μεγάλο άγαλμα Άτλαντα.¹⁰Ωστόσο αυτό δεν είναι πολύ πιθανόν, καθώς μέχρι τώρα καμία μορφή Άτλαντα δεν έχει αποκαλυφθεί σε νυμφαίο είτε του ανατολικού είτε του δυτικού τμήματος της αυτοκρατορίας. Πιθανότατα ο Δίας απεικονιζόταν ένθρονος, στον τύπο της Ολυμπίας κρατώντας το σκήπτρο και την κοσμική σφαίρα.¹¹

Μεταξύ των ιδεαλιστικών - μυθολογικών μορφών αναγνωρίζονται θεές όπως η Αθηνά, η Αφροδίτη,¹² η Άρτεμη,¹³ θεοί όπως ο Απόλλων¹⁴ και ο Διόνυσος¹⁵ επίσης ο Ηρακλής¹⁶ και ο Ασκληπιός,¹⁷ μορφές Μουσών,¹⁸Νυμφών και Σατύρων.

Ο 3ος όροφος προστέθηκε στην περίοδο της βασιλείας του Γορδιανού ΙΙΙ. Το πιθανότερο είναι ότι φιλοξένησε ανδριάντες της αυτοκρατορικής οικογένειας, των χορηγών του μνημείου, καθώς και αγάλματα μυθικών ηρώων της Μιλήτου. ¹⁹ Υπάρχουν και μορφές που φαίνεται να σχηματίζουν ζεύγη και που πιθανώς ήταν τοποθετημένες στις πτέρυγες (προβολές) του Νυμφαίου. Πρόκειται για δύο γυναικείες μορφές με χιτώνα που αφήνει γυμνό τον ώμο, καθώς και δύο γυμνές ανδρικές μορφές, που πιθανόν να αποτελούν πορτρέτα των χορηγών του οικοδομήματος, του Ούλπιου Τραϊανού, πατέρα του αυτοκράτορα Τραϊανού (98-117 μ.Χ.), και του Ρωμαίου ανθυπάτου της Ασίας, Λ. Εγνάτιου Ουίκτορα Λολλιανού,²⁰ που έδρασε περίπου στα μέσα του 3ου αι. μ.Χ. Από αυτές τις μορφές σώζονται ελάχιστα θραύσματα.²¹

4. Χρονολόγηση και σημερινή κατάσταση

Το επιστύλιο του κατώτερου ορόφου φέρει λατινική επιγραφή, η οποία αναφέρει ότι το Νυμφαίο οικοδομήθηκε από το Μάρκο Ούλπιο Τραϊανό, πατέρα του αυτοκράτορα Τραϊανού (98-117 μ.Χ.), ο οποίος ανάμεσα στα άλλα αξιώματά του ήταν και proconsul (ανθύπατος) της επαρχίας της Ασίας επί αυτοκράτορα Τίτου (79-81 μ.Χ.).²² Η επιγραφή εντούτοις πρέπει να χαράχτηκε στα χρόνια του Τραϊανού. Φαίνεται όμως ότι οι δύο πρώτοι όροφοι είχαν ήδη ανεγερθεί ως τα τέλη της δυναστείας των Φλαβίων (69-96 μ.Χ.). Μια άλλη επιγραφή στο επιστύλιο του 3ου ορόφου είναι γραμμένη στην ελληνική γλώσσα και αναφέρεται στον εξωραϊσμό του Νυμφαίου από τον αυτοκράτορα Γορδιανό Γ΄ (238-244 μ.Χ.), στα χρόνια 241-244 μ.Χ.²³ Ωστόσο υπάρχουν αμφιβολίες για το αν αυτός ο εξωραϊσμός περιλάμβανε και το σύνολο των αγαλμάτων που κοσμούσαν το μνημείο.²⁴

Σήμερα το οικοδόμημα διατηρείται σε καλή κατάσταση. Μεγάλο μέρος από μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη του Νυμφαίου αποκαλύφθηκαν κατά τις ανασκαφές, τα περισσότερα από τα οποία βρίσκονται ακόμη στο χώρο. Από την πλούσια διακοσμημένη πρόσοψη του πρώτου ορόφου, διατηρούνται η κεντρική και δύο από τις τέσσερις συνεχόμενες τοξωτές κόγχες στα νότια. Όσον αφορά το γλυπτό διάκοσμο του μνημείου, τα περισσότερα από τα αγάλματα βρίσκονται στη Μίλητο, ενώ κάποια από αυτά έχουν μεταφερθεί στην Κωνσταντινούπολη και στο Βερολίνο.

1. Gros, P., L’Architecture Romaine du début du IIIe siècle av.J.-C. à la fin du Haut-Empire 1 (Les Monuments Publics, 1996), σελ. 428.

2. Για την αρχιτεκτονική του Νυμφαίου βλ. Kästner, V., Milet. Eine antike Metropole (Berlin 1999), σελ. 18· Ward-Perkins, J.B., Roman imperial Architecture (New Haven – London 1981), σελ. 299· Hülsen, J., Das Nymphaeum (Milet 1.5, Leipzig 1919).

3. Υπάρχουν διαφορές στα ύψη των γλυπτών, ανάλογα με το σημείο στο οποίο αυτά ήταν στημένα.

4. Πέρα από τις μορφές που έχουν αναγνωριστεί, υπάρχει πλήθος θραυσμάτων και μελών που δεν κολλούν πουθενά και αυξάνουν των αριθμό των μορφών που πρέπει να ήταν στημένες στο Νυμφαίο.

5. Gros, P., L’Architecture Romaine du début du IIIe siècle av.J.-C. à la fin du Haut-Empire 1 (Les Monuments Publics, 1996), σελ. 429.

6. Θραύσματα της κοιλιακής χώρας αγάλματος ανδρός. Εικονιζόταν γυμνός και καθισμένος, ίσως ήταν ο Ποσειδώνας. Η μορφή έχει αρκετά μεγάλο μέγεθος και πιθανότατα ήταν τοποθετημένη σε μία από τις κεντρικές κόγχες του Νυμφαίου. Hülsen, J., Das Nymphaeum (Milet 1.5, Leipzig 1919), σελ. 66, αρ. 18, εικ. 18.

7. Ακέφαλη μoρφή ημίγυμνης Νύμφης. Γύρω από τους γοφούς φορά ιμάτιο, το οποίο καλύπτει εν μέρει και τον πεσσό πάνω στον οποίο στηρίζεται, στα αριστερά της. Κρατά υδροφόρο αγγείο το οποίο στηρίζει στον πεσσό. Το αγγείο είναι εγκάρσια τοποθετημένο έτσι ώστε ο θεατής να αντικρίζει το στόμιό του, απ’ όπου ανάβλυζε το νερό. Βλ. Hülsen, J., Das Nymphaeum (Milet 1.5, Leipzig 1919), σελ. 60, αρ. 7, εικ. 7· Thompson, H.Α., “Excavations in the Athenian Agora”, Hesperia 22, (1953), σελ. 54, σημ. 56· Kapossy, B., Brunnenfiguren der hellenistischen und römischen Zeit (1969), σελ. 14.

8. Μαρμάρινη γυναικεία μορφή. Φορά χιτωνίσκο που αφήνει γυμνό το δεξί ώμο και μαστό. Στους γοφούς τυλίγεται το ιμάτιο. Το λυγισμένο αριστερό χέρι κρατούσε κουπί πλοίου. Πρόκειται για Νύμφη που απεικονίζεται ως Εύπλοια, προστάτιδα των θαλάσσιων ταξιδιών. Hülsen, J., Das Nymphaeum (Milet 1.5, Leipzig 1919), σελ. 56, αρ. 3, εικ. 3.

9. Μαρμάρινο τμήμα ανδρικής μορφής που εικονιζόταν καθισμένη σε βράχο. Το ιμάτιο που ήταν ριγμένο στους μηρούς καλύπτει μέρος του βράχου. Ίσως παριστάνεται ο Δίας. Hülsen, J., Das Nymphaeum (Milet, 1.5, Leipzig 1919), σελ. 66, αρ. 19, εικ. 19.

10. Hülsen, J., Das Nymphaeum (Milet 1.5, Leipzig 1919), σελ. 68, αρ. 25.

11. Σύμφωνα με άλλη άποψη ότι ίσως πρόκειται για ένθρονη απεικόνιση αυτοκράτορα στον τύπο του Ολυμπίου Διός, βλ. Αριστοδήμου, Γ. Ο Γλυπτός Διάκοσμος νυμφαίων και κρηνών στο ανατολικό τμήμα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, Διδ.Διατριβή, Α.Π.Θ. (Θεσσαλονίκη, 2008) σελ. 190, 378-379.

12. Ανάμεσα στις μορφές αναγνωρίζονται θραύσματα από άγαλμα γυναικείας μορφής που συνοδεύεται από πτηνό. Το ένα τμήμα περιλαμβάνει τους γλουτούς με τμήμα του ιματίου και ένα κομμάτι από το φτέρωμα του πουλιού. Το άλλο διασώζει την πλίνθο με τα πόδια της μορφής, που καλύπτονται από το ιμάτιο. Το βάρος του σώματος έπεφτε στο αριστερό πόδι. Οι ανασκαφείς υπέθεσαν ότι ίσως απεικονίζεται η Λήδα με τον κύκνο., Hülsen, J., Das Nymphaeum (Milet 1.5, Leipzig 1919), σελ. 65 κ.ε., αρ. 17, εικ. 17. Ωστόσο, σύμφωνα με τυπολογικά κριτήρια είναι πολύ πιο πιθανόν ότι απεικονίζεται η Αφροδίτη ως αιδουμένη (pudica) μαζί με έναν Ερωτιδέα ως νήπιο, Αριστοδήμου, Γ. Ο Γλυπτός Διάκοσμος νυμφαίων και κρηνών στο ανατολικό τμήμα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, Διδ.Διατριβή, Α.Π.Θ. (Θεσσαλονίκη, 2008) 137, 486 αρ.κατ.190, πίν.30.6.

13. Κων/πολη, Αρχ. Μουσείο, αρ. 2005. Τμήμα από τον κορμό και το κεφάλι αγάλματος της Αρτέμιδος. Τα χέρια και το υπόλοιπο μέρος του σώματος λείπουν. Φορά χιτώνα αχειρίδωτο. Ο ιμάντας της φαρέτρας είναι λοξά φορεμένος στο στήθος. Η κόμη πηγαίνει πίσω και μαζεύεται χαμηλά στον αυχένα. Κατά τον Schröder, απεικονίζεται κατά τον τύπο Άρτεμις Colonna. Hülsen, J., Das Nymphaeum (Milet 1.5, Leipzig 1919), σελ. 58, αρ. 6, εικ. 6αβ.

14. Κορμός ανδρικής μορφής σε νεανική ηλικία. Ίσως απεικονίζεται ο Διόνυσος – ή ο Απόλλωνας. Hülsen, J., Das Nymphaeum (Milet 1.5, Leipzig 1919), σελ. 62, αρ. 11, εικ. 11.

15. Κορμός ανδρικής μορφής σε νεαρή ηλικία. Στον ώμο διακρίνονται ίχνη της απόληξης ενός φρυγικού σκούφου, ενώ στον αριστερό ώμο σώζεται ένα ελάχιστο τμήμα χλαμύδας. Ίσως απεικονίζεται ο Διόνυσος – ή ο Πάρης. Hülsen, J., Das Nymphaeum (Milet 1.5, Leipzig 1919), σελ. 68, αρ. 23, εικ. 23.

16. Αρκετά θραύσματα προερχόμενα από άγαλμα του Ηρακλή, τύπου Farnese. Ο ήρωας εικονιζόταν γυμνός, στηριζόμενος στο ρόπαλό του. Κάτω από τη μασχάλη διακρίνεται τμήμα του ιματίου. Έντονη η απόδοση των μυώνων. Hülsen, J., Das Nymphaeum (Milet 1.5, Leipzig 1919), σελ. 63 κ.ε., αρ. 12, εικ. 12.

17. Τμήμα από άγαλμα του Ασκληπιού, τύπου Giustini. Σώζονται μόνο τα σκέλη που καλύπτονται από το ιμάτιο και θραύσματα της ράβδου γύρω από την οποία τυλίγεται το ιερό φίδι του θεού. Η πίσω όψη είναι αδρά δουλεμένη. Hülsen, J., Das Nymphaeum (Milet 1.5, Leipzig 1919), σελ. 61, αρ. 9, εικ. 9· Neugebauer, K.A., Asklepios, 45, εικ. 15· LIMC II (1984), σελ. 879, αρ. 163, στο λ. “Asklepios” (B. Holtzmann).

18. Hülsen, J., Das Nymphaeum (Milet 1.5, Leipzig 1919), σελ. 58, αρ.5, εικ. 5.

19. Είναι πολύ πιθανή η υπόθεση ότι πορτρέτα του Γορδιανού Γ΄και της συζύγου του, Τρανκυλλίνας, θα συμπλήρωναν τον αγαλματικό διάκοσμο του μνημείου, βλ. Hülsen J., Das Nymphaeum (Milet 1.5, Leipzig 1919) σελ. 71.

20. Το όνομά του Λ.Εγνάτιου Ουίκτορα Λολλιανού αναφέρεται συχνά σε επιγραφές της Μικράς Ασίας. Όταν αυτοκράτορας ήταν ο Φίλιππος Άραψ (244-249 μ.Χ.), αυτός ήταν proconsul (ανθύπατος) της Ασίας για τρίτη φορά. Το Νυμφαίο παρέμεινε ακόσμητο από την εποχή του Τίτου (79-81 μ.Χ.) ως την εποχή του Γορδιανού Γ΄ (238-244 μ.Χ.), τον οποίο διαδέχτηκε ο Φίλιππος Άραψ. Η παρουσία του αγάλματος του Λολλιανού προϋποθέτει κάποιου είδους προσφορά του στην ανέγερση του μνημείου. Πιθανόν να χρηματοδότησε την κατασκευή του γλυπτού διάκοσμου του οικοδομήματος και γι’ αυτό το λόγο ίσως και να τιμήθηκε από τη πόλη. Βλ. Hülsen, J., Das Nymphaeum (Milet 1.5, Leipzig 1919), σελ. 71.

21. Βρέθηκαν επίσης θραύσματα από δύο μορφές Νικών, μικρού μεγέθους. Φορούν πέπλο ζωσμένο στη μέση. Θα χρησίμευαν ως ακρωτήρια. Εκφράστηκε η πιθανότητα να μην προέρχονται από το Νυμφαίο αλλά από κάποιο γειτονικό κτήριο. Hülsen, J., Das Nymphaeum (Milet 1.5, Leipzig 1919), σελ. 64 κ.ε., αρ. 16, εικ. 16.

22. [M. Ulpi]um Traiaum co(n)s(ulem), lega[tum d]ivi Vespas[iani et imp. Titi C]aesa[ris divi Vespasia[ni f(ilii) Vespa[siani Aug(usti) provinciae...] et provinciae Syriae, proco(n)s(ulem)) Asiae et Hispaniae B[a]eticae, XV vir[um s(acris) f(aciundis), soda]lem Flavialem, triumphalibus ornamentis ex s(enatus) c(onsulto). Hülsen, J., Das Nymphaeum (Milet 1.5, Leipzig 1919), σελ. 53.

23. "ἐπὶ αὐτοκράτορος Μ. Ἀντωνίου Γορδιανοῦ Εὐσεβοῦς Εὐτυχοῦς Σεβ(αστοῦ) καὶ Ἰουλίας Τρανκουιλλείνης... διά τε τῶν ἀνδριάντων τῶ[ν]... [χ]αλκῶν... τῆς περὶ τὸ ἰδ... (ἢ περὶ τουδ... ἢ περὶ τὸ ὕδ...)... προνοίας ἐπεκόσμησεν ἐκ τῶν θείων δωρεῶν...", Hülsen, J., Das Nymphaeum (Milet 1.5, Leipzig 1919), σελ. 54.

24. Vandeput L., The Architectural Decoration in Roman Asia Minor, Sagalassos, A case study (Leuven 1997), σελ. 34, 134-135, 144-145, 155-156· Pülz, S., Untersuchungen zur kaiserzeitlichen Bauornamentik von Didyma, (IstMitt Beiheft 35, Tübingen 1989), σελ. 107-110.