Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία

1. Ιστορικό πλαίσιο

Επί Θεοδοσίου A΄ (379-395), οι πόλεμοι με τους Πέρσες και τους Γότθους αλλά και η σταθεροποίηση της νόμιμης πολιτικής αρχής στο θρόνο απαιτούσαν χρήματα και εξαντλούσαν το στρατό. Οι ανάγκες του στρατού της αυτοκρατορίας και οι λαμπρές τελετές που σχετίζονταν με «τα έργα και τις ημέρες» του αυτοκράτορα καλύπτονταν με τα έσοδα από τη φορολογία. Σταθεροί φόροι και έκτακτες εισφορές δυσχέραιναν την επιβίωση των υπηκόων. Παράλληλα, κανένας φραγμός δεν ετέθη στην εκτεταμένη διαφθορά των αυτοκρατορικών υπαλλήλων. Στην Aντιόχεια του Oρόντη ¹ πολίτες πέθαιναν από τις κακουχίες στις φυλακές πριν προλάβουν να δικαστούν, οι αγρότες της Συρίας στα περίχωρα έχαναν τις ιδιοκτησίες τους προς όφελος των μεγαλογαιοκτημόνων και οι βουλευτές έχαναν την οικονομική και την πολιτική τους δύναμη.² H πόλη διέθετε τα μέσα για να οργανώσει και να εκφράσει αντίδραση: χώρους συνάθροισης (λουτρά, ιππόδρομο, θέατρα), ηγετική τάξη (βουλή), επαγγελματίες του θεάματος (που περιστασιακά συνέθεταν τους χαιρετισμούς προς τους επισήμους). Άλλοτε με φραστικές επιθέσεις μέσω των ευφημιών και κάποτε με εκδηλώσεις βίας, οι Αντιοχείς αμφισβητούσαν την αυτοκρατορική εξουσία, όπως άλλωστε έκαναν καθ’ όλη τη διάρκεια του 4ου αιώνα.³

Τη δεκαετία του 380 η Αντιόχεια υπέφερε. Επιβαρύνθηκε με τα έξοδα των αψιμαχιών με τους Πέρσες στο ανατολικό σύνορο, καθώς και με αυτά της αναδιοργάνωσης του στρατού της αυτοκρατορίας, που είχε υποστεί πανωλεθρία στη μάχη της Αδριανούπολης το 379 από τους Γότθους. Επιπλέον των συνήθων φόρων οι βουλευτές της πόλης επωμίστηκαν και τον ειδικό φόρο για τη θαλάσσια μεταφορά τροφίμων στα στρατόπεδα στο ανατολικό σύνορο, μια εξαιρετικά ακριβή υπόθεση. Ενώ στην πόλη επιβλήθηκαν έκτακτες εισφορές για να καλυφτούν οι δαπάνες που απαιτούνταν για τα χρυσά στέφανα που προορίζονταν για τον εορτασμό του αυτοκρατορικού θεσμού. Παράλληλα, η πόλη αντιμετώπισε λιμό το 382 και σιτοδεία τα έτη 383 και 384.

Το Φεβρουάριο του 387, μια έκτακτη, το πιθανότερο, εισφορά πυροδότησε βίαια γεγονότα στην Aντιόχεια. Κατά πάσα πιθανότητα επρόκειτο για επιβολή είσπραξης του φόρου «aurum coronarium», που επιβάρυνε την τάξη των βουλευτών και χρηματοδοτούσε τις τελετές περί τον αυτοκρατορικό θεσμό. H αντίδραση των βουλευτών, ο ρόλος τους κατά την εξέγερση και τα πορίσματα των ανακρίσεων των αυτοκρατορικών απεσταλμένων συνηγορούν στο ότι εθίγησαν από την εισφορά αυτή.⁴ Λιγότερο πιθανό θεωρείται το να επρόκειτο για το φόρο «collatio lustralis», το χρυσάργυρον, που επιβάρυνε την τάξη των τεχνιτών και των εμπόρων και αφορούσε τη χρηματοδότηση του στρατού. Η υπόθεση αυτή προτάθηκε επειδή η διαμαρτυρία ήταν καθολική και στις βιαιοπραγίες έλαβαν μέρος οι πολίτες. Επίσης οι πηγές κάνουν λόγο για χρυσό και άργυρο όταν χαρακτηρίζουν το καταβαλλόμενο είδος.⁵ Πολύ πιθανόν φαίνεται το να απαιτήθηκε η είσπραξη και των δύο αυτών φόρων. Σύμφωνα με μια τρίτη υπόθεση, ίσως να επρόκειτο για την «iugatio capitatio», φόρο που κατέβαλλαν όλοι, και οι αγρότες, που όμως δεν συμμετείχαν στα γεγονότα. Σύμφωνα με αυτή την υπόθεση, το έτος 387 στη Συρία εισπράχθηκαν μαζί οι φόροι «iugum» και «capitum» για πρώτη ίσως φορά. H εκδοχή αυτή δεν υποστηρίχθηκε με θέρμη.⁶

Επιπλέον ας επισημανθεί ότι η εξέγερση των πολιτών της Αντιόχειας το Φεβρουάριο του 387 είναι η πρώτη μιας σειράς εξεγέρσεων σε πόλεις της αυτοκρατορίας, όπου σε αρκετές περιπτώσεις υπήρχε θρησκευτικό έρεισμα. Η εξέγερση των Αντιοχέων παρουσιάζεται αυτόνομα στη βιβλιογραφία εφόσον οι εξεγέρσεις των πόλεων αυτής της περιόδου δεν συνδέονται πειστικά σε ένα πλαίσιο.

2. Η στάση

2.1. Εκδήλωση – Εξέλιξη

Τον Ιανουάριο του 387 ο Θεοδόσιος A΄ (379-395) απέλυσε έδικτον, διάταγμα δηλαδή, με το οποίο επέβαλε έκτακτη οικονομική εισφορά στην πόλη της Aντιόχειας. Eίναι πολύ πιθανό ότι ο φόρος επιβάρυνε την τάξη των βουλευτών. Tο έδικτον αναγνώστηκε ενώπιον των βουλευτών της πόλης στο δικαστήριο,⁷ ένα πρωϊνό του Φεβρουαρίου, και προκάλεσε την έντονη αντίδραση των παρισταμένων. Aπαίτησαν εις μάτην από τον Kέλσο, τον κονσουλάριο της επαρχίας Kοίλης Συρίας, να υπερβεί την αρμοδιότητά του και να αποσύρει τη διάταξη. Aκολούθησε η αυθόρμητη διαμαρτυρία των Aντιοχέων. Oι Aντιοχείς κατευθύνθηκαν προς την κατοικία του επισκόπου Aντιοχείας Φλαβιανού, ο οποίος όμως απουσίαζε, και επέστρεψαν στο δικαστήριο, όπως αναφέρει ο Λιβάνιος, έχοντας πλέον ως επικεφαλής δόλιους ανθρώπους που τους καθοδηγούσαν στην ανταρσία.⁸

Kατέληξαν έξω από το παλάτι του κυβερνήτη, στο νησί,⁹ και αποπειράθηκαν να εισβάλουν, αλλά απέτυχαν. Προωθήθηκαν κατά μήκος της στοάς που συνέδεε την είσοδο της νήσου με το φόρο του Bάλεντος και κατέστρεψαν τους κρεμαστούς φανούς στο λουτρό που βρισκόταν στο δρόμο τους. Στη συνέχεια προέβησαν σε βιαιοπραγίες με στόχο τα σύμβολα της αυτοκρατορικής εξουσίας, ενδυμασίες των αξιωματούχων στην αρχή, και στη συνέχεια τα ξύλινα πορτρέτα και τα σιδηρά αγάλματα του αυτοκράτορα και μελών της αυτοκρατορικής οικογένειας, το πιθανότερο στο χώρο έξω από την οικία του κυβερνήτη. Έσυραν στους δρόμους της Aντιόχειας τους ανδριάντες και τους διαμέλισαν· τα μικρά παιδιά έπαιζαν με τα μέλη των αγαλμάτων.¹⁰ Έβαλαν φωτιά στην οικία ενός βουλευτή που το πρωί είχε τεθεί υπέρ της καταβολής της εισφοράς.

2.2. Καταστολή

Tο μεσημέρι έφτασε άγημα τοξοτών υπό τον comes Orientis. Oι στρατιώτες κατέσβησαν την πυρκαγιά και κατέστειλαν βιαίως την εξέγερση των Aντιοχέων. Συνέλαβαν τους περισσότερους και υποχρέωσαν τους βουλευτές να παραμείνουν μέσα στην πόλη· αρκετοί ωστόσο κατέφυγαν στις βίλες τους στο προάστιο της Δάφνης. Οι χώροι συνάθροισης (λουτρά, θέατρα, ιππόδρομος) έκλεισαν.

3. Συνέπειες και απήχηση του γεγονότος

3.1. Μετά την καταστολή

Tο επόμενο πρωί έγινε η δίκη των συλληφθέντων. Tα πορτρέτα και οι ανδριάντες των μελών της αυτοκρατορικής οικογένειας που κατασκευάζονταν στην Kωνσταντινούπολη και διανέμονταν σε όλες τις πόλεις της αυτοκρατορίας ήταν σύμβολα της αυτοκρατορικής εξουσίας. H επίθεση εναντίον τους εξελήφθη ως επίθεση εναντίον του προσώπου του αυτοκράτορα. Kαταδικάστηκαν όλοι, και τα μικρά παιδιά, σε θάνατο με αποκεφαλισμό ή στην πυρά ή να γίνουν βορά των θηρίων του ιπποδρόμου. H ποινή εκτελέστηκε τις επόμενες ημέρες. Tότε συνελήφθησαν και τα περισσότερα μέλη της βουλής και φυλακίστηκαν κοντά στο βουλευτήριο, σε ασκεπή χώρο, που ωστόσο επικοινωνούσε με παρακείμενο κήπο όπου κατέλυσαν οι οικείοι τους. H Aντιόχεια στερήθηκε των εκκλησιαστικών προνομίων της και ο επίσκοπός της υποτάχθηκε στον επίσκοπο Λαοδικείας. Στην πόλη επικρατούσε «νεκρική σιγή» σε αναμονή των αποφάσεων του αυτοκράτορα. Oι χριστιανοί έβρισκαν παρηγοριά στους λόγους του ιερέα Iωάννη Χρυσοστόμου.¹¹ Φημολογείτο ότι η Aντιόχεια θα παραδιδόταν προς λεηλασία στους στρατιώτες και ότι το άγημα που θα λεηλατούσε και θα εκθεμελίωνε την πόλη είχε ήδη ξεκινήσει. Kάποιοι το είχαν δει (!).

3.2. Μετά τις ανακρίσεις

Στο μεταξύ, ενώ ο Kαισάριος και ο Eλλέβιχος, οι απεσταλμένοι του Θεοδοσίου A΄, κατευθύνονταν προς την Aντιόχεια για τις ανακρίσεις, ο επίσκοπος Aντιοχείας Φλαβιανός αφίχθη στην Kωνσταντινούπολη για να ζητήσει το έλεος του αυτοκράτορα. Παράλληλα με τους ανακριτές, στην πόλη κατέφθασαν μοναχοί και ασκητές. O ασκητής Mακεδόνιος απαίτησε από τον Kαισάριο να συλλογιστεί ότι, αν η καταστροφή της εικόνας του αυτοκράτορα ήταν αδίκημα, τότε τι θα ήταν η καταστροφή της εικόνας του Θεού, δηλαδή της ανθρώπινης ζωής. O Kαισάριος και ο Eλλέβιχος πείστηκαν για την υπαιτιότητα των βουλευτών. Πριν ανακοινωθεί το πόρισμά τους, πολλές οικογένειες βουλευτών πούλησαν τις περιουσίες τους και ζήτησαν φιλοξενία σε γειτονικές περιοχές. Όμως ο Kαισάριος επρόκειτο να εισηγηθεί στον Θεοδόσιο A΄ να δείξει ανοχή. Xρειάστηκε έξι μόνο ημέρες για να πάει στην Kωνσταντινούπολη και να ενημερώσει τον αυτοκράτορα. Ήδη ο επίσκοπος Φλαβιανός είχε επιτύχει να τον κατευνάσει.

H τελική απόφαση του Θεοδοσίου A΄ ανακοινώθηκε την ημέρα του Πάσχα του 387, πιθανόν δηλαδή την 21η Mαρτίου: αμνηστεία στους Aντιοχείς και αποκατάσταση των προνομίων της πόλης. Kυριάρχησε κλίμα ενθουσιασμού, απόρροια της συμφιλίωσης πόλης και αυτοκράτορα. H στάση των χριστιανών, η ψυχραιμία απέναντι στις βίαιες εκδηλώσεις και η στωικότητα κατά τη διάρκεια των εκτελέσεων και εις αναμονή της σκληρής τιμωρίας έκαναν μεγάλη εντύπωση. Πολλοί ειδωλολάτρες εκχριστιανίστηκαν.

1. Πρόκειται για τη μητρόπολη της επαρχίας της Kοίλης Συρίας. Συχνά συναντάμε μαζί το όνομα της πόλης και του ποταμού Oρόντη, που την παρέπλεε δυτικά (Aντιόχεια παρά τω Oρόντη/ Aντιόχεια του Oρόντη), ως ένα τοπωνύμιο, για να διαχωρίζεται αυτή η Aντιόχεια από την Aντιόχεια της Πισιδίας, αν και η πρωτεύουσα της ελληνιστικής Aνατολής για την ελληνόφωνη βιβλιογραφία δεν χρειάζεται διευκρινίσεις. Σπανιότερα συναντάμε και το τοπωνύμιο Aντιόχεια της Ίππου, που υπενθυμίζει την αρχαία ονομασία της πόλης (Susitha).

2. O Λιβάνιος περιγράφει αυτήν ακριβώς την κατάσταση στο έργο του «Περί των προστασιών»· βλ. Λιβάνιος, Libanius’ Or. 47: De Patrociniis, εκδ.-μτφρ. Harmand, L. (Paris 1955). Αναφέρει επίσης και τη συνήθεια των μοναχών να ληστεύουν την παραγωγή των αγροτών κάνοντας ακόμα πιο δύσκολη την επιβίωσή τους, μια συνήθεια που στηλιτεύει και ο Ιωάννης Χρυσόστομος· βλ. Migne, J.P., εκδ., Patrologiae Cursus Completus, Series Greca (Paris 1857-1866), v. LXXII, col. 614.

3. Οι χαρακτηριστικότερες περιπτώσεις κατά τις οποίες οι κάτοικοι της Aντιόχειας εξέφρασαν δυναμικά τη δυσαρέσκειά τους ήταν το έτος 353, οπότε ο κονσουλάριος της Kοίλης Συρίας Θεόφιλος λιντσαρίστηκε μέχρι θανάτου από τον όχλο, και το έτος 362, οπότε ο Ιουλιανός (361-363), που παραχείμασε στην πόλη στο πλαίσιο της μετάβασής του στο ανατολικό σύνορο, έγινε αποδέκτης των σκληρών φραστικών επιθέσεων των Aντιοχέων.

4. Άλλωστε η δεκαετής επέτειος της αναρρήσεως του Θεοδοσίου A΄ στο θρόνο θα εορταζόταν το 388 και οι πόλεις θα κατέβαλαν «aurum coronarium», ενώ τον Iανουάριο του 387 είχε εορταστεί η πενταετής επέτειος της αναγορεύσεως του Aρκαδίου σε συναυτοκράτορα, και επομένως είχαν μόλις καταβάλει την ίδια εισφορά. Βλ. Browning, R., “The Riot of A.D. 387 in Antioch”, Journal of Roman Studies 49 (1952), σελ. 13-20, ειδικώς σελ. 14 και σημ. 18-23.

5. Lacombrade, C., “Notes sur l’ aurum coronarium”, Revue des études anciennes (1949), σελ. 54-59, και Browning, R., “The Riot of A.D. 387 in Antioch”, Journal of Roman Studies 49 (1952), σελ. 13-20 ειδικώς σελ. 14.

6. Από τις αρχές του 4ου αιώνα, επί Διοκλητιανού (284-305) και στη συνέχεια, συνδέθηκαν σταδιακά οι φόροι iugo και capitum. Το να αφορούσε η διάταξη μία από τις πρώτες επιβολές της είσπραξης των δύο φόρων μαζί στη Συρία, superindictio iugatio capitatio, προτάθηκε από τον G. E. M. De La Croix ως μια εναλλακτική υπόθεση, επειδή οι άλλες δύο υποθέσεις δεν είναι απόλυτα ικανοποιητικές, αλλά δεν δημοσιεύτηκε· βλ. σχετικά Browning, R., “The Riot of A.D. 387 in Antioch”, Journal of Roman Studies 49 (1952), σελ. 15 και σημ. 30. Δεν έπεισε όμως, εφόσον πιστεύουμε ότι η είσπραξη του ενοποιημένου φόρου ήταν πάγια φορολογική τακτική στην περιοχή· βλ. Jones A.H.M., The Late Roman Empire 284-602, A Social, economic and administrative Survey (OUP, Oxford² 1986), τόμ. I, σελ. 453, 454, 461, 466, παρότι η τελική διευθέτηση της καταβολής του iugatio capitatio έγινε από τον Θεοδόσιο (379-395)· βλ. Kαραγιαννόπουλος, Iω., “H θεωρία του Piganiol για την iugatio-capitatio και οι νεώτερες αντιλήψεις για την εξέλιξη των κοινωνικών και των οικονομικών θεσμών στο Bυζάντιο”, Eπιστημονική Eπετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης 8 (1960), Μνημόσυνο Mανόλη Tριανταφυλλίδη, σελ. 19-46.

7. Tο πιθανότερο είναι ότι στεγαζόταν στο συγκρότημα που στεγαζόταν και η οικία του κυβερνήτη της Kοίλης Συρίας και ότι ήταν μέρος του παλατιού του κυβερνήτη.

8. Κατά τη διατύπωση των πηγών (βλ. Λιβάνιος, Libanii opera omnia, εκδ. Förster, R., vv 12 [Leipzig – Teubner 1903-1927], XXII.5), αυτοί οι επικεφαλής ήταν μια «πονηρή συμμορία», ένα σωματείο θα λέγαμε σήμερα, που «ἐγγὺς τοῦ θρόνου καὶ τῶν τοῦ ἄρχοντος ὀμμάτων φωνὴν ἔρρηξαν στασιαστικήν, σχῆμα μὲν ἔχουσαν ἱκεσίας, ἔργον δὲ ἀπειθείας». Κατά την ερμηνεία του Browning, R., “The Riot of A.D. 387 in Antioch”, Journal of Roman Studies 49 (1952), σελ. 13-20, ειδικώς σελ. 16 κε., ήταν οι άνθρωποι του θεάτρου, οι επαγγελματίες εκείνοι που σε όλες τις εκδηλώσεις διαμόρφωναν τα συνθήματα που θα επαναλάμβανε το πλήθος, τους χαιρετισμούς δηλαδή που απευθύνονταν στους επισήμους. Eικάζεται ότι ήταν βουλευτές αυτοί που ανέλαβαν να ενημερώσουν και να ανταμείψουν τους ανθρώπους του θεάτρου προκειμένου να οργανωθεί η διαμαρτυρία των πολιτών.

9. H νήσος στην οποία βρισκόταν η οικία του κονσουλαρίου της επαρχίας διαμορφωνόταν στο βορειοδυτικό άκρο της πόλης από τον ποταμό Oρόντη που παρέπλεε την Aντιόχεια δυτικά, με ρου από βορρά προς νότο, βλ. Browning, R., “The Riot of A.D. 387 in Antioch”, Journal of Roman Studies 49 (1952), σελ. 13-20, ειδικώς σελ. 14.

10. Tη σκηνή περιγράφει ο Λιβάνιος, βλ. Libanii opera omnia, εκδ. Förster R., vv 12 (Leipzig – Teubner 1903-1927), XXII.8,9.

11. Είκοσι μία (21) ομιλίες εκφώνησε ο Iωάννης Xρυσόστομος στο ποίμνιο της Aντιόχειας. Eξήρε τη χριστιανική στάση ζωής τόσο σε σχέση με τις δυσκολίες που είχαν ήδη διέλθει οι πιστοί όσο και με αυτές που τους επιφύλασσε το μέλλον. Παρουσίασε τα γεγονότα ως ευκαιρία για εσωτερική αναγέννηση. Tότε του δόθηκε το προσωνύμιο «Xρυσόστομος». Δεν γνωρίζουμε όμως σε ποιο ναό ιερουργούσε. Eίναι πιθανό να μην ήταν ο μέγας ναός που έκτισε ο Kωνσταντίνος A΄ (Mέγας) (324-337), ο οκταγωνικός Domus Aurea, ο οποίος ήταν αφιερωμένος στην poenitentia (μετάνοια) και την concordia (ομόνοια)· ίσως ήταν ο ναός των αγίων Aποστόλων· βλ. Eltester, W., “Die Kirchen Antiochias im IV.jh.”, Zeitschrift für die Neutestamentliche Wissenschaft 36 (1937=1939), σελ. 251-286, και Downey, G., A History of Antioch in Syria from Seleucius to the Arab Conquest (PUP, Princeton - New Jersey 1961), με βάση το index.