1. Αγιολογικές πηγές για τη ζωή του αγίου Τρύφωνος

Βασική πηγή για τη ζωή και τη δράση του αγίου Τρύφωνα είναι το Συναξάριον Κωνσταντινουπόλεως, που φαίνεται ότι ανάγεται στον 11ο αιώνα. Ο Τρύφωνας καταγόταν από τη Λάμψακο της Φρυγίας, έζησε την εποχή του αυτοκράτορα Γορδιανού (πρώτο ήμισυ 3ου αιώνα) και, κατά το Συναξάριον, βιοποριζόταν εκτρέφοντας χήνες. Ήδη σε νεαρή ηλικία φέρεται ότι ήταν σε θέση να θεραπεύει κάθε νόσο και να αποβάλλει δαιμόνια με τη βοήθεια του Αγίου Πνεύματος. Μεταξύ άλλων η παράδοση αναφέρει ότι θεράπευσε και την κόρη του αυτοκράτορα Γορδιανού, η οποία βασανιζόταν από δαιμόνια: κατέδειξε, μάλιστα, έναν μαύρο σκύλο ως υπεύθυνο δαίμονα στους παρισταμένους, πολλοί από τους οποίους μεταστράφηκαν στο χριστιανισμό. Επί Δεκίου (249-251), δηλαδή του αυτοκράτορα που ακολούθησε το διάδοχο του Γορδιανού Φίλιππο, ο Τρύφωνας οδηγήθηκε στον έπαρχο της Ανατολής, τον Ακυλίνο, με την κατηγορία ότι δεν αποδίδει την προσήκουσα λατρεία στα αγάλματα των θεών. Προσήχθη, έτσι, στην έδρα του επάρχου στη Νίκαια, για να δώσει εξηγήσεις. Εκεί ομολόγησε ότι ήταν χριστιανός. Κατά την παράδοση, ο Τρύφωνας υποβλήθηκε σε διάφορα βασανιστήρια με σκοπό να απαρνηθεί την πίστη του και στο τέλος αποκεφαλίστηκε (το έτος 250).

2. Η λατρεία του αγίου Τρύφωνος στην Κωνσταντινούπολη

Σύμφωνα με το Συναξάριον Κωνσταντινουπόλεως, η σύναξη του αγίου Τρύφωνα τελούνταν την 1η Φεβρουαρίου στο μαρτύριό του, το οποίο βρισκόταν εντός του ναού του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, κοντά στους ναούς της Αγίας Σοφίας και της Αγίας Ειρήνης στην Κωνσταντινούπολη.¹ Τα εγκαίνια του μαρτυρίου αυτού εορτάζονταν χωριστά, στις 19 Οκτωβρίου.² Η σύναξη του αγίου Τρύφωνα εορταζόταν, επίσης, μαζί με των μαρτύρων Τροφίμου και Δορυμέδοντα στις 19 Σεπτεμβρίου, κοντά στην Αγία Άννα, στη συνοικία που ήταν γνωστή ως Δεύτερον.³ Το ίδιο το Συναξάριον, όμως, μας πληροφορεί ότι υπήρχε στην Κωνσταντινούπολη και ναός αφιερωμένος αποκλειστικά στον άγιο Τρύφωνα, τα εγκαίνια του οποίου εορτάζονταν την 1η Δεκεμβρίου.⁴ Πράγματι, σύμφωνα με τις πληροφορίες που παρέχουν οι βυζαντινές γραπτές πηγές, μαρτυρούνται στην Κωνσταντινούπολη όχι μόνο ένας, αλλά τουλάχιστον επτά ναοί στο όνομα του αγίου Τρύφωνα.⁵ Επομένως, η λατρεία του ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη στην πρωτεύουσα, τουλάχιστον από την εποχή του Ιουστινιανού (6ος αιώνας). Και γνωρίζουμε ότι τόσο ο Θεοφάνης (αρχές 9ου αιώνα) όσο και ο αυτοκράτορας Λέων ΣΤ΄ (886-912) είχαν συντάξει εγκώμια προς τιμήν του μάρτυρα, πράγμα που σημαίνει ότι η λατρεία του εξαπλωνόταν στην Κωνσταντινούπολη και κατά τη διάρκεια των επόμενων αιώνων.

3. Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της λατρείας του αγίου Τρύφωνος

Στα εγκώμια του Θεοφάνη και του αυτοκράτορα Λέοντα ΣΤ΄ δεν αποδίδονται στον άγιο Τρύφωνα κάποιες συγκεκριμένες ιδιότητες. Από μεταγενέστερα κείμενα, όμως, γνωρίζουμε ότι ο άγιος Τρύφωνας θεωρείται Ανάργυρος (δηλ. άγιος-ιατρός), καθώς και προστάτης της βλάστησης, των κήπων και των αμπελιών. Και οι δύο αυτές ιδιότητες έχουν –ίσως– κάποια βάση στα περιστατικά της ζωής του αγίου, εφόσον στο Συναξάριό του αναφέρεται ότι ο Τρύφωνας έδιωχνε τους δαίμονες (άρα είχε ιαματικές ικανότητες) και έβοσκε χήνες (άρα ήταν εξ επαγγέλματος σε συνεχή επαφή με τη φύση, και ιδίως με τις καλλιέργειες που βρίσκονταν κοντά σε κατοικημένους τόπους). Σε πολλά επίσημα εκκλησιαστικά έργα (όπως τα ευχολόγια), αλλά και σε διάφορα χειρόγραφα που ανθολογούν ποικίλα κείμενα, εκκλησιαστικά και άλλα, βρίσκουμε ευχές και εξορκισμούς «του αγίου Τρύφωνος» σχετικά με την ευόδωση των καλλιεργειών σε κήπους, αμπελώνες και χωράφια. Πρέπει, έτσι, να συμπεράνουμε ότι, από κάποια εποχή και μετά, κάπου ανάμεσα στο 10ο και το 13ο αιώνα, ο άγιος θεωρήθηκε προστάτης ενός συγκεκριμένου τμήματος της αγροτικής παραγωγής, κυρίως αυτού που είχε σχέση με τα οπωροκηπευτικά και το κρασί. Ειδικότερα, θεωρούνταν ότι μπορούσε να αντιμετωπίσει όλα τα ζωύφια και τα έντομα που ήταν δυνατό να βλάψουν αυτές τις καλλιέργειες.

4. Ο άγιος Τρύφων στην τέχνη

Το γεγονός ότι από κάποια εποχή μόνο και μετά αποδόθηκαν συγκεκριμένες ιδιότητες στον άγιο Τρύφωνα (δηλ. αυτές του ιατρού και του προστάτη των κήπων και του αμπελιού) έχει επηρεάσει και τον τρόπο με τον οποίο απεικονίζεται στην τέχνη. Ο Τρύφωνας παριστάνεται πάντοτε με νεανικά χαρακτηριστικά, συνήθως χωρίς γένι, σπάνια με ελαφριά τριχοφυΐα στα μάγουλα και στο πιγούνι και πάντοτε με πλούσια κόμη. Τα μαλλιά του είναι συχνά ακατάστατα, στοιχείο που τονίζει την ταπεινή του καταγωγή και το ότι κατά τη διάρκεια της ζωής του βρισκόταν συνεχώς έξω, στα χωράφια. Φοράει πάντοτε ποδήρη χιτώνα και, από πάνω, μακρύ ιμάτιο (επενδύτη).

Ανάλογα με το τρόπο απεικόνισης του αγίου και τα σύμβολα που κρατάει, διακρίνονται δύο βασικοί εικονογραφικοί τύποι.

Πρώτος εικονογραφικός τύπος: Πρέπει να θεωρήσουμε ότι στην πρώτη φάση της λατρείας του, όταν δηλαδή δεν είχε ακόμη θεωρηθεί προστάτης των καλλιεργειών, ο Τρύφωνας παριστανόταν να κρατάει με το δεξί του χέρι, όπως κάθε μάρτυρας, μόνο ένα σταυρό (σύμβολο ακριβώς του μαρτυρίου του). Με το άλλο χέρι κρατούσε και ανασήκωνε την άκρη του ιματίου του. Αυτός ο πρωιμότερος –καθώς φαίνεται– τύπος παράστασης διατηρήθηκε ακόμη και σε μεταγενέστερες εποχές, όταν πια ο Τρύφωνας θεωρούνταν προστάτης των καλλιεργειών.

Δεύτερος εικονογραφικός τύπος: Ένας δεύτερος και μεταγενέστερος τύπος απεικόνισης, που δείχνει πλέον φανερά τις γνωστές ιδιότητες του αγίου, παριστάνει τον Τρύφωνα να κρατάει, εκτός από το σταυρό στο δεξί χέρι, ένα μικρό δρεπάνι στο αριστερό. Πρόκειται, φυσικά, για το κλαδευτήρι της Μεσαιωνικής εποχής, δηλαδή ένα βασικό εργαλείο της καλλιέργειας των κήπων και του αμπελιού. Μαζί μ’ αυτό τον εικονογραφικό τύπο φαίνεται ότι υπήρχε και ένας ακόμη, ο οποίος έδειχνε τον άγιο να κρατάει στο αριστερό του χέρι, αντί για το κλαδευτήρι, είτε ένα συγκεκριμένο είδος κρίνου είτε μια κληματόβεργα με τσαμπιά σταφυλιών. Σε μία άλλη παραλλαγή, ο άγιος κρατάει, εκτός από το δρεπάνι, και ένα μικρό κιβώτιο με σύνεργα ιατρικής (όπως γίνεται συχνά με τους ιατρούς αγίους, π.χ. τους Κοσμά και Δαμιανό και τον άγιο Παντελεήμονα), υπόμνηση των ιαματικών ιδιοτήτων του. Υπάρχει επίσης παράσταση του αγίου Τρύφωνα, όπου ο σταυρός παραλείπεται και ο μάρτυρας κρατά το δρεπάνι με το δεξί χέρι και το κρινάνθεμο με το αριστερό. Όλες αυτές οι παραστάσεις πρέπει να θεωρηθούν παραλλαγές του δεύτερου βασικού εικονογραφικού τύπου, ο οποίος, σε αντίθεση με τον πρώτο, αποδίδει συγκεκριμένες ιδιότητες στο μάρτυρα (ιατρός και προστάτης των κήπων και του αμπελιού).

5. Διάδοση της λατρείας του αγίου Τρύφωνος

Παραστάσεις του αγίου Τρύφωνα συναντάμε σε τοιχογραφίες πάρα πολλών ναών και σε φορητές εικόνες που προέρχονται από διάφορες γεωγραφικές περιοχές: σε όλο τον ελλαδικό χώρο, από τη Μακεδονία μέχρι την Κρήτη, τη Σερβία και τη Μικρά Ασία. Φαίνεται ότι η λατρεία του αγίου ήταν διαδεδομένη σε όλο το χριστιανικό κόσμο. Όπως είδαμε, στην Κωνσταντινούπολη ήταν ήδη αναπτυγμένη κατά τον 6ο αιώνα. Γνωρίζουμε επίσης από πλήθος άλλων περιπτώσεων ότι η Κωνσταντινούπολη ήταν το σημαντικότερο κέντρο διάδοσης της λατρείας αρκετών αγίων ή εορτών στο βυζαντινό κόσμο.

Παράλληλα, όμως, έχουμε αρκετούς λόγους να πιστεύουμε ότι η Μικρά Ασία ήταν επίσης σημαντικό κέντρο λατρείας του αγίου Τρύφωνα. Πρώτα απ’ όλα, ο μάρτυρας από εκεί καταγόταν, εκεί έζησε και μαρτύρησε: επομένως, και η λατρεία του είναι λογικό να πήγασε από εκεί. Ξέρουμε ότι στην πατρίδα του, τη Λάμψακο, υπήρχε ιερό αφιερωμένο σε αυτόν. Η λατρεία του έφτασε έπειτα (ίσως κατά τον 5ο αιώνα, στη διάρκεια της βασιλείας κάποιου Μικρασιάτη αυτοκράτορα) στην Κωνσταντινούπολη και στη συνέχεια διαδόθηκε στην ευρύτερη βυζαντινή επικράτεια. Δεύτερον, οι παλαιότερες παραστάσεις του αγίου Τρύφωνα που έχουν σωθεί μέχρι σήμερα βρίσκονται στη Μικρά Ασία. Δεν είναι βέβαια τυχαίο ότι πολλές από τις εκκλησίες της Καππαδοκίας (10ος αιώνας και εξής) περιλαμβάνουν απεικόνιση του αγίου, μερικές μάλιστα και σε περίοπτη θέση. Τρίτον, η Μικρά Ασία ήταν πάντοτε γνωστή στο βυζαντινό κόσμο ως «λίκνον αγίων». Πολλές τοπικές λατρείες αγίων είχαν αναπτυχθεί εκεί: του αγίου Πολυκάρπου στη Σμύρνη, του αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στην Έφεσο, του αγίου Νικολάου στα Μύρα, του Αρχαγγέλου Μιχαήλ στις Χώνες, του αγίου Φωκά στη Σινώπη, του αγίου Ευγενίου στην Τραπεζούντα, του αγίου Υακίνθου στην Άμαστρη, του αγίου Θεοδώρου στα Ευχάιτα, των Σαράντα Μαρτύρων στη Σεβάστεια, του αγίου Μερκουρίου και του αγίου Μάμα στην Καισάρεια. Η λατρεία του αγίου Γεωργίου, επίσης, ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη στην Παφλαγονία.⁶ Σε αυτό το πλαίσιο, δεν είναι παράξενο το ότι η λατρεία του αγίου Τρύφωνα ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη και στη Νίκαια, την πόλη όπου είχε μαρτυρήσει ο Τρύφωνας.

6. Η λατρεία του αγίου Τρύφωνος στη Νίκαια

Το πιθανότερο είναι ότι η λατρεία του αγίου Τρύφωνα στη Νίκαια εντάθηκε μετά το 1204. Φαίνεται ότι, μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους, το λείψανο του μάρτυρα –όπως συνέβη και με άλλες περιπτώσεις– μεταφέρθηκε στη Δυτική Ευρώπη. Συγκεκριμένα, αποτέθηκε στο ναό του Αγίου Πνεύματος στη Ρώμη (η ρωμαιοκαθολική Εκκλησία τιμά τη μνήμη του στις 10 Νοεμβρίου). Αυτό πρέπει να ήταν ένα μεγάλο χτύπημα για τη λατρεία του αγίου στην Κωνσταντινούπολη. Λίγο αργότερα συγκροτήθηκε η Αυτοκρατορία της Νίκαιας, το πιο δυναμικό από τα κράτη που διαμορφώθηκαν από τη βυζαντινή αριστοκρατία μετά το 1204 στις περιοχές που οι σταυροφόροι δεν είχαν κατορθώσει να ελέγξουν. Είναι πιθανό οι ηγεμόνες του κράτους της Νίκαιας, στην προσπάθειά τους να αντιπαρατεθούν με το λατινικό πλέον κράτος της Κωνσταντινούπολης, να έδωσαν κάποια βαρύτητα στην ανάπτυξη της λατρείας του Τρύφωνα, ενός τοπικού αγίου ιδιαίτερα γνωστού και αγαπητού σε όλο τον ορθόδοξο κόσμο, το λείψανο του οποίου μάλιστα είχε μόλις κλαπεί από τους αντιπάλους.

Έχουμε δύο βασικά στοιχεία, τα οποία συνηγορούν υπέρ μιας τέτοιας άποψης. Το πρώτο είναι το γεγονός ότι ο αυτοκράτορας της Νίκαιας Θεόδωρος Β΄ Λάσκαρις (1255-1259) όχι μόνο αναφέρει (στο έργο του Εγκώμιον εις την μεγαλόπολιν Νίκαιαν) ότι στη Νίκαια ο Τρύφωνας ήταν ιδιαίτερα αγαπητός και η μνήμη του εορταζόταν κάθε χρόνο πολύ πανηγυρικά, αλλά παραθέτει και ένα εγκώμιο προς τιμήν του μάρτυρα, το οποίο είχε γράψει ο ίδιος.⁷ Είναι γνωστό από ένα ανώνυμο βυζαντινό χρονικό της εποχής ότι ο Θεόδωρος Β΄ θεωρούσε τον Τρύφωνα προστάτη άγιό του, και, όπως έλεγε, συχνά ερχόταν στον ύπνο του για να τον ενθαρρύνει και να τον συμβουλεύσει. Σύμφωνα με άλλες πηγές, ο ίδιος ο Θεόδωρος ανέφερε πως είχε δει τον άγιο να βαδίζει επικεφαλής του στρατεύματός του κατά τη διάρκεια των μαχών. Για τους λόγους αυτούς, ο Θεόδωρος Β΄ επέλεξε να απεικονίζεται στα νομίσματα που έκοψε και η μορφή του αγίου Τρύφωνα δίπλα στη δική του μορφή. Στα νομίσματα αυτά παριστάνονταν και τα κρίνα, τα οποία αποτελούσαν ένα από τα σύμβολα του Τρύφωνα στο πλαίσιο της ειδικής λατρείας που του αποδιδόταν την εποχή εκείνη στη Νίκαια.

7. Ναός του αγίου Τρύφωνος στη Νίκαια

Το δεύτερο στοιχείο, και ίσως και το σημαντικότερο, είναι ότι, σύμφωνα με το ίδιο ανώνυμο χρονικό, ο Θεόδωρος, αμέσως έπειτα από μια δύσκολη νίκη του εναντίον του ηγεμόνα της Βουλγαρίας Μιχαήλ Ασάν στη Βόρεια Μακεδονία το 1254, επέστρεψε στη Νίκαια και το πρώτο πράγμα που έκανε ήταν να ανεγείρει έναν πολυτελή ναό προς τιμήν του αγίου Τρύφωνα, στον οποίο απέδωσε τη νίκη του. Πληροφορούμαστε, μάλιστα, ότι ο ναός αυτός χτίστηκε στη θέση ενός προγενέστερου πλινθόκτιστου ναΐσκου αφιερωμένου στον άγιο, ο οποίος είχε κατασκευαστεί στον τόπο του μαρτυρίου του και βρισκόταν πια σε πολύ κακή κατάσταση. Στο Εγκώμιό του προς τον άγιο, ο Θεόδωρος Β΄ αναφέρεται εκτός των άλλων και στο ετήσιο θαύμα του αγίου, ο οποίος την ημέρα της γιορτής του, δηλαδή μέσα στο καταχείμωνο, έκανε να ανθίζει (ένα χρόνο αφότου είχε κοπεί) ο κρίνος που βρισκόταν «δίπλα στη λυχνία του». Πρέπει, επομένως, να υποθέσουμε ότι ο ναός του Αγίου Τρύφωνα ήταν ένα «μαρτύριο», όπου, ίσως λόγω της έλλειψης του λειψάνου, ο μάρτυρας Τρύφωνας θεωρούνταν ότι έκανε αισθητή την παρουσία του και την εύνοιά του προς την πόλη και τον αυτοκράτορα μέσω ενός ετησίως επαναλαμβανόμενου θαύματος με μεγάλη πολιτική σημασία. Επιπλέον, σε άμεση συνάφεια με το ναό που ανήγειρε και σε συνεργασία με τον τότε Πατριάρχη Αρσένιο, ο Θεόδωρος Β΄ ίδρυσε και σχολή, όπου διδασκόταν η γραμματική και η ρητορική.

Έτσι, είναι πολύ πιθανό ότι ο Θεόδωρος Β΄ έδωσε, για συγκεκριμένους λόγους εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής, νέα ώθηση στη λατρεία του αγίου Τρύφωνα, η οποία φαίνεται ότι είχε αποδυναμωθεί ακόμη και στην ίδια την πόλη όπου είχε μαρτυρήσει ο άγιος. Οι πληροφορίες αυτές βρίσκουν πρόσθετη επιβεβαίωση με βάση αρχαιολογικά τεκμήρια, γιατί σε μία ανασκαφή που έγινε στη Νίκαια το 1947 βρέθηκαν τα ερείπια ενός αρκετά μεγαλοπρεπούς ναού (22,5x19,5 μέτρα) χτισμένου γύρω στα 1255 στο γνωστό τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου· ο ναός –ο λεγόμενος από τους ανασκαφείς C– λίγο μετά την εποχή που είχε χτιστεί φαίνεται ότι διακοσμήθηκε με λαμπρά ψηφιδωτά και δάπεδο από opus sectile.⁸ Ίσως δεν πρέπει να θεωρηθεί τυχαίο το ότι ο ναός είχε χτιστεί στο βόρειο τμήμα της πόλης, πάνω ακριβώς στον κεντρικό δρόμο που έπρεπε κανείς να ακολουθήσει αν ήθελε να πάει από τη Νίκαια στην Κωνσταντινούπολη.⁹

8. Άγιος Τρύφων και άγιος Μάμας