1. Ίδρυση
Η Αγαθοεργός Αδελφότης Κυδωνιών ιδρύθηκε το 1871 στο Αϊβαλί (Κυδωνίες).1 Ιδρυτικά της μέλη ήταν οι Δ. Γονατάς, Δ. Μαλέλης, Γ. Οικονομίδης, Ι. Γούττας, Γ. Στρογγύλης, Α. Σταυρίδης, ενώ η πλειονότητα των μελών ήταν νέοι. Οι σκοποί της ήταν φιλανθρωπικοί και φιλεκπαιδευτικοί: η διεύθυνση των δημοσίων εκπαιδευτηρίων και η διαχείριση της περιουσίας τους, η συντήρηση παρθεναγωγείου και η περίθαλψη απόρων, κυρίως σε περίπτωση λιμού, πυρκαγιάς ή επιδημίας.
2. Δράση
Το 1873 ίδρυσε στη συνοικία του Αγίου Δημητρίου το «Παρθεναγωγείον της Αγαθοεργού Αδελφότητος» ή «Παρθεναγωγείον της Άνω Συνοικίας». Το παρθεναγωγείο αυτό ήταν το δεύτερο της κοινότητας και βρισκόταν στη δυτική πλευρά της Παλαιάς Ακαδημίας, της περίφημης σχολής του Αϊβαλιού. Η μεγαλύτερη πάντως προσφορά της αδελφότητας στην εκπαίδευση ήταν το ότι κατόρθωσε να πείσει το 1890 τα δύο αντίπαλα κόμματα της κοινότητας, σε μια εποχή με κομματικές έριδες, να αναλάβει ως ουδέτερη τη γενική εποπτεία των σχολείων. Ξεπεράστηκαν έτσι οι δυσκολίες για το διορισμό δασκάλων, καθηγητών και σχολάρχη και επιλύθηκαν αρκετά ακόμη εκπαιδευτικά προβλήματα. Κατά την περίοδο που ο σύλλογος είχε την εποπτεία των εκπαιδευτικών οργανισμών η Ακαδημία Κυδωνιών έγινε πλήρες γυμνάσιο (1884) και αναγνωρίστηκε ως τέτοιο από το ελληνικό κράτος. Έπειτα από μία δεκαετία η αδελφότητα παρέδωσε ξανά τη διοίκηση των σχολείων στη δημογεροντία. Η περαιτέρω δράση, καθώς και η χρονολογία διάλυσης του συλλόγου, δε μας παραδίδονται.
1. Σύμφωνα με την Αθηνά Κερεστετζή, ιδρύθηκε το 1873. Βλ. Κερεστετζή, Α., Αϊβαλί (1832-1922). Αναμνήσεις από το ανέκδοτο τετράδιο του ιατρού Ιωάννου Κερεστετζή (Αθήνα 1981), σελ. 33.