1. Θέση

Η εμπορική αγοράτης Σίδης βρισκόταν σε κεντρικό σημείο της πόλης. Αναπτυσσόταν σε άμεση οικοδομική επαφή με το σκηνικό οικοδόμημα του θεάτρου και οριζόταν στα βορειοδυτικά από κεντρική οδό, η οποία οδηγούσε από τη ΒΑ πύλη της πόλης προς το θέατρο. Περιλάμβανε μια τετράγωνη πλατεία με κεντρικό κυκλικό ναό και πλαισιωνόταν από στοές, πίσω από τις οποίες αναπτύσσονταν σειρές καταστημάτων και αιθουσών. Στις τρεις από τις τέσσερις γωνίες της αγοράς ανοίγονταν εξέδρες, ενώ στην τέταρτη γωνία, τη δυτική, διαμορφωνόταν ένα ημικυκλικό κτίσμα, που στέγαζε πιθανότατα χώρους υγιεινής. Μνημειακό πρόπυλο διαμορφωνόταν στη βορειοδυτική πλευρά του συγκροτήματος και αποτελούσε την κύρια είσοδο από την κεντρική οδό. Μια δεύτερη είσοδος υπήρχε στο νότιο άκρο του συγκροτήματος απ' όπου διερχόταν δρόμος που οδηγούσε στη λεγόμενη «δημόσια αγορά» της πόλης.¹

2. Αρχιτεκτονικός σχεδιασμός

Σε κάτοψη το συγκρότημα της αγοράς αποτυπώνεται ως ορθογώνιο διαστάσεων 90,80Χ94 μ. Στο εσωτερικό του διαμορφωνόταν μια τετράγωνη πλατεία διαστάσεων 65,50Χ65,70 μ., η οποία περιβαλλόταν από στοές, με καταστήματα στη βορειοδυτική και βορειοανατολική πλευρά, ενώ στη νοτιοδυτική που εφαπτόταν στο σκηνικό οικοδόμημα του θεάτρου αναπτύσσονταν θολωτές αίθουσες.²

2.1 Στοές

Οι στοές πατούσαν πάνω σε διβαθμιδωτή κρηπίδα, κατασκευασμένη από τραβερτίνη λίθο. Οι κίονές τους είχαν μαρμάρινες αττικο-ιωνικές βάσεις και κορμούς κατασκευασμένους από γρανίτη γκριζωπού χρώματος, που έφεραν κορινθιακού ρυθμού μαρμάρινα κιονόκρανα . Το συνολικό ύψος τους έφτανε στα 5,70 μ. Το μετακιόνιο διάστημα κυμαινόταν μεταξύ 2,50 και 2,70 μ. Οι διαστάσεις και η μορφή των κιόνων βρίσκονται σε αντιστοιχία με εκείνους της κιονοστοιχίας της κεντρικού οδού, γεγονός που αποδεικνύει τον ενιαίο αρχιτεκτονικό σχεδιασμό τους στα πλαίσια ενός καθορισμένου οικοδομικού προγράμματος, που εφαρμόστηκε στη πόλη κατά τον 2ο αι. μ.Χ. Από το τριταινιωτό επιστύλιο, το οποίο επέστεφε κυμάτιο βρέθηκαν ελάχιστα τμήματα. Το γείσο είχε τυπική ιωνική μορφή, πάνω από το οποίο ακολουθούσε η σίμη, όπου οι υδρορροές είχαν τη μορφή λεοντοκεφαλών. Το συνολικό ύψος των στοών έφτανε τα 6,60 μ., και καλυπτόταν από ξύλινη στέγη. Το δάπεδο των στοών ήταν από πατημένο χώμα.

Στις γωνίες του περιστυλίου υπήρχαν γωνιαίοι πεσσοί, εκατέρωθεν των οποίων και σε απόσταση 3,50 μ. δηλαδή μεγαλύτερη του μετακιόνιου διαστήματος, ήταν τοποθετημένοι μικρότεροι πεσσοί, που πιθανώς να χρησίμευαν στη στήριξη τόξων. Εκφράστηκε η άποψη ότι αυτοί δεν ανήκουν στο αρχικό σχεδιασμό του συγκροτήματος, αλλά ότι τοποθετήθηκαν σε μεταγενέστερη περίοδο για τη στερέωση των γωνιαίων τμημάτων της κιονοστοιχίας.³ Το πλάτος των στοών κυμαίνεται από 6,70μ. έως 7,10μ, στη βορειοανατολική και βορειοδυτική πλευρά αντίστοιχα, ενώ είναι το ίδιο, στις άλλες δυο πλευρές (5,80μ.).⁴

2.2 Αίθουσες και καταστήματα

Γύρω από την πλατεία και πίσω από τις στοές διευθετούνταν ορθογώνιες αίθουσες, που αποτελούσαν τα καταστήματα του εμπορικού συγκροτήματος.⁵ Στη νοτιοδυτική πλευρά πίσω από την κιονοστοιχία ανοίγονταν μια σειρά από θολωτές αίθουσες, που εφάπτονταν στην πίσω όψη του σκηνικού οικοδομήματος του θεάτρου. Πρόκειται για 9 αίθουσες, 6 μεγάλες και 3 μικρές, προσανατολισμένες προς το εσωτερικό της αγοράς, οι οποίες επικοινωνούν εναλλάξ μέσω τοξωτού ανοίγματος με το θέατρο. Στην πρόσοψη των αιθουσών προς το εσωτερικό της πλατείας διαμορφώνονται τόξα, με αποτέλεσμα να σχηματίζεται μια ενιαία τοξοστοιχία, κατά μήκος όλης της πλευράς. Ο κατασκευαστικός και λειτουργικός ρόλος αυτών των θολωτών αιθουσών δε μας είναι γνωστός. Η οικοδόμησή τους σε άμεση επαφή με το σκηνικό οικοδόμημα οδηγεί στην υπόθεση ότι εξυπηρετούσε τη στατική στήριξη του τελευταίου. Επίσης η άμεση οικοδομική σχέση του θεάτρου με την αγορά υποκρύπτει ως ένα βαθμό και κάποια ιδιαίτερη χρηστικότητα, αν βασιστούμε μάλιστα στην πληροφορία του Βιτρούβιου⁶ ότι οι αγορές προσέφεραν στους θεατές προστασία σε περίπτωση ξαφνικής βροχής. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, η επικοινωνία αγοράς και θεατρικού οικοδομήματος δε γινόταν από τις παρόδους, αλλά μόνο μέσω των πέντε ανοιγμάτων των θολωτών αιθουσών.⁷

Στη ΒΔ πλευρά του συγκροτήματος, όπου βρίσκεται και η μνημειώδης είσοδος (πρόπυλο) διαμορφώνονται 2 σειρές καταστημάτων. Τα εσωτερικά καταστήματα είναι προσβάσιμα από την πλατεία, ενώ τα εξωτερικά από την κεντρική οδό της πόλης. Στη δυτική πλευρά του προπύλου αναπτύσσονται δυο σειρές 7 καταστημάτων με συμμετρία ως προς τις διαστάσεις τους και ομοιομορφία ως προς την κάτοψή τους. Στην ανατολική πλευρά του διαμορφώνονται ομοίως 2 σειρές εμπορικών καταστημάτων, 6 εσωτερικών και 5 εξωτερικών, από τα οποία τα εσωτερικά είναι περίπου ίδιων διαστάσεων και φέρουν μαρμάρινη επένδυση στους τοίχους και μωσαϊκά στο δάπεδα, ενώ τα εξωτερικά είναι ακανόνιστης κάτοψης και τραπεζοειδούς σχήματος. ⁸

2.3 Πρόπυλο

Το πρόπυλο του συγκροτήματος βρίσκεται στο μέσο της βορειοδυτικής πλευράς του. Αποτελείται από μια ορθογώνια αίθουσα διαστάσεων 9Χ12,80 μ. και από έναν προθάλαμο (4,30Χ13,40 μ.), που διακόπτει την κιονοστοιχία της κεντρικής οδού. Στην πρόσοψη του προθαλάμου διαμορφωνόταν τριπλό τοξωτό άνοιγμα.⁹ Τρεις θύρες οδηγούσαν από τον προθάλαμο στην ορθογώνια αίθουσα, στους πλευρικούς τοίχους της οποίας ανοίγονταν ημικυκλικές και ορθογώνιες κόγχες, που θα κοσμούνταν με αγάλματα. Η εσωτερική πλευρά του προπύλου προς τη πλατεία είχε εξίσου μνημειακή διαμόρφωση με 4 μαρμάρινους κίονες ανάμεσα σε παραστάδες. Σύμφωνα με τους ανασκαφείς η μνημειακή αρχιτεκτονική του υποδηλώνει τη χρήση του και ως τιμητικής αίθουσας.¹⁰

2.4 Χώροι Υγιεινής

Στη δυτική γωνία της αγοράς υπάρχει ένα μνημειώδες κτίσμα, ημικυκλικό διαμέτρου 22,20 μ., το πίσω τμήμα του οποίου εφάπτεται πάνω στον αναλημματικό τοίχο και το σκηνικό οικοδόμημα του θεάτρου. Αρχικά θεωρήθηκε ότι αποτελεί εξέδρα, αργότερα όμως ότι πρόκειται για δημόσια αποχωρητήρια χωρητικότητας 24 ατόμων. Ήταν χτισμένα με μεγάλους επεξεργασμένους δόμους από αρουραίο λίθο. Κάτω από το πλακόστρωτο δάπεδο υπήρχε αποχετευτικό σύστημα. Οι εσωτερικοί τοίχοι ήταν επενδυμένοι με μάρμαρο. Ο τοίχος του αρχιτεκτονήματος προς το εσωτερικό της αγοράς είναι ημικυκλικής χάραξης, πάχους 2 μ.· στην εσωτερική όψη του ανοίγονται 3 κόγχες, που θα κοσμούνταν με αγάλματα, η κεντρική είναι ημικυκλική ενώ οι πλευρικές είναι ορθογώνιες. Εξωτερικά ο τοίχος αυτός διαμορφώνει μια μεγάλη ημικυκλική κόγχη (διαμέτρου 10,50 μ.), και καλύπτεται από ημικυλινδρικό θόλο (καμάρα), που στηρίζεται σε τριπλό τόξο. ¹¹ H πρόσβαση στο αποχωρητήριο γινόταν από δυο εισόδους, η μια άνοιγε προς τη διπλανή θολωτή αίθουσα και ήταν η μόνη είσοδος από το εσωτερικό της αγοράς, και η δεύτερη άνοιγε προς την κεντρική οδό.

2.5 Εξέδρες

Στις γωνίες της βορειοανατολικής πλευράς προστέθηκαν σε μεταγενέστερη περίοδο στη θέση των καταστημάτων, εξέδρες, από τις οποίες μόνο η μια έχει ανασκαφεί. Το κτίσμα κατασκευασμένο από ακατέργαστες πέτρες, ωμές πλίνθους και ασβεστόλιθο, έφτανε σε ύψος 6 μ. Εξωτερικά διαμορφωνόταν ως ημικυκλική κατασκευή (διαμέτρου 5,70 μ.), που έφερε μαρμάρινη επένδυση και καλυπτόταν με καμάρα, που έφερε γραπτό διάκοσμο. Το δάπεδο της εξέδρας βρισκόταν σε ψηλότερο επίπεδο από εκείνο της στοάς και καλυπτόταν με πλίνθους. Μια ακόμα εξέδρα αποτυπώνεται στο σχέδιο της κάτοψης της αγοράς στην ανατολική γωνία του συγκροτήματος, διατηρώντας τη συμμετρία και τη σχεδιαστική συνοχή της σύνθεσης. Ως προς τη χρηστικότητά τους θεωρήθηκαν ότι θα είχαν διακοσμητικό ρόλο και θα κοσμούνταν με αγάλματα. ¹²

2.6 Θόλος

Στο εσωτερικό της αγοράς εντοπίστηκαν τα ερείπια ενός κυκλικού κτίσματος (Θόλος). Αξιοσημείωτο είναι ότι δε βρίσκεται στον κεντρικό άξονα της τετράγωνης πλατείας, αλλά είναι μετατοπισμένο προς τα δυτικά. Παρότι τα σωζόμενα αρχιτεκτονικά λείψανα του κτίσματος ήταν λίγα, οι μελετητές κατόρθωσαν να παρουσιάζουν την πλήρη σχεδιαστική αναπαράστασή του. Πρόκειται για ένα κυκλικό κτήριο το οποίο διαρθρωνόταν σε τρία επίπεδα: α. το κρηπίδωμα και το βάθρο των ορθοστατών β. τον κυκλικό σηκό με την κορινθιακή περίσταση και γ. την κωνική στέγη. Αναλυτικότερα πάνω από την κρηπίδα υψωνόταν το βάθρο των ορθοστατών (διαμέτρου 9,90μ και ύψους 1,35 μ.), το οποίο εδραζόταν σε κυματιοφόρο βάση, ενώ στην άνω επιφάνειά του έφερε στέψη με κυμάτια. Το βάθρο των ορθοστατών διέκοπτε στα νοτιοδυτικά κλίμακα με εννέα αναβαθμούς, η οποία εξασφάλιζε την πρόσβαση στο εσωτερικό του κτηρίου.

12 κίονες συνολικού ύψους 6,30 μ. συνέθεταν την κορινθιακή περίσταση και περιέβαλλαν τον κυκλικό σηκό. Από την περίσταση αυτή σώζονται βάσεις αττικο-ιωνικού τύπου, σφόνδυλοι που έφεραν 24 ραβδώσεις, καθώς και κιονόκρανα κορινθιακού ρυθμού. Ο ιωνικός θριγκός (ύψους 1,15 μ.) αποτελούνταν από ένα τριταινιωτό επιστύλιο και ζωφόρο διακοσμημένη με κυμάτια και φυτικά μοτίβα. Πάνω από τη ζωφόρο διαμορφωνόταν γείσο με γεισίποδες, διακοσμημένο με ιωνικά και λέσβια κυμάτια, και ακολουθούσε η σίμη με πλούσιο φυτικό διάκοσμο και υδρορροές με μορφή λεοντοκεφαλών. Πίσω από τους κίονες της περίστασης και σε απόλυτη αντιστοιχία με αυτούς, διαμορφώνονταν στον εξωτερικό τοίχο του σηκού παραστάδες, οι οποίες πατούσαν πάνω σε βάσεις αττικο-ιωνικού τύπου και έφεραν κορινθιακά επίκρανα. Το άνω τμήμα του τοίχου κοσμούσε ζωφόρος με ανάγλυφες παραστάσεις, όπου εικονίζονταν Έρωτες να υποβαστάζουν γιρλάντες, ενώ στο χώρο πάνω από τις γιρλάντες αποδίδονταν θεοί δίπλα στα σύμβολά τους. Η είσοδος στο σηκό γινόταν από τα δυτικά.¹³ Από τη θύρα της εισόδου, σώζεται μόνο το υπέρθυρο, που φέρει πλούσια διακόσμηση, με ταινίες και κυμάτια. Η εσωτερική διάμετρος του κυκλικού σηκού υπολογίζεται σε 5,45 μ. Ο σηκός στεγαζόταν με θόλο, τον οποίο κοσμούσαν γραπτές παραστάσεις του ζωδιακού κύκλου.¹⁴ Αντιθέτως την όλη αρχιτεκτονική σύνθεση επέστεφε εξωτερικά δωδεκάπλευρη κωνική μαρμάρινη στέγη, στην κορυφή της οποίας εδραζόταν ένα άγνωστης μορφής διακοσμητικό στοιχείο ως ακρωτήριο.

3. Ερμηνευτικές προσεγγίσεις

Η αγορά της Σίδης με την τετράγωνη πλατεία, τις στοές και τα καταστήματα που την περιβάλλουν, ανήκει στον τύπο της περίστυλης αγοράς, εμπορικού χαρακτήρα. Ο τύπος αναπτύχθηκε κατά την Ύστερη Ελληνιστική περιόδο, αλλά προτιμήθηκε ιδιαίτερα στις επιλογές των αρχιτεκτόνων κατά τους Αυτοκρατορικούς χρόνους. Το συγκεκριμένο παράδειγμα παρουσιάζει πολυπλοκότερη σύνθεση λόγω της ποικιλομορφίας του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού των επιμέρους οικοδομημάτων καθώς και της άμεσης οικοδομικής επαφής με το θέατρο της πόλης.¹⁵

Οι ανασκαφείς θεωρούν το συγκεκριμένο συγκρότημα ως μια από τις λίγες σωζόμενες ρωμαϊκές αγορές τύπου μάκελλου στο χώρο της Μικράς Ασίας, το οποίο συγκεντρώνει τα βασικά γνωρίσματα του συγκεκριμένου τύπου καθώς περιλαμβάνει περίστυλη πλατεία, στοές, καταστήματα και θόλο στο κέντρο της σύνθεσης. Συγκροτήματα αγορών του συγκεκριμένου κτηριακού τύπου έχουν βρεθεί και στις γειτονικές πόλεις Πέργη, Σαγαλλασσό και Σέλγη.¹⁶

Ο χαρακτήρας των περίστυλων αγορών καθώς και εκείνων του τύπου μάκελλου ήταν συνήθως εμπορικός. Μέσα στα συγκροτήματα αυτά δεν γινόταν αποκλειστικά αγοροπωλησία τροφίμων, αλλά και οποιουδήποτε είδους εμπορεύματος. Στη εμπορική αγορά του πολυσύχναστου λιμανιού της Σίδης, θα διατίθεντο διάφορα εμπορεύματα όπως λάδι, κρασί, ψάρια και κρεατικά, καθώς και εισαγόμενα προιόντα από τη Συρία και την Αίγυπτο. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η πληροφορία του Στράβωνα¹⁷ ότι η Σίδη ήταν ένα από τα μεγαλύτερα και πιο γνωστά σκλαβοπάζαρα του αρχαίου κόσμου. Εκφράστηκε συνεπώς η υπόθεση ότι στο συγκεκριμένο χώρο, θα λάμβανε χώρα και το εμπόριο των σκλάβων.

Τέλος αναφορικά με τη θέση του συγκροτήματος στον πολεοδομικό ιστό της πόλης, είναι γνωστό ότι στις περισσότερες πόλεις των ρωμαϊκών ανατολικών επαρχιών, τα συγκροτήματα των εμπορικών αγορών βρίσκονταν σε άμεση σχέση με τις κεντρικές οδικές αρτηρίες. Η εμπορική αγορά της Σίδης ακολουθεί τον κανόνα, καθώς βρισκόταν παραπλεύρως κεντρικής οδού της πόλης, ενώ ένας δεύτερος δρόμος στα δυτικά της οδηγούσε σε ένα άλλο περίστυλο συγκρότημα (Μ) τη λεγόμενη «δημόσια αγορά της πόλης». ¹⁸

Όσο αφορά τώρα τη λειτουργία του κεντρικού κυκλικού κτίσματος στο εσωτερικό του συγκροτήματος, οι πρώτοι μελετητές θεώρησαν ότι επρόκειτo για ρολόι, ¹⁹ ενώ αργότερα ταυτίστηκε από τους ανασκαφείς με ναό, με βάση την εύρεση νομισμάτων Αυτοκρατορικής εποχής, όπου εικονίζεται ένθρονη η θεά Τύχη στο εσωτερικό ενός κτίσματος με κωνική στέγη. Θεωρήθηκε συνεπώς ότι το οικοδόμημα που εικονίζεται στα νομίσματα της πόλης αποδίδει το κυκλικό κτίσμα της αγοράς.²⁰

Σύμφωνα με τα αρχαιολογικά δεδομένα η λατρεία της Τύχης ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη στη Μικρά Ασία κυρίως όμως πιστοποιείται στις πόλεις της Πισιδίας και της Παμφυλίας. Η θεά Τύχη ήταν άμεσα συνδεδεμένη με την αστρολογία και την αστρονομία , πολλές φορές ταυτίστηκε με τη Σελήνη ή την Παρθένο του ζωδιακού κύκλου, ενώ άλλοτε θεωρείται ως κοσμογονική θεότητα που καθορίζει τις κινήσεις των άστρων. Με βάση τα παραπάνω δεδομένα γίνεται κατανοητή η διακόσμηση της θόλου της Σίδης με παραστάσεις του ζωδιακού κύκλου.

4. Χρονολόγηση

Το συγκρότημα της αγοράς της Σίδης οικοδομήθηκε κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους και συγκεκριμένα το 2ο αι. μ.Χ. Η ανέγερση του κυκλικού μνημείου τοποθείται με βάση τη μελέτη της αρχιτεκτονικής και γλυπτικής διακόσμησης του στα χρόνια του αυτοκράτορα Αδριανού και συνεπώς εντάσσεται στον αρχικό σχεδιασμό του εμπορικού συγκροτήματος.²¹ Σύμφωνα όμως με άλλη άποψη πρόκειται για προσθήκη στην αρχική σύνθεση, που χρονολογείται γύρω στον 3ο αι. μ.Χ.²²

5. Ιστορία της έρευνας και σημερινή κατάσταση

Η πρώτη μνεία στην αγορά της Σίδης γίνεται από το μελετητή, F. Beaufort,²³ ο οποίος επισκέφτηκε το χώρο το 1811, και περιγράφει τα αρχιτεκτονικά λείψανα του κυκλικού ναού, που δυστυχώς σήμερα δε σώζονται. Η αρχική μελέτη του συγκροτήματος της αγοράς έγινε στα τέλη του 19ου αιώνα από τον G. Lanckoronski,²⁴ ο οποίος μαζί με τους G. Niemann και Ε. Petersen κατέγραψαν όλα τα μνημεία της πόλης που ήταν τότε ορατά. Η γειτνίαση του συγκροτήματος με το θέατρο της πόλης και η άμεση λειτουργική σχέση τους , οδήγησαν στην υπόθεση ότι το συγκρότημα αποτελούσε στοά του θεάτρου. Αυτοί οι πρώτοι μελετητές του χώρου έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το κυκλικό κτίσμα, τα ερείπια του οποίου περιγράφουν με ακρίβεια και θεωρούν ότι επρόκειτο για ρολόι.

Η συστηματική ανασκαφική έρευνα στο συγκρότημα ξεκίνησε το 1948 από τους αρχαιολόγους A.M. Mansel, G.E. Bean και J. İnan , οι οποίοι λίγα χρόνια αργότερα δημοσιεύουν τα αποτελέσματα των ερευνών τους, δίνοντας μια σαφή εικόνα των επιμέρους μνημείων που συνθέτουν το συγκρότημα και προτείνοντας την αποκατάστασή τους με βάση τα αρχαιολογικά δεδομένα.²⁵

Σήμερα ο χώρος είναι επισκέψιμος και τα αρχιτεκτονικά λείψανα των οικοδομημάτων δίνουν μια εικόνα της άλλοτε μνημειώδους όψης του εμπορικού κέντρου μιας από τις σημαντικότερες πόλεις της Παμφυλίας.