1. Οι αιτίες του πολέμου
Στις 7 Οκτωβρίου 1826 υπογράφηκε η συμφωνία του Άκερμαν μεταξύ της Ρωσίας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η συμφωνία αυτή επικύρωνε τους όρους της συνθήκης του Βουκουρεστίου του 1812, σύμφωνα με την οποία η Πύλη είχε την άμεση ευθύνη για όλες τις επιθέσεις σε ρωσικά πλοία που διενεργούνταν στις ακτές της νοτιοανατολικής Μεσογείου, ενώ ήταν υποχρεωμένη να διασφαλίζει τη σωτηρία των πληρωμάτων και την αποκατάσταση των αγαθών που μετέφεραν τα πλοία αυτά.
Η εμφάνιση εκ νέου της Ρωσίας ως δύναμης στα νερά της ανατολικής Μεσογείου συνδέεται άμεσα με την εξέλιξη της Ελληνικής Επανάστασης και με την εσωτερική αδυναμία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας να την καταστείλει. Η εξέγερση του Αλή πασά των Ιωαννίνων (1819-1822) και η αποδυνάμωση του τάγματος των γενιτσάρων από το σουλτάνο Μαχμούτ Β' είχαν αποτέλεσμα τη σημαντική εξασθένηση και αποδιοργάνωση του οθωμανικού στρατού, ενώ η απώλεια της οθωμανικής επιρροής στο Αιγαίο στέρησε την αυτοκρατορία από τη βασική κοιτίδα από την οποία προμηθευόταν ναυτικά πληρώματα. Ο σουλτάνος Μαχμούτ Β' στράφηκε τότε προς το Μεχμέτ Αλή της Αιγύπτου για βοήθεια, και αυτός με τη σειρά του άδραξε την ευκαιρία για να διεισδύσει στη Μεσόγειο και να αποδεσμεύσει την Αίγυπτο από την οθωμανική υποτέλεια.
Η επέμβαση του Ιμπραήμ, γιου του Μεχμέτ Αλή, επέφερε μεταξύ άλλων και την εξάπλωση της πειρατείας στο Αιγαίο. Έλληνες και Αλγερινοί πειρατές προκαλούσαν προβλήματα στα ρωσικά πλοία, και ο τσάρος Νικόλαος άρχισε να μελετά τη δημιουργία ενός στόλου που θα συντελούσε στην απόκρουση των ληστρικών δραστηριοτήτων και θα του εξασφάλιζε τη ναυτική επιρροή στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Μόλις διαδέχθηκε στο θρόνο τον αδελφό του Αλέξανδρο, ίδρυσε την Επιτροπή Ναυτικού Ελέγχου και σχημάτισε μια ναυτική μονάδα που έπλευσε στα νερά του Αιγαίου τον Ιούνιο του 1826, με επικεφαλής το ναύαρχο Χέιδεν.
Παράλληλα, η Γαλλία, η Αγγλία και η Ρωσία συγκρότησαν ένα συμμαχικό στρατόπεδο που υπέγραψε τη συνθήκη του Λονδίνου (7 Ιουλίου 1826) και προσφέρθηκε να μεσολαβήσει μεταξύ Ελλάδας και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας για την υπογραφή ανακωχής: η Ελλάδα δέχτηκε, ενώ η Οθωμανική Αυτοκρατορία απέρριψε την πρότασή τους. Σύμφωνα με μυστικό όρο της συνθήκης, σε περίπτωση άρνησης της Πύλης, οι σύμμαχοι συμφωνούσαν να επέμβουν στο πλευρό της Ελλάδας σε οποιαδήποτε ναυτική επιχείρηση εναντίον της, προερχόμενη είτε από την Οθωμανική Αυτοκρατορία είτε από τη βόρεια Αφρική. Τελικά, η ναυτική επιχείρηση των Οθωμανών κατέληξε στη ναυμαχία του Ναυαρίνου το 1827 και στη νίκη των ευρωπαϊκών δυνάμεων.
2. Η έναρξη του πολέμου και τα γεγονότα
Μετά τη βαριά ναυτική ήττα, οι Οθωμανοί για αντίποινα έκλεισαν τα στενά των Δαρδανελίων ώστε να εμποδίσουν τη διέλευση των πλοίων των ξένων δυνάμεων, και ειδικά των Ρώσων. Η Ρωσία, που ήδη είχε τερματίσει τον πόλεμο με την Περσία, μετά την υπογραφή της συνθήκης ειρήνης εκμεταλλεύτηκε το εχθρικό κλίμα που επικρατούσε στην Πύλη. Έτσι, στις 26 Απριλίου 1828 στην Πετρούπολη ο Νικόλαος Α΄, τσάρος της Ρωσίας, κήρυξε τον πόλεμο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Τον Ιούνιο τα στρατεύματα των Ρώσων διέσχισαν το Δούναβη. Στην ευρωπαϊκή ακτή στράτευμα 30.000 ανδρών με επικεφαλής το στρατηγό Βιτγκενστάιν κατέλαβε τη Βραΐλα, το φρούριο της Σιλίστριας, και τη Βάρνα, αλλά αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τις επιχειρήσεις λόγω της πανούκλας που προσέβαλε την περιοχή. Από την άλλη μεριά οι Ρώσοι με στράτευμα 10.000 ανδρών με επικεφαλής το στρατηγό Πάσκεβιτς πέρασαν τα σύνορα του Καυκάσου και κατέλαβαν το φρούριο Καρς. Το επόμενο έτος επαναλήφθηκε η επιχείρηση με αποτέλεσμα να καταλάβουν το Ερζερούμ στις 27 Ιουνίου 1829 και στη συνέχεια, στις 7 Ιουλίου, την Παϊπούρτη.
Τον επόμενο μήνα τμήμα των στρατευμάτων των Ρώσων υπό την αρχηγία του Σίμονιτς προχώρησε προς την Αργυρούπολη (Γκιουμούσχανε). Οι μουσουλμάνοι κάτοικοι της περιοχής απομακρύνθηκαν για να αποφύγουν τη σφαγή και τη λεηλασία. Η Αργυρούπολη καταλήφθηκε στις 14 Αυγούστου χωρίς καμία αντίσταση από τους Οθωμανούς.1 Οι χριστιανοί της πόλης βγήκαν έξω για να υποδεχθούν τους ομόδοξους Ρώσους ψάλλοντας θρησκευτικούς ύμνους. Της πομπής ηγούνταν ιερείς κρατώντας το σταυρό και τις εικόνες τους. Ο μητροπολίτης Σίλβεστρος παρέδωσε τα κλειδιά στο Σίμονιτς. Την επόμενη μέρα, στις 15 Αυγούστου, γιορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, τελέστηκε λειτουργία στην εκκλησία.2 Όμως, έπειτα από τρεις μέρες παραμονής των ρωσικών στρατευμάτων στην Αργυρούπολη, με τη διαταγή του Πάσκεβιτς άρχισαν να αναχωρούν. Ο συνταγματάρχης Σίμονιτς, για να γλιτώσει τους κατοίκους από την εκδικητικότητα των Οθωμανών, ανέθεσε στο μητροπολίτη να παρουσιαστεί στον αρχηγό των στρατευμάτων των Οθωμανών, πριν από την αναχώρηση των Ρώσων, και να υποκριθεί ότι ζητούσε την προστασία του για να αποφύγει τον αναγκαστικό εκπατρισμό. Αυτό το τέχνασμα έπεισε ένα μέρος του πληθυσμού να μείνει στις εστίες του, άλλοι όμως, σε μεγάλους αριθμούς, προτίμησαν τη μετανάστευση και έτσι ακολούθησαν το ρωσικό στρατό.3
Τα ρωσικά στρατεύματα με την εντολή του Πάσκεβιτς συγκεντρώθηκαν στο Παλαχώρι με σκοπό την κατάληψη της Τραπεζούντας. Αλλά το δύσβατο πέρασμα του βουνού Καγιά-Νταγ ανάγκασε τα ρωσικά στρατεύματα να υποχωρήσουν και να συγκεντρωθούν στο Ερζερούμ στις 27 Αυγούστου για νέα επιχείρηση. Αυτή η προσπάθεια κατάληψης της Τραπεζούντας δεν πραγματοποιήθηκε πότε, διότι στο άλλο μέτωπο, στην Ευρώπη, από την άνοιξη του 1829 και μέχρι τον Αύγουστο του 1829, οι Ρώσοι κατάφεραν να φτάσουν προ των πυλών της Αδριανούπολης. Έτσι, η Οθωμανική Αυτοκρατορία λόγω της στρατιωτικής αδυναμίας και των εσωτερικών τριβών αναγκάστηκε να υπογράψει τη συνθήκη της Αδριανούπολης, στις 14 Σεπτεμβρίου 1829, η οποία σήμανε τη λήξη του πολέμου.
Σύμφωνα με τη συνθήκη της Αδριανούπολης, τα ρωσικά στρατεύματα ήταν υποχρεωμένα να εγκαταλείψουν τις περιοχές που είχαν καταλάβει αλλά η Ρωσία συνολικά επέκτεινε την επιρροή της στις οθωμανικές κτήσεις. Επίσης, μπορούσε να εμπορεύεται ελεύθερα στο Δούναβη και οι Οθωμανοί δεν είχαν δικαίωμα να χτίσουν αμυντικές οχυρώσεις στις ακτές του ποταμού. Από την άλλη μεριά, οι Οθωμανοί αναγνώρισαν τις νέες κτήσεις των Ρώσων στην Ανατολή, τις οποίες είχαν καταλάβει από τους Πέρσες, και η Ρωσία δέχτηκε να επιστρέψει όλες τις περιοχές της οθωμανικής επικράτειας που είχε καταλάβει στα ανατολικά της Μικράς Ασίας.
Μετά την υπογραφή της συνθήκης, από τις 5 Οκτωβρίου τα ρωσικά στρατεύματα άρχισαν να αποχωρούν από τη Μικρά Ασία. Χριστιανοί από τον Πόντο και τις δυτικές περιφέρειες του Ερζερούμ, περίπου 90.000 άτομα, ακολούθησαν τα ρωσικά στρατεύματα. Οι μετανάστες εγκαταστάθηκαν στις πόλεις της Τυφλίδας και της Σταυρούπολης και στα χωριά της περιοχής.4 Αυτή ήταν η πρώτη μαζική μετανάστευση των χριστιανών κατοίκων του Πόντου.
3. Οι συνέπειες του πολέμου στον Πόντο
Ο Ρωσο-οθωμανικός πόλεμος επέφερε μεγάλες καταστροφές στον Πόντο. Η εισβολή των ρωσικών στρατευμάτων το 1828 ήταν η αιτία της παρακμής της περιοχής. Ο εμπορικός αποκλεισμός από τις επιχειρήσεις στην ευρωπαϊκή ακτή και την Αρμενία έπληξε τον Πόντο, ενώ οι καταστροφές από τις στρατιωτικές επιχειρήσεις οδήγησαν σε σιτοδεία και οικονομική αδράνεια στην περιοχή, που συνεχίστηκε στη μεγαλύτερη διάρκεια του 19ου αιώνα. Χιλιάδες οικογένειες αναγκάστηκαν να μεταναστεύσουν από το φόβο αντιποίνων λόγω της συνεργασίας τους με τους Ρώσους, κάτι που συνέβη πολλές φορές στον Πόντο του 19ου αιώνα, με αποτέλεσμα να μειωθεί σημαντικά ο χριστιανικός πληθυσμός της περιοχής. Η τσαρική Ρωσία εκμεταλλεύτηκε τα φιλικά αισθήματα που έτρεφαν οι χριστιανοί κάτοικοι του Πόντου προς αυτήν, ώστε να πετύχει τους σκοπούς της. Σοβαρό πλήγμα υπέστη και η εκμετάλλευση των μεταλλείων, καθώς στους εργάτες επιβλήθηκε υποχρεωτική στράτευση από το σουλτάνο με την έναρξη του πολέμου· επίσης πολλοί εργάτες έφυγαν μετανάστες.