Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία

1. Θέση και ονοματολογία

Οι Σόλοι, παράκτια πόλη στο δυτικό άκρο της Κιλικίας Πεδιάδος (ή στην ανατολική ακτή της Τραχείας Κιλικίας), ΝΔ της Ταρσού, ανάμεσα στις εκβολές του ποταμού Λάμου και την πόλη Μερσίνα, ταυτίστηκαν με τη σύγχρονη θέση Βιρανσεχίρ (Viranşehir), στην περιοχή Μεζετλού (Mezetlı) της Τουρκίας. Για να διακρίνονται από τους Σόλους της Κύπρου ονομάζονταν Σόλοι οι Κιλίκιοι (ή της Κιλικίας). Οι κάτοικοί τους καλούνταν συνήθως Σολείς, ενώ της κυπριακής πόλης Σόλιοι.¹

Το πρόβλημα της ετυμολογίας του ονόματος δεν έχει λυθεί οριστικά. Πιθανόν να σημαίνει «μάζα σιδήρου» (ή άλλου μετάλλου) και να σχετίζεται με τη χετιτική λέξη sulai (= μόλυβδος). Κατά μία άλλη εκδοχή, σόλος σημαίνει χάλκινο τάλαντο.² Υπάρχουν ενδείξεις ότι οι Σόλοι ήταν αρχικά χετιτική πόλη.³

2. Ίδρυση της πόλης

Ο ελληνικός οικισμός ιδρύθηκε στα τέλη του 8ου αι. π.Χ. Στην πραγματικότητα, οι πρώτοι οικιστές πρέπει να ήταν Λίνδιοι άποικοι από τη Ρόδο, αν και παραδίδεται και ως αχαϊκή ή αργείτικη αποικία. Επίσης διατυπώθηκε η υπόθεση, που δεν έχει γίνει αποδεκτή από όλους, ότι έλαβαν χώρα δύο αποικιστικές αποστολές, με πρώτη των Αχαιών ή Αργείων το 12ο αι. π.Χ. και ακολούθησε 4 αιώνες αργότερα των Λινδίων.⁴ Στις αρχές του 1ου αι. π.Χ. οι Σόλοι καταστράφηκαν από τον Τιγράνη, το βασιλιά της Αρμενίας, και ανέκαμψαν λίγο αργότερα (πιθανότατα το 66/65 π.Χ.) από τον Πομπήιο, ο οποίος εγκατέστησε εκεί πειρατές και η πόλη μετονομάστηκε σε Πομπηιόπολι (ή Πομπηιούπολι). Ήταν η μία από τις δύο πόλεις της Μικράς Ασίας που πήρε το όνομα του Ρωμαίου στρατηγού.⁵

Όπως συμβαίνει συχνά, η ίδρυση της πόλης συνδέεται με έναν ήρωα της ελληνικής μυθολογίας. Λέγεται ότι ο Ησίοδος ανέφερε το θάνατο του μάντη Αμφιλόχου στους Σόλους από τον Απόλλωνα. Η πρωιμότερη αναφορά του μύθου γίνεται από τον Ξενοφώντα, ενώ νωρίτερα παρατίθεται και από τον Εκαταίο.⁶ Ο Στέφανος Βυζάντιος βασιζόμενος σε πρωιμότερες πηγές αναφέρει ότι οι Σόλοι της Κιλικίας ιδρύθηκαν από τον Αθηναίο νομοθέτη Σόλωνα. Άλλοι συγγραφείς εξηγούν ότι ο Σόλων εγκατέλειψε την Αθήνα την περίοδο που ανέβαινε στην εξουσία ο Πεισίστρατος. Τοποθετούν μάλιστα την ίδρυση της αποικίας κατά τη διάρκεια της αναγκαστικής αποδημίας του Σόλωνα, μετά την περιπλάνησή του στην Αίγυπτο, την Κύπρο και τη Λυδία. Λέγεται μάλιστα ότι ο όρος σολοικισμός οφείλει την ύπαρξή του σε εκείνους τους πρώτους Αθηναίους που ίδρυσαν μαζί με τον Αθηναίο νομοθέτη τους Σόλους, όταν ύστερα από κάποιο χρονικό διάστημα εκβαρβαρίστηκαν και λησμόνησαν την ορθή εκφορά της αττικής γλώσσας. Τους αποκαλούσαν σολοίκους, εξού και ο όρος σολοικισμός, που σημαίνει το γλωσσικό (για την ακρίβεια γραμματικό ή συντακτικό) λάθος.⁷ Η σύγχρονη έρευνα δέχεται συνήθως ότι οι Σόλοι υπήρξαν ροδιακή αποικία, τουλάχιστον από τον 8ο αι. π.Χ. και μετά.⁸

3. Ιστορική ανασκόπηση

Οι Σόλοι φαίνεται ότι από το 472 π.Χ. υπήρξαν σύμμαχοι της Αθήνας.⁹ Το πρώτο ιστορικό γεγονός όμως που συνδέεται με την πόλη είναι ότι εκεί κατέφυγε ο Ευαγόρας, βασιλιάς της Σαλαμίνας της Κύπρου το 411 π.Χ., όταν κινδύνεψε η ζωή του. Τα νομίσματα που έχουν βρεθεί μαρτυρούν ότι τουλάχιστον από το 420 π.Χ. η πόλη βρίσκονταν υπό περσική κυριαρχία. Το 333 π.Χ. η πόλη καταλήφθηκε από τον Αλέξανδρο, ο οποίος εγκατέστησε φρουρά στην πόλη και επέβαλε στους κατοίκους πρόστιμο 200 ταλάντων, επειδή ήταν με το μέρος των Περσών. Διοργάνωσε, επίσης, μια θυσία και αγώνες (γυμνικούς και μουσικούς) προς τιμήν της Αθηνάς και του Ασκληπιού. Το 332 π.Χ. οι Σολείς ενίσχυσαν υλικά την εκστρατεία του Αλεξάνδρου προσφέροντας τρεις τριήρεις για την πολιορκία της Τύρου.¹⁰ Κατά τη διάρκεια του 3ου αι. π.Χ., η Κιλικία αποτέλεσε το θέατρο των αγώνων ανάμεσα στους Διαδόχους. Όταν κατέλαβε την Κιλικία ο Δημήτριος ο Πολιορκητής, το 299 π.Χ., φαίνεται ότι πολιόρκησε και τους Σόλους. Στη συνέχεια περιήλθαν στους Σελευκίδες, ενώ το 246 π.Χ. βρίσκονταν στην κατοχή του Πτολεμαίου Γ΄ (246-221 π.Χ.). Το 197 π.Χ. πέρασαν στα χέρια του Αντιόχου Γ΄ (223-187 π.Χ.). Μετά το 189 π.Χ. οι Σόλοι βρίσκονται ακόμη υπό σελευκιδική κατοχή, παρ’ όλες τις προσπάθειες των Ροδίων να τους απελευθερώσουν. Ζήτησαν μάλιστα από τη ρωμαϊκή σύγκλητο να μεσολαβήσει για να εξαιρεθούν από το βασίλειο του Αντιόχου, με την αιτιολογία ότι οι Ρόδιοι και οι Σολείς είχαν κοινούς προγόνους, τους Αργείους.¹¹ Στις αρχές του 1ου αι. π.Χ. (κοντά στο 83 π.Χ.) ο βασιλιάς της Αρμενίας Τιγράνης (83-69 π.Χ.) κατέστρεψε την πόλη και μετέφερε τους κατοίκους της στα Τιγρανόκερτα. Οι Σόλοι έμειναν ερημωμένοι έως ότου ο Πομπήιος εγκατέστησε εκεί όσους πειρατές έκρινε άξιους σωτηρίας και μετονόμασε την πόλη σε Πομπηιόπολι. Η χρονολογία που συνέβη αυτό τοποθετείται μετά το 67 π.Χ. (terminus post quem), το έτος δηλαδή που ο Πομπήιος αντιμετώπισε τους πειρατές της Μεσογείου με μια σύντομη, αλλά νικηφόρο εκστρατεία.¹²

Τα κρίσιμα χρόνια του 3ου αι. μ.Χ. ο βασιλιάς των Περσών Σαπώρ Α΄ κυρίεψε πολλές μικρές πόλεις της Κιλικίας. Φαίνεται πως τότε πολιόρκησε και την Πομπηιόπολι, αλλά χωρίς επιτυχία.¹³ Από τα μαρτυρολόγια διαπιστώνεται ότι τον ίδιο αιώνα διαδόθηκε ευρύτερα και ο χριστιανισμός.

4. Οικονομία

Ο Στράβων αναφέρει ότι από τους Σόλους έως και την Ισσό η χώρα ήταν πολύ εύφορη. Η πευκόφυτη πλαγιά των μειοκαινικών υψωμάτων, ανατολικά από τον ποταμό Λάμο, αποτελούσε το νοτιοδυτικό φυσικό όριο της επικράτειας των Σόλων. Αμέσως μετά απλωνόταν η αλλουβιακή παράκτια πεδινή έκταση, που βόρεια οριζόταν από την οροσειρά του Ταύρου. Ο Θεόφραστος επισημαίνει ότι στους Σόλους οι σπόροι του κριθαριού έδιναν μιάμιση φορά περισσότερο αλεύρι από άλλες περιοχές. Επίσης, η εικονογράφηση νομισμάτων με βότρυες σταφυλιών δείχνει την ενασχόληση των κατοίκων με την αμπελουργία. Οικονομικά οφέλη ίσως είχαν και από την επεξεργασία ή το εμπόριο των μετάλλων. Ο Αθήναιος παραδίδει ότι οι Σόλοι και η Ρόδος παρήγαν ένα περίφημο άρωμα από κρόκινο.¹⁴ Τα μοναδικά γνωστά σε μας επαγγέλματα είναι του υπορράφου, του χαρκοτύπου (= χαλκοτύπου) και του ιτριπώλη (μάλλον, πωλητή γλυκών).¹⁵

Στην επικράτεια των Σόλων ανακαλύφθηκε μυκηναϊκή κεραμική και ένας θησαυρός χάλκινων αντικειμένων. Τα ευρήματα αυτά, που μοιάζουν με έργα της Κρήτης και της Κύπρου και η καίρια θέση της πόλης πάνω στον παράκτιο δρόμο επέβαλαν την ιδέα ότι ήδη από τη 2η χιλιετία π.Χ. υπήρξε εμπορικό λιμάνι.¹⁶ Η θεωρία αυτή ελέγχεται ως προς την αξιοπιστία της, καθώς οι Σόλοι διέθεταν αξιόλογη λιμενική εγκατάσταση μόνο στα Ρωμαϊκά χρόνια. Λέγεται ότι τα ερείπιά της ήταν αυτά που τράβηξαν πρώτα την προσοχή των Άγγλων περιηγητών του 19ου αιώνα. Πάντως, παραδίδεται ότι οι Σόλοι συνδέονταν οδικά με την ενδοχώρα έως και τη Σινώπη.¹⁷

Άρχισαν να κόβουν νομίσματα (βασικά σίκλους) στο β΄ τέταρτο του 5ου αι. π.Χ. Στα χρόνια της περσικής κυριαρχίας (δυναστεία των Αχαιμενιδών) συναντούμε τις επιγραφές «ΣΟΛΕΩΝ», «ΣΟΛΙΚΟΝ» και πιο σπάνια «ΣΟΛΙΟ», «ΣΟΛΙΚΩΝ». Νομίσματα έκοψε και ο Πέρσης σατράπης Τιρίβαζος, για να χρηματοδοτήσει τις εκστρατείες του. Από την εποχή του Βαλάκρου, σατράπη της Κιλικίας μετά το 333 π.Χ., συνυπάρχουν πάνω στο ίδιο νόμισμα τα αρχικά των ονομάτων 4 πόλεων της Κιλικίας Πεδιάδος (Σόλοι, Ταρσός, Μαλλός, Ισσός). Μετά την επανίδρυση της πόλης από τον Πομπήιο τα νομίσματα επιγράφονται με το εθνικό καταρχήν «CΟΛΟΠΟΛΕΙΤΩΝ» και στη συνέχεια «ΠΟΜΠΗΙΟΠΟΛΕΙΤΩΝ».¹⁸

5. Θεσμοί και πολιτειακή οργάνωση

Λίγα είναι γνωστά για το πολιτειακό σύστημα. Στα χρόνια της Περσικής Αυτοκρατορίας η πόλη διατηρεί ορισμένη τοπική αυτονομία, όπως φαίνεται από την κοπή νομισμάτων με αμιγώς ελληνικές επιγραφές. Αργότερα ο Αλέξανδρος ευεργέτησε τους Σόλους εγκαθιστώντας ένα πολίτευμα δημοκρατικό, το οποίο αντικατέστησε το προηγούμενο ολιγαρχικό. Μετά το ρωμαϊκό εποικισμό, η πόλη πρέπει να ήταν άσυλος και αυτόνομος, αλλά δεν είναι βέβαιο ότι διατήρησε την ελευθερία της μετά τον 3ο αι. π.Χ. Σε επιγραφές αναγράφονται τα βασικά πολιτειακά όργανα: η βουλή, ο δήμος, ο άρχων, ο γραμματεύς.¹⁹

6. Πολιτισμός

Στα Ελληνιστικά χρόνια οι Σόλοι ξεχώριζαν ανάμεσα στις άλλες πόλεις της Κιλικίας για την πνευματική και καλλιτεχνική ζωή τους. Από εκεί κατάγονταν ο κωμωδιογράφος Φιλήμων (364-264 π.Χ.), ο ποιητής Άρατος (310-239 π.Χ.) και ο στωικός φιλόσοφος Χρύσιππος (περίπου 274-204 π.Χ.). Από επιγραφές γνωρίζουμε ότι καλλιτέχνες με καταγωγή από τους Σόλους έδρασαν στη Ρόδο και τη Λίνδο, όπως οι γλύπτες Ζήνων και ο Ηρακλείδης, που έζησαν το 2ο αι. π.Χ.²⁰

7. Οικοδομήματα

Το 1812 πρώτος ο Beaufort εντόπισε, με τη βοήθεια επιγραφών, τη θέση των αρχαίων Σόλων στην τοποθεσία Βιρανσεχίρ (= ερειπωμένη πόλη), περίπου 12 χλμ. δυτικά της Μερσίνας. Η συστηματική ανασκαφική έρευνα ξεκίνησε στους Σόλους το 1999 υπό την επίβλεψη του Remi Yağcı.

Τα ερείπια που σώζονται είναι ρωμαϊκά. Μια μεγάλη οδός (450 μ. μήκος, 14,50 μ. πλάτος, Via Porticata) συνέδεε το λιμάνι με την πόλη. Από τις δύο κιονοστοιχίες που την πλαισίωναν στέκονται όρθιοι μόνο 23 από τους 200 συνολικά κορινθιακούς κίονες. Από τα υπόλοιπα οικοδομήματα διακρίνονται ελάχιστα κατάλοιπα του θεάτρου, ενός αψιδωτού κτίσματος στα δυτικά της πόλης, και ενός αταύτιστου πλίνθινου οικοδομήματος, καθώς και ένα τμήμα της προκυμαίας του λιμανιού (σήμερα καταχωσμένο). Η κατασκευή του λιμανιού της Πομπηιοπόλεως (γύρω στο 130-150 μ.Χ.) πιθανότατα εντάσσεται στο πλαίσιο ενός ευρύτερου σχεδίου που έθεσε σε εφαρμογή ο Αδριανός για τη δημιουργία λιμένων στις ανατολικές επαρχίες. Είναι βέβαιο ότι επί Αντωνίνου του Ευσεβούς (138-161) το λιμάνι υπήρχε, καθώς απεικονίζεται στην πίσω όψη νομίσματος.²¹

Επίσης, διατηρούνται τμήματα του τείχους της πόλης, που ενισχυόταν με αμυντικούς πύργους. Στα βόρεια της πόλης εντοπίστηκαν τα ερείπια δύο υδραγωγείων, ενώ στα δυτικά, εκτός του τείχους, βρισκόταν η νεκρόπολη, όπου εντοπίστηκαν ταφικά κτίσματα και σαρκοφάγοι.²² Οι ανασκαφές συνεχίζονται από τον Remzi Yağcı του Πανεπιστημίου Dokuz Eylül.

1. Στράβ. 14.5.1· Αθήν., Δειπνοσοφισταί 15.688· Σκύλ., Περίπλους 102 [βλ. Baschmakoff, A. (επιμ.), La synthèse des périples pontiques (Paris 1948)]· Ael., NA 1.6· Ευσταθίου, Παρεκβολαί 875. Τόσο στη σύγχρονη βιβλιογραφία όσο και στις αρχαίες πηγές οι Σόλοι εγγράφονται στον κατάλογο των πόλεων άλλοτε της Κιλικίας Τραχείας και άλλοτε της Κιλικίας Πεδιάδος, διότι αποτελούσαν το όριο ανάμεσα στις δύο περιοχές.

2. Μάζα σιδήρου: Casabonne, O., La Cilicie à l’epoque achéménide (Paris 2004), σελ. 42. Χάλκινο τάλαντο: Yağcı, R., “The Importance of Soli in the Archaeology of Cilicia in the Second Millenium B.C.”, στο Jean, E. – Dinçol, A.M. – Durugönül, S. (επιμ.), La Cilicie: espaces et pouvoirs locaux (2e millénaire av.J.-C. – 4e siècle ap.J.-C.). Actes de la table ronde internationale d’Istanbul, 2-5 novembre 1999 (Paris 2001), σελ. 160.

3. Για την ταύτιση των Σόλων με την προϊστορική χετιτική πόλη Sallusa ή Ellipra της πεδινής Κιλικίας (Kizzuwatna) βλ. Yağcı, R., “The Importance of Soli in the Archaeology of Cilicia in the Second Millenium B.C.”, στο Jean, E. – Dinçol, A.M. – Durugönül, S. (επιμ.), La Cilicie: espaces et pouvoirs locaux (2e millénaire av.J.-C. – 4e siècle ap.J.-C.). Actes de la table ronde internationale d’Istanbul, 2-5 novembre 1999 (Paris 2001), σελ. 160. Παλιότερα, επικαλούμενος τη σημιτική προέλευση του ονόματος (Σόλοι = βράχοι), ο Berard υποστήριξε ότι αρχικά εγκαταστάθηκαν εκεί Φοίνικες. Αν και η ετυμολογία του τοπωνυμίου συνάδει με το βραχώδες έδαφος της περιοχής, η φοινικική εκδοχή είναι ελάχιστα τεκμηριωμένη: RE 5A (1927), στήλες 935-938, βλ. λ. “Soloi” (W. Ruge)· Blumenthal, E., Die altgriechische Siedlungskolonisation im Mittelmeerraum unter besonderer Berücksichtigung der Südküste Kleinasiens (Tübingen 1963), σελ. 106.

4. Αχαϊκή και ροδιακή αποικία: Στράβ.14.5.8· Ευστάθιου, Παρεκβολαί 875. Ροδιακή και αργείτικη αποικία: Στράβ. 14.5.8· Mela I.13 (71)· Πολύβ. 21.24.10· Liv. 37.56. Δύο αποικισμούς αναφέρει ο Jones, A.H.M., The Cities of the Eastern Roman Provinces²(Oxford 1971), σελ. 194. Διαφωνεί ο Jean, É., “The 'Greeks' in Cilicia at the end of the 2nd Millenium B.C.”, Olba II (1999), σελ. 27-39. Ο Casabonne, O., La Cilicie à l’epoque achéménide (Paris 2004), σελ. 75, 92 αναφέρει ότι οι Σόλοι ήταν μία από τις λίγες ελληνόφωνες κοινότητες της Κιλικίας, αρνείται όμως τη συστηματική αποίκηση της Κιλικίας από Έλληνες.

5. Η άλλη ήταν η Πομπηιόπολις της Παφλαγονίας: RE 21 (1952), στήλη 2044, βλ. λ. “Pompeiopolis” (A.M. Schneider)· Boyce, Α.Α., “The Foundation Year of Pompeiopolis in Cilicia. The statement of a Problem”, στο Bilbauw, J. (επιμ.), Hommages à Marcel Renard, τόμ. 3 (Βruxelles 1969), σελ. 87, σημ. 3· Klein, U., “Pompeiopolis in Paphlagonien und in Kilikien”, GNS 23 (1973), σελ. 47-55.

6. Για τον Ησίοδο βλ. Στράβ. 14.5.17. Πρώτη αναφορά: Ξεν., Αν. 1.2.24. Για τον Εκαταίο βλ. Στέφ. Βυζ., βλ. λ. «Σόλοι» [Meineke, A. (επιμ.), Stephan von Byzanz: Ethnika (Berlin 1849, ανατύπωση Graz 1958)].

7. Ευφορίων: Στέφ. Βυζ., βλ. λ. «Σόλοι»· Σόλων και σολοικισμός: Διογ. Λ. 1.50-51· Σχολ. Πλάτ., Πολ. 599e [Greene, W.C. (επιμ.), Scholia Platonica (Haverford 1938)]· Ευστάθιου, Παρεκβολαί 875· Σχολ. Διον. Θρ. 1.446.31-447.3 [Uhlig, G. (επιμ.), Grammatici Graeci (Lipsiae 1883)]· Σούδ., βλ. λ. «Σόλοι»· Etymologicum Magnum, βλ. λ. «Σόλοικοι»· Etymologicum Gudianum, βλ. λ. «Σολοικισμός» [De Stefani, A. (επιμ.), Etymologicum Gudianum (Leipzig 1920)]· Irwin, E., “Different entries, same story: Solon’s colony and the evolution of solecism (Solecising in Solon’s colony)”, BICS 43 (1999), σελ. 187-193· Özbayoğlu, E., “Soli (Cilicia) ve Soloecismus”, Olba II (1999), σελ. 109-219. Έχουν βρεθεί επιγραφές με σολοικισμούς: Casabonne, O., La Cilicie à l’epoque achéménide (Paris 2004), σελ. 89-90.

8. Οι ιδρυτικοί μύθοι των πόλεων της Κιλικίας που εξαίρουν την ελληνική προέλευση των πρώτων οικιστών κατασκευάστηκαν μάλλον μετά τη μακεδονική κατάκτηση, ίσως για να κερδηθεί η εύνοια της νέας εξουσίας: Casabonne, O., La Cilicie à l’epoque achéménide (Paris 2004), σελ. 92.

9. Lang, G., Klassische Antike Stätten Anatoliens (Norderstedt 2003), σελ. 477.

10. Για τον Ευαγόρα βλ. Ισοκρ., Ευαγ. 27. Για τον Αλέξανδρο, το πρόστιμο (που σύντομα μειώθηκε στα 50 τάλαντα), το πολίτευμα, τους αγώνες βλ. Αρρ., Αν. 2. 5.5-8, 2.6.4· Curtius 3.7.2-3· Jones, A.H.M., The Cities of the Eastern Roman Provinces²(Oxford 1971), σελ. 196· Casabonne, O., La Cilicie à l’ epoque achéménide (Paris 2004), σελ. 119, 224. Για τις τριήρεις βλ. Αρρ., Αν. 2.20.2.

11. Πολιορκία του Δημητρίου: Πλούτ., Δημήτρ. 20.4. Αντίοχος Γ΄, αίτημα Ροδίων: Πολύβ. 21.24.10· Liv. 32.56.7, 33.20.4. Κιλικία και Διάδοχοι: Jones, A.H.M., The Cities of the Eastern Roman Provinces²(Oxford 1971), σελ.197-200.

12. Στράβ. 11.14.15, 14.5.8· Πλούτ., Πομπ. 28· Δίων Κ. 36.37· Mela 13.71· Boyce, Α.Α., “The Foundation Year of Pompeiopolis in Cilicia. The statement of a Problem”, στο Bilbauw, J. (επιμ.), Hommages à Marcel Renard, τόμ. 3 (Bruxelles 1969), σελ. 87-103.

13. Kettenhofen, E., Die römisch-persischen Kriege des 3. Jh. n.Chr. nach der Inschrift Šāhpuhrs I an der Ka‘be-ye Zartošt (Wiesbaden 1982), σελ. 62-63.

14. Θεόφρ. 8.8.2· Αθήν., Δειπνοσοφισταί 15.668· Casabonne, O., La Cilicie à l’epoque achéménide (Paris 2004), σελ. 34, 42. Και σήμερα εκτείνεται εκεί παραγωγικός σιτοβολώνας. Επίσης, η εντατική καλλιέργεια των οπωροκηπευτικών δεν εξυπηρετεί μόνο τις ανάγκες του ντόπιου πληθυσμού, αλλά και την αγορά των αγροτικών προϊόντων σε μεγάλες πόλεις της Τουρκίας: Blumenthal, Ε., Die altgriechische Siedlungskolonisation im Mittelmeerraum unter besöderer Berücksichtigung der Südküste Kleinasiens (Tübingen 1963), σελ.113-115.

15. Για τα επαγγέλματα: RE 5Α (1927), στήλες 935-938, βλ. λ. “Soloi” (W. Ruge).

16. Για το θησαυρό (που αμφισβητείται η προέλευσή του) βλ. Yağcı, R., “The Importance of Soli in the Archaeology of Cilicia in the Second Millenium B.C.”, στο Jean, E. – Dinçol, A.M. – Durugönül, S. (επιμ.), La Cilicie: espaces et pouvoirs locaux (2e millénaire av.J.-C. – 4e siècle ap.J.-C.). Actes de la table ronde internationale d’Istanbul, 2-5 novembre 1999 (Paris 2001), σελ. 159, 162-163.

17. Για την εμπορική σημασία της θέσης, πριν ακόμη από την ίδρυση των ιστορικών Σόλων βλ. Bittel, Κ., “Der Depotfund von Soli-Pompeiopolis”, Zeitschrift für Assyriologie 46 (1940), σελ. 183-205. Ο Blumenthal, Ε., Die altgriechische Siedlungskolonisation im Mittelmeerraum unter besöderer Berücksichtigung der Südküste Kleinasiens (Tübingen 1963), σελ. 121, υποστηρίζει ότι οι άποικοι βασίζονταν αποκλειστικά στη γη για να τραφούν. Όλη η βιβλιογραφία για τους περιηγητές: Peschlow-Bindokat, A., “Zur Säulenstrasse von Pompeiopolis in Kilikien”, IstMitt 25 (1975), σελ. 374 (σημ. 3). Για τη σύνδεση Σινώπης-Σόλων βλ. Σκύλαξ, Περίπλους 102.

18. Lang, G., Klassische Antike Stätten Anatoliens (Norderstedt 2003), σελ. 473-476. Νομίσματα Σόλων: Casabonne, O., La Cilicie à l’epoque achéménide (Paris 2004), σελ. 89, 105-106, 119-120, 188-191, 205, 229-230. Νομίσματα Πομπηιοπόλεως (το πρωιμότερο χρονολογημένο νόμισμα είναι της εποχής του Τιβερίου): Boyce, A.A., Festal and Dated Coins of the Roman Empire: Four Papers (Numismatic Notes and Monographs 153, New York 1965), σελ. 12-21· Georgiadis, N., “A New Coin of Macrinus (217-218) from Soli-Pompeiopolis in Cilicia”, NCirc 107 (1999), σελ. 175. Για άλλες επιγραφές: RE 5Α (1927), στήλες 935-938 (W. Ruge).

19. Αρρ., Αν. 2.5.5-8· Curtius 3.7.2-3· RE 5A (1927), στήλες 935-938 (W. Ruge)· Jones, A.H.M., The Cities of the Eastern Roman Provinces²(Oxford 1971), σελ. 196, 202, 206.

20. Για διάσημους άνδρες βλ. Στράβ. 14.5.8, Βίος Α΄ του Αράτου. Ο Magie πιστεύει ότι ο Φιλήμων των Σόλων ήταν ένας μεταγενέστερος άσημος συγγραφέας: Magie, D., Roman Rule in Asia Minor (Princeton 1950), σελ. 1149, σημ. 32. Για καλλιτέχνες βλ. Σταμπολίδης, Ν., «Καλλιτέχνες από και στην Εγγύς Ανατολή κατά την Ελληνιστική περίοδο: επιγραφικές μαρτυρίες και προεκτάσεις», στο Ο Ελληνισμός στην Ανατολή. Πρακτικά του Α΄ Διεθνούς Αρχαιολογικού Συνεδρίου, Δελφοί 6-9 Νοεμβρίου 1986 (Αθήνα 1991), σελ. 477-491.

21. Boyce, A.A, “The Harbor of Pompeiopolis. A Study in Roman Imperial Ports and Dated Coins”, ΑJA 62 (1958), σελ. 67-78. Το 1993 βρέθηκε μια μαρμάρινη κεφαλή που ανήκε σε άγαλμα μεγάλων διαστάσεων και πιθανότατα παρίστανε τον αυτοκράτορα Αδριανό. Χρονολογείται γύρω στο 129 π.Χ., όταν ο αυτοκράτορας πραγματοποίησε μάλλον το πρώτο ταξίδι του στην Κιλικία: Çalik, A., “A New Head of Hadrian from Pompeiopolis”, Anatolian Studies 46 (1996), σελ. 83-89.

22. Peschlow-Bindokat, A., “Zur Säulenstrasse von Pompeiopolis in Kilikien”, IstMitt 25 (1975), σελ. 374 (βλ. σημ. 3 για την παλιότερη βιβλιογραφία των αρχαιολογικών δεδομένων). Άλλοι αναφέρουν και ένα υδραγωγείο, καθώς και ενδείξεις για την πορεία του τείχους της πόλης: Blumenthal, E., Die altgriechische Siedlungskolonisation im Mittelmeerraum unter besöderer Berücksichtigung der Südküste Kleinasiens (Tübingen 1963), σελ. 121.