1. Ιστορικό πλαίσιο

Οι Νεστόγγοι (ή Νοστόγγοι) είχαν μεταναστεύσει στην επαρχία της Βιθυνίας μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τα στρατεύματα της Δ' Σταυροφορίας, τον Απρίλιο του 1204, μαζί με αρκετές άλλες επιφανείς βυζαντινές οικογένειες. Σταδιακά κατόρθωσαν να ανέλθουν σε υψηλές θέσεις στη διοικητική ιεραρχία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας Νικαίας.¹

2. Η στάση

Οι αδελφοί Ανδρόνικος και Ισαάκιος Νεστόγγοι, πρωτoξάδελφοι του δεύτερου αυτοκράτορα της Νίκαιας Ιωάννη Γ' Δούκα Βατάτζη, επιχείρησαν γύρω στο 1225 να τον ανατρέψουν κατά τη διάρκεια της απουσίας του από την πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας. Ο αυτοκράτορας Ιωάννης Γ' εκείνη την κρίσιμη περίοδο απουσίαζε από τη Νίκαια, καθώς προσπαθούσε να αντιμετωπίσει στρατιωτικά τις ταυτόχρονες επιθέσεις της Λατινικής Αυτοκρατορίας της Κωνσταντινούπολης στη Θράκη, στη βορειοδυτική Μικρά Ασία και στο Αιγαίο. Έχει εκφραστεί η άποψη πως κατά τη διάρκεια της στάσης των Νεστόγγων οι τελευταίοι είχαν την ηθική στήριξη των σεβαστοκρατόρων αδελφών Αλεξίου και Ισαακίου Λασκάρεων, οι οποίοι λίγο νωρίτερα (1224-1225) είχαν πρωταγωνιστήσει σε στάση επίσης εναντίον του Ιωάννη Γ', συνεργαζόμενοι με τον Λατίνο αυτοκράτορα Robert de Courtenay (1221-1228). Η προσωπική μας άποψη είναι ότι οι μαρτυρίες των πηγών δεν είναι ιδιαίτερα σαφείς, επομένως οποιαδήποτε τέτοια σύνδεση είναι μάλλον παρακινδυνευμένη. Οι αδελφοί Λασκάρεις, στους οποίους είχε ήδη επιβληθεί η ποινή της τύφλωσης για την προδοτική τους συμπεριφορά έναντι του αυτοκράτορα, πιθανότατα δεν μπορούσαν να παράσχουν κάποια αποτελεσματική, έστω και ηθική, στήριξη. Δεν μπορεί ωστόσο να αποκλειστεί κάποια εμπλοκή τους, έστω και ερήμην τους, στην ιδεολογική εδραίωση του στασιαστικού κινήματος των Νεστόγγων. Οι σημαντικότεροι πρωταγωνιστές της στάσης, σύμφωνα με τις μαρτυρίες των πηγών, ήταν ο μέγας εταιρειάρχης Φλαμούλης (ή Φλαμούλιος), κάποιο μέλος της οικογένειας των Ταρχανειωτών, ένα μέλος της οικογένειας των Συναδηνών και ο δούκας του θέματος Θρακησίων Μακρηνός.

Όταν ξέσπασε η στάση στη Νίκαια, τα αυτοκρατορικά στρατεύματα βρίσκονταν στη Λάμψακο, με αποτέλεσμα ο Ιωάννης Γ' να αργήσει να πληροφορηθεί το γεγονός. Ωστόσο, όταν απέκτησε γνώση των σχετικών γεγονότων, έδρασε γοργά και αποτελεσματικά. Διέταξε καταρχάς να πυρποληθούν τα πλοία του που βρίσκονταν στο λιμάνι της Λαμψάκου, ώστε να διασφαλίσει πως δεν θα έπεφταν στα χέρια των Λατίνων, οι οποίοι θα μπορούσαν να τα αξιοποιήσουν στον αγώνα τους εναντίον της Νίκαιας. Στη συνέχεια ο Ιωάννης Γ', θέτοντας ως προτεραιότητα την αποτελεσματική αντιμετώπιση του εσωτερικού πολιτικού κινδύνου τον οποίον αντιπροσώπευε το κίνημα των Νεστόγγων, που έθετε σε κίνδυνο την ίδια την αυτοκρατορική εξουσία στη Νίκαια, διέταξε την άμεση αναχώρηση των στρατευμάτων του από τη Λάμψακο και κατευθύνθηκε στην Αχυράους. Εκεί συγκάλεσε ένα, προφανώς άτυπο, συμβούλιο με στόχο τη συσπείρωση και συστράτευση όλων για την καλύτερη αντιμετώπιση του ζητήματος. Πιθανότατα οι συμμετέχοντες στη στάση των Νεστόγγων δεν είχαν κατορθώσει να προσελκύσουν ευρύ φάσμα οπαδών. Συνεπώς, δεν είχαν διαμορφώσει κάποια αξιόλογη στρατιωτική βάση στήριξης του εγχειρήματός τους. Έτσι, όταν οι στρατιωτικές δυνάμεις της Αυτοκρατορίας της Νίκαιας με επικεφαλής τον Ιωάννη Γ' στράφηκαν εναντίον των στασιαστών και προέβησαν στη σύλληψή τους, δε φαίνεται να αντιμετώπισαν κανένα σοβαρό πρόβλημα. Οι μαρτυρίες των πηγών (κυρίως ο Γεώργιος Ακροπολίτης και ο Θεόδωρος Σκουταριώτης) δεν αναφέρουν κάποια μάχη πριν από τη σύλληψή τους. Συνεπώς, μπορούμε να συμπεράνουμε πως είτε δεν έλαβε χώρα καμία στρατιωτική σύγκρουση μεταξύ των στασιαστών και των αυτοκρατορικών στρατευμάτων είτε αυτή η σύγκρουση δε θεωρήθηκε άξια μνείας. Έτσι, η καταστολή της στάσης των Νεστόγγων αποδείχθηκε μια μάλλον εύκολη υπόθεση από στρατιωτική άποψη για τον Ιωάννη Γ'.²

3. Συνέπειες

Μετά την καταστολή της στάσης ακολουθήθηκαν τα θέσμια και όσοι συνελήφθησαν οδηγήθηκαν σε δίκη. Όλοι οι κατηγορούμενοι βρέθηκαν ένοχοι του εγκλήματος της εσχάτης προδοσίας, αδίκημα για το οποίο προβλεπόταν η ποινή του θανάτου. Ωστόσο ο αυτοκράτορας Ιωάννης Γ', επιδεικνύοντας φιλάνθρωπη στάση, διέταξε να επιβληθούν στους στασιαστές πολύ μικρότερες ποινές σε σχέση με τις προβλεπόμενες. Έτσι, ο Ισαάκιος Νεστόγγος καταδικάστηκε σε τύφλωση και ακρωτηριασμό του ενός χεριού του, όπως και ο Μακρηνός, ο οποίος θεωρήθηκε ότι είχε επιχειρήσει να καταφέρει δόλιο πλήγμα στον αυτοκράτορα. Στους υπόλοιπους στασιαστές επιβλήθηκαν ακόμα ηπιότερες ποινές και εγκλείσθηκαν σε δεσμωτήρια για μικρό χρονικό διάστημα.

Ιδιαίτερα χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Ανδρόνικου Νεστόγγου, του πραγματικού επικεφαλής της στάσης σύμφωνα με τις μαρτυρίες των πηγών, ο οποίος αντιμετωπίστηκε από τον αυτοκράτορα με ιδιαίτερη και μάλλον δυσεξήγητη επιείκεια. Ο Ανδρόνικος απλώς φυλακίστηκε στον πύργο της Μαγνησίας, βορειοανατολικά της Σμύρνης. Φαίνεται όμως πως και η εκεί φρούρησή του δεν υπήρξε ιδιαίτερα αυστηρή. Σε μικρό χρονικό διάστημα ο κρατούμενος στασιαστής δραπέτευσε και κατέφυγε στα εδάφη του σελτζουκικού σουλτανάτου του Ρουμ, όπου και παρέμεινε έως το τέλος του βίου του. Για την απόδραση αυτή οι πηγές σαφέστατα αναφέρουν πως πραγματοποιήθηκε με τη σιωπηρή έγκριση του αυτοκράτορα της Νίκαιας, ο οποίος είχε ιδιαίτερη συμπάθεια στον Ανδρόνικο.³ Και η σύγχρονη βιβλιογραφία επικαλείται αυτή τη συμπάθεια, μία ψυχολογικής φύσης αιτία για την εξήγηση της εξαιρετικά επιεικούς στάσης του Ιωάννη Γ' προς τον πρωταγωνιστή μιας στάσης που είχε θέσει σε κίνδυνο την αυτοκρατορική του εξουσία.

Η αποτυχημένη στάση των Νεστόγγων το 1225 δε φαίνεται να είχε καμία άμεση συνέπεια στην πολιτική, κοινωνική ή οικονομική ζωή της Αυτοκρατορίας της Νίκαιας. Ωστόσο, ύστερα από αυτήν εντάθηκαν ιδιαίτερα τα μέτρα ασφαλείας στο περιβάλλον τού αυτοκράτορα, καθώς είχαν διαφανεί οι κίνδυνοι που αντιμετώπιζε. Στη συνέχεια της βασιλείας του ο Ιωάννης Γ', με την πολιτική του, οδήγησε την αυτοκρατορία σε αδιαμφισβήτητη θέση υπεροχής έναντι των υπόλοιπων δυνάμεων της εποχής. Οι νίκες κατά των στρατευμάτων κυρίως της Λατινικής Αυτοκρατορίας της Κωνσταντινούπολης και του σελτζουκικού σουλτανάτου του Ρουμ, καθώς και οι διπλωματικές του νίκες έναντι της Βουλγαρίας και του κράτους της Ηπείρου, διαμόρφωσαν μια κατάσταση ευφορίας στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας. Η στάση των Νεστόγγων ήταν η τελευταία που χρειάστηκε να αντιμετωπίσει ο Ιωάννης Γ' έως το θάνατό του (1254).