1. Γέννηση-Οικογένεια

Η ακριβής χρονολογία της γέννησης του Νικήτα δεν μπορεί να εξακριβωθεί. Κατά πάσα πιθανότητα γεννήθηκε μεταξύ 880-890,¹ ίσως γύρω στο 885.² Μόνο βάσει έμμεσων στοιχείων από τη μεταγενέστερη ζωή του μπορούμε να συμπεράνουμε ότι όταν προέκυψε το ζήτημα της τεταρτογαμίας του Λέοντα ΣΤ΄ το 906/907 ήταν ήδη σε ώριμη ηλικία. Εν πάση περιπτώσει θα πρέπει να ήταν νεότερος από τον Αρέθα Καισαρείας ή τον πατριάρχη Νικόλαο Μυστικό (901-907/912-925).

Μολονότι δεν έχει με ακρίβεια εξακριβωθεί, εικάζεται ότι ο Νικήτας γεννήθηκε στην Παφλαγονία, ίσως στην πόλη Αμάστριδα (σημ. Amasra). Ο πατέρας του Ανδρέας ήταν ιερέας στην Παφλαγονία, όπου ζούσε η πολυμελής οικογένεια του Νικήτα. Το όνομα της μητέρας του δεν μας έχει διασωθεί, όμως είναι γνωστό ότι το όνομα του ενός αδελφού του ήταν Πέτρος, ενώ από το όνομα ενός άλλου αδελφού του έχει διασωθεί μόνο η κατάληξη (-ριανός). Ο αδελφός του πατέρα του Νικήτα Δαβίδ ονομαζόταν πιθανώς Παύλος και ήταν σακελλάριος του πατριαρχείου και ηγούμενος της μονής του αγίου Φωκά στην Κωνσταντινούπολη.

Τα δύο ονόματα του Νικήτα προκάλεσαν διάφορες ερμηνείες. Μια από τις επικρατέστερες είναι ότι το όνομα Δαβίδ το έλαβε ο Νικήτας ως μοναχός, όταν ο αυτοκράτορας Λέων ΣΤ΄ τον έκλεισε στη μονή του Αγαθού στην Κωνσταντινούπολη, στη συνοικία της Ψαμαθίας (σημ. Samatya).³ Από την άλλη, εφόσον δεν είναι καν βέβαιο ότι ο Νικήτας έλαβε το μοναχικό σχήμα κατά τη διάρκεια της κράτησής του, μπορούμε ενδεχομένως να υποθέσουμε ότι είχε απλώς δύο λαϊκά ονόματα.⁴

2. Ανατροφή-εκπαίδευση

Είναι βέβαιο ότι ο Νικήτας απέκτησε την εγκύκλιο παιδεία στη γενέτειρά του Παφλαγονία. Αργότερα συνέχισε τις σπουδές του στην Κωνσταντινούπολη, όπου ίσως τον κάλεσε ή τον έφερε ο θείος του Παύλος. Στην πρωτεύουσα ο Νικήτας άρχισε να συναναστρέφεται μερικούς από τους πιο μορφωμένους ανθρώπους της εποχής του: τον πατριάρχη Νικόλαο Μυστικό, τον πατριάρχη Ευθύμιο (907-912) και τον Αρέθα Καισαρείας. Πιθανόν μάλιστα να υπήρξε και μαθητής του τελευταίου, μολονότι κάτι τέτοιο δεν μπορεί να υποστηριχθεί με βεβαιότητα.⁵ Υπήρξε πάντως φίλος και συνεργάτης του Αρέθα Καισαρείας και διατηρούσε αλληλογραφία μαζί του μέχρι τη στιγμή που ο τελευταίος αποδέχθηκε τον τέταρτο γάμο του Λέοντος ΣΤ΄, την εποχή μετά την ανάδειξη του Ευθυμίου σε πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως στη θέση του εκδιωχθέντος Νικολάου Μυστικού. Ανεξάρτητα από το γεγονός ότι δεν υπάρχουν συγκεκριμένα και ακριβή στοιχεία για το χαρακτήρα και τη μορφή της παιδείας του Νικήτα, είναι βέβαιο ότι οι σύγχρονοί του τον θεωρούσαν σημαντικό λόγιο, η άριστη παιδεία του οποίου του έφερε δόξα στην πρωτεύουσα, με αποτέλεσμα να προσελκύσει την προσοχή και του αυτοκράτορα Λέοντος ΣΤ΄.

3. Δράση

Αφού απέκτησε υψηλή μόρφωση στην Κωνσταντινούπολη, ο Νικήτας Δαβίδ ο Παφλαγών έγινε γνωστός από τα πολλά του επίθετα τα οποία επιβεβαίωναν την παιδεία του. Ήταν φιλόσοφος και ρήτορας, καθώς επίσης και σχολαστικός. Δεν μπορεί όμως να εξακριβωθεί εάν ο Νικήτας ήταν και διδάσκαλος με την κυριολεκτική έννοια της λέξης, αν δηλαδή δίδασκε σε κάποια σχολή της πρωτεύουσας.

Ο Νικήτας παρουσιάστηκε και στο πολιτικό προσκήνιο με αφορμή το ζήτημα της τεταρτογαμίας του Λέοντα ΣΤ΄. Σθεναρός αντίπαλος της αποδοχής και αναγνώρισης του τέταρτου γάμου του αυτοκράτορα και της χρήσης της αρχής του «κατ’ οικονομίαν», η οποία θα επέτρεπε στον Λέοντα ΣΤ΄ να αναγνωρίσει το γάμο του με τη Ζωή Καρβονοψίνα χωρίς μεγάλο τίμημα, ο Νικήτας βρέθηκε στην ίδια παράταξη με τον πατριάρχη Νικόλαο Μυστικό και τον «δάσκαλο» και φίλο του Αρέθα.

Το 907 ο Λέων ΣΤ', επιθυμώντας την πάση θυσία αναγνώριση του γάμου του με τη Ζωή, που του είχε εξάλλου χαρίσει τον μοναδικό του διάδοχο, κατάφερε να εκδιώξει από τον πατριαρχικό θρόνο τον Νικόλαο Μυστικό (2 Φεβρουαρίου 907) και να χειροτονήσει στη θέση του τον Ευθύμιο (907-912). Παρά τη μεταστροφή του Αρέθα, που τάχθηκε με το μέρος του αυτοκράτορα μετά τα γεγονότα αυτά, και παρά την αναγνώριση του γάμου του αυτοκράτορα από τον νέο πατριάρχη, ο Νικήτας Δαβίδ παρέμεινε σταθερός στην αντίθεσή του προς το γάμο του αυτοκράτορα. Σε μιαν από τις σωζόμενες επιστολές του, ο Νικήτας αναφέρει ότι δέχτηκε πιέσεις από τον πάπα Νικόλαο Α' προκειμένου να ταχθεί με το μέρος του αυτοκράτορα, πιέσεις που πάντως δεν έφεραν αποτέλεσμα.⁶ Φαίνεται ότι η αποφασιστικότητα του Νικήτα προκειμένου για την υπεράσπιση των θέσεών του είχε κάνει εντύπωση στους συγχρόνους του, καθώς σε ένα απόσπασμα του Βίου του Πατριάρχη Ευθυμίου⁷υπάρχει μια σκηνή στην οποία ο Λέων ΣΤ' προσπαθεί μάταια να εκφοβίσει τον Νικήτα στη διάρκεια της ανάκρισης του τελευταίου για μια σειρά κατηγοριών. Μολονότι στο κείμενο δεν εμφανίζεται ως αιτία της σύγκρουσης των δύο το ζήτημα της τεταρτογαμίας, κάνει εντύπωση η παρουσίαση του Νικήτα ως ανθρώπου σταθερού και αμετακίνητου στις θέσεις του, τη στιγμή μάλιστα που ο συγγραφέας είναι θετικά διακείμενος προς τον αυτοκράτορα και τον πατριάρχη και πεπεισμένος για την ενοχή του Νικήτα.⁸

Η άρνηση του Νικήτα Δαβίδ να αλλάξει τη στάση του προς τον τέταρτο γάμο του αυτοκράτορα επέφερε σοβαρή ρήξη στις σχέσεις του με τον Λέοντα ΣΤ΄. Ο Νικήτας αποσύρθηκε από τη δημόσια ζωή ως ερημίτης κοντά στη Mήδεια, στη δυτική ακτή του Eύξεινου Πόντου. Ύστερα από λίγους μήνες όμως, πιθανώς στο δεύτερο μισό του 907 ή στις αρχές του 908, ο στρατηγός της Θράκης στη Μήδεια συνέλαβε τον Νικήτα με την κατηγορία ότι ήταν κατάσκοπος των Βουλγάρων. Ο Νικήτας οδηγήθηκε στην Κωνσταντινούπολη, ενώπιον του αυτοκράτορα Λέοντα ΣΤ΄, όπου κατηγορήθηκε ότι έγραψε έναν λίβελο εναντίον του πατριάρχη και του αυτοκράτορα. Έπειτα από αυτό, ο Νικήτας Δαβίδ φυλακίστηκε, ελευθερώθηκε με πρωτοβουλία του πατριάρχη και οδηγήθηκε στη μονή του Αγαθού στην ασιατική όχθη του Βοσπόρου, όπου κρατήθηκε για δύο χρόνια. Πιθανότατα κατά την κράτησή του εκεί τελούσε υπό την εποπτεία του ίδιου του πατριάρχη Ευθυμίου·εξάλλου η μονή του Αγαθού ήταν μετόχι της μονής του Αγίου Ευθυμίου που ανέγειρε ο ίδιος ο Λέων ΣΤ΄ για χάρη του Ευθύμιου στη συνοικία της Ψαμαθίας.⁹ Φαίνεται πάντως ότι ο Νικήτας, παρά τη διετή «εξορία» του σε αυτήν τη μονή της πρωτεύουσας, δεν έγινε μοναχός. Στη συνέχεια εγκλείσθηκε για είκοσι μήνες στη μονή του αγίου Φωκά (όπου παλαιότερα ήταν ηγούμενος ο θείος του Παύλος) από τον Οκτώβριο του 910 έως τον Μάιο του 912, δηλαδή μέχρι την επιστροφή τού Νικολάου Μυστικού στον πατριαρχικό θρόνο μετά το θάνατο του αυτοκράτορα Λέοντα ΣΤ΄ (11 Μαΐου του 912).

4. Θάνατος

Για την τελευταία περίοδο της ζωής του Νικήτα υπάρχουν λίγα στοιχεία. Είναι βέβαιο ότι ζούσε στη διάρκεια της μονοκρατορίας του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου, γιου του Λέοντος ΣΤ΄ (945-959). Μολονότι κάποτε ήταν ο κύριος αντίπαλος της αναγνώρισης του γάμου του Λέοντος με τη μητέρα του Κωνσταντίνου, φαίνεται ότι ο Νικήτας Δαβίδ είχε καλές σχέσεις με τον Κωνσταντίνο Ζ΄, διότι του αφιέρωσε έναν βίο του αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου τον οποίο συνέγραψε. Εκείνο το οποίο, εντούτοις, παραμένει ασαφές είναι οι τελευταίες μέρες του Νικήτα Δαβίδ του Παφλαγόνος. Φαίνεται ότι ο Νικήτας εγκατέλειψε την Κωνσταντινούπολη ή εξορίστηκε και επέστρεψε στη γενέτειρά του την Παφλαγονία. Εικάζεται ότι πέθανε εκεί, μετά το 947.

5. Εργογραφία

O Nικήτας είχε αναπτύξει πλούσια συγγραφική δραστηριότητα.¹⁰ Υπήρξε ο συγγραφέας περίπου 50 εγκωμίων αγίων, μιας πραγματείας για το τέλος του κόσμου και μιας ερμηνείας των ψαλμών, καθώς και αρκετών ομιλιών.¹¹ Στα θεολογικά έργα του τονίζει την αντίθεση ανάμεσα στην παντοδυναμία του Θεού και την ταπεινότητα των ανθρώπων. Επίσης, είναι ο συγγραφέας του Βίου του πατριάρχη Ιγνατίου (867-877), ο οποίος ουσιαστικά αποτελεί έναν λίβελο εναντίον του πατριάρχη Φωτίου (858-867, 877-886) και θεωρείται το πιο σημαντικό του έργο,¹² ενώ σώζονται και έξι επιστολές του.