1. Βιογραφικά στοιχεία
Ο Παιώνιος ήταν αρχιτέκτονας της Ύστερης Κλασικής περιόδου που έδρασε στην Έφεσο και τη Μίλητο. Πρόκειται για σκιώδη καλλιτεχνική προσωπικότητα, αφού δεν είναι δυνατό να εντοπιστεί χρονικά με ακρίβεια ούτε η ακμή της καλλιτεχνικής του δράσης.
2. Έργο και προβλήματα χρονολόγησης
Ο Βιτρούβιος είναι η μοναδική αρχαία πηγή που μνημονεύει τον Παιώνιο.1 Ο Ρωμαίος αρχιτέκτονας αναφέρει ότι η οικοδόμηση του αρχαϊκού Αρτεμισίου της Εφέσου ξεκίνησε υπό την εποπτεία του Χερσίφρονα από την Κνωσό και του γιου του Μεταγένη,2 ενώ αργότερα πήραν τη θέση τους ο Δημήτριος και ο Εφέσιος Παιώνιος. Ο τελευταίος εργάστηκε και στο Διδυμαίο της Μιλήτου, σε συνεργασία με το Μιλήσιο Δάφνι.
Η σύντομη αυτή αναφορά σχετικά με την καλλιτεχνική δράση του Παιωνίου έχει δημιουργήσει άλυτα έως σήμερα προβλήματα στην έρευνα. Η οικοδόμηση του υστεροαρχαϊκού Αρτεμισίου είχε αρχίσει γύρω στο 470-460 π.Χ.3 Το κτήριο αυτό πυρπολήθηκε από τον Ηρόστρατο το 356 π.Χ., τη νύχτα της γέννησης του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Αμέσως ξεκίνησε η ανοικοδόμησή του σε πανομοιότυπο σχέδιο, αλλά με λαμπρό γλυπτό διάκοσμο.4 Θεωρείται πολύ πιθανό ότι ο Παιώνιος επηρεάστηκε στη σύλληψη του αρχιτεκτονικού σχεδίου του νεότερου κτηρίου από το ναό της Αθηνάς στην Πριήνη, έργο του αρχιτέκτονα Πυθέου, που αφιερώθηκε το 334 π.Χ.5 Εάν αληθεύει η πληροφορία ότι ο Παιώνιος εργάστηκε και στο νεότερο Διδυμαίο, τότε η δράση του στη Μίλητο πρέπει να τοποθετηθεί στην Ύστερη Κλασική περίοδο, στα χρόνια λίγο πριν το 300 π.Χ., εποχή κατά την οποία ο αρχιτέκτονας πρέπει να ήταν σε βαθιά γεράματα. Η μνεία στο Δημήτριο δεν παρέχει περαιτέρω στοιχεία που θα μπορούσαν να δώσουν απάντηση στο πρόβλημα το οποίο προκύπτει για τη χρονολόγηση της δράσης του Παιωνίου.
Η μοναδική πληροφορία που διαθέτουμε για το δεύτερο αρχιτέκτονα του νεότερου Αρτεμισίου είναι πως ήταν «υπηρέτης» της Εφεσίας Αρτέμιδος.6 Αδιευκρίνιστος παραμένει και ο τρόπος με τον οποίο συνεργάστηκαν οι δύο αρχιτέκτονες. Παρόμοιες συνεργασίες δεν ήταν άγνωστες κατά την Αρχαιότητα, αλλά δεν παύουν να αποτελούν την εξαίρεση στον κανόνα. Ελάχιστες αναφέρονται κατά τον 6ο αι. π.Χ., ενώ φαίνεται πως ήταν πιο συχνές όταν επρόκειτο για μεταγενέστερα μνημειώδη οικοδομήματα.
3. Αποτίμηση
Η έλλειψη πληροφοριών κάθε άλλο παρά μειώνει την επιστημονική και καλλιτεχνική αξία του Παιωνίου. Ως αρχιτέκτονας του νεότερου Αρτεμισίου έχει συνδέσει το όνομά του με ένα λαμπρό οικοδόμημα που είχε θεωρηθεί ήδη από την Αρχαιότητα ένα από τα Επτά Θαύματα του αρχαίου κόσμου.
1. Βλ. σχετικά Liou, B. κ.ά., Vitrouve. De l’Architecture. Livre VII (Collection des universités de France, Paris 1995). Η πρόσφατη αυτή έκδοση της αρχαίας πηγής αποτελεί πολύτιμο βοήθημα για τη μελέτη της αρχαίας αρχιτεκτονικής, γιατί εμπεριέχει πλήρη σχολιασμό για τα αναφερόμενα μνημεία και πρόσωπα. Ατυχώς δε σώζεται καμία επιγραφή που να αναφέρει το όνομα του Παιωνίου ή να παρέχει στοιχεία για την καλλιτεχνική του δράση.
3. Αξίζει να αναφερθεί στο σημείο αυτό η πληροφορία που παρέχει ο Στράβωνας ότι στο νεότερο Αρτεμίσιο εργάστηκε και κάποιος Χειροκράτης, μία άγνωστη κατά τα άλλα καλλιτεχνική προσωπικότητα, τον οποίο διαδέχτηκαν οι Παιώνιος και Δημήτριος. Βλ. σχετικά Στράβ. 14.1.23.
4. Οι ανασκαφές που διενήργησαν από το 19ο αιώνα στο μνημειώδες αυτό ναϊκό οικοδόμημα Βρετανοί και Αυστριακοί αρχαιολόγοι δεν παρέχουν επαρκή στοιχεία, ώστε να είναι δυνατή η πλήρης αποκατάστασή του. Ο ναός ήταν δίπτερος ή –σύμφωνα με πρόσφατες αποκαταστάσεις– τρίπτερος στη δυτική πλευρά.
5. Οι ομοιότητες των δύο ναών εντοπίζονται στην υπερυψωμένη κρηπίδα και στην ύπαρξη οπισθόδομου.