Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία

1. Βίος και έργο

Από τον προ της πατριαρχικής εκλογής βίο του Συμεών είναι γνωστό μόνο ότι επρόκειτο για Τραπεζούντιο ιερομόναχο, που γεννήθηκε μάλλον κατά την 1η εικοσαετία του 15ου αιώνα και εγκαταστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη μετά την οθωμανική κατάκτηση της πατρίδας του, πιθανώς στο πλαίσιο της αναγκαστικής μετοίκησης μέρους του πληθυσμού της. Κατά τον Κομνηνό Υψηλάντη, ήταν «… πολλαίς αρεταίς κοσμούμενος και υπό πάντων φιλούμενος».¹ Επρόκειτο για άνθρωπο υψηλής κοινωνικής στάθμης και συναναστροφών, που σχετιζόταν με τους ευγενείς τραπεζούντιους οίκους, που μετά την άλωση εγκαταστάθηκαν στην Κωνσταντινούπολη και είχαν σχέσεις με την οθωμανική εξουσία, και από αυτούς προωθήθηκε στον πατριαρχικό θρόνο. Για πρώτη φορά εκλέγεται πατριάρχης το 1466, αφού οι προαναφερθέντες οίκοι ανέτρεψαν με αθέμιτα μέσα τον έως τότε πατριάρχη Μάρκο Β΄ Ξυλοκαράβη και χρειάστηκε να καταβάλουν για πρώτη φορά στην οθωμανική αρχή χρηματικό αντάλλαγμα (πεσκέσι) 1.000 χρυσών νομισμάτων. Το ποιοι ακριβώς ήταν αυτοί οι Τραπεζούντιοι που προώθησαν στην πατριαρχεία το Συμεών δεν είναι γνωστό. Κατά πάσα πιθανότητα επρόκειτο για τον ισχυρότερο από αυτούς, δηλ. τον Αμιρούτζη και τους γιους του, αλλά ενδέχεται στην υπόθεση να εμπλέκονταν και άλλοι τραπεζούντιοι οίκοι με επιρροή. Ειδικά για τον οίκο του Αμιρούτζη, η υποστήριξή του προς το Συμεών πιθανολογείται και από το γεγονός ότι η για τρίτη φορά άνοδός του τελευταίου στον πατριαρχικό θρόνο (1482) γίνεται σε διαδοχή του Μαξίμου Γ΄ που είχε υπάρξει εχθρός του Αμιρούτζη, ενώ μετά το θάνατο του Συμεών ο İşkender Bey, ο εξισλαμισμένος γιος του Αμιρούτζη, επιδίωξε να οικειοποιηθεί την κληρονομιά του. Αυτή η πρώτη πατριαρχική θητεία του Συμεών διήρκεσε πολύ λίγο και έληξε εντός του 1466, καθώς η Μάρα Βράνκοβιτς (Mara Branković)² επωφελήθηκε από τη διαμάχη του με το Μάρκο Β΄ Ξυλοκαράβη και με το επιχείρημα της ειρήνευσης της Εκκλησίας –αλλά και καταβάλλοντας παράλληλα διπλάσιο χρηματικό ποσό στο σουλτάνο– πέτυχε την αποπομπή του Συμεών και την ανάδειξη του Διονυσίου Φιλιππουπόλεως.³ Κατόπιν τούτων ο Συμεών αποσύρθηκε σε μονή της περιοχής Στενημάχου. Αργότερα όμως, το 1472,⁴ επανεκλέγεται, γεγονός που πιθανώς σχετίζεται με την προσπάθεια του σουλτάνου να καταστείλει την αναταραχή που σημειώθηκε τότε στην Τραπεζούντα λόγω του κινήματος του Αλεξίου Κομνηνού για ανακατάληψη της πόλης. Φαίνεται ότι ο Συμεών ανήλθε στο θρόνο αναλαμβάνοντας τη δέσμευση προς το σουλτάνο να συμβάλει στην αποκατάσταση της τάξης στην ιδιαίτερη πατρίδα του. Και πράγματι μία από τις πρώτες ενέργειές του εντός του ίδιου έτους ήταν η αντικατάσταση του Παγκρατίου, του μητροπολίτη Τραπεζούντας που μάλλον είχε αναμειχθεί στην εξέγερση, από το Δωρόθεο. Αυτή η θητεία του έληξε το 1475, όταν ανετράπη από το Σέρβο μοναχό Ραφαήλ που φέρεται να είχε ισχυρή υποστήριξη και κατέβαλε πεσκέσι 2.500 φλωρίων.⁵ Ο Συμεών ανήλθε στον πατριαρχικό θρόνο για τρίτη φορά το 1482 και παρέμεινε μέχρι το θάνατό του στα μέσα του 1485. Πλην του πιθανού ρόλου που έπαιξε στην αποκατάσταση της τάξης στην Τραπεζούντα, άλλες σημαντικές ενέργειές του από τη θητεία του μεταξύ 1472 και 1475 αφορούν την ανανέωση των προνομίων των μονών της Πάτμου και της Εικοσιφοίνισσας του Παγγαίου, ενώ κατά τη θητεία του μεταξύ 1482 και 1485 συγκάλεσε σύνοδο στην Κωνσταντινούπολη που καταδίκασε επίσημα τα συμφωνηθέντα της συνόδου της Φλωρεντίας.

2. Αποτίμηση

Από το ιστορικό της πατριαρχικής σταδιοδρομίας του Συμεών Α' καθίσταται φανερός ο ρόλος του πατριαρχικού αξιώματος κάτω από τις νέες συνθήκες που διαμορφώθηκαν από την υπαγωγή των ορθόδοξων πληθυσμών υπό την οθωμανική εξουσία, ένας ρόλος κατεξοχήν πολιτικός. Η πρώτη ανάρρηση του Συμεών το 1466 με την υποστήριξη των Τραπεζούντιων που είχαν επιρροή και στη συνέχεια η δεύτερη, το 1472, προκειμένου να εξυπηρετήσει την πολιτική του σουλτάνου ως προς τα σχετικά με την Τραπεζούντα προβλήματα, δείχνουν ότι στο εξής οι εναλλαγές των πατριαρχών ήταν αποτέλεσμα και ταυτόχρονα μέσο για την προώθηση πολιτικών επιδιώξεων και συμφερόντων ελληνορθόδοξων ή/και οθωμανικών κύκλων, ενώ η έγκριση και αποδοχή της οποιασδήποτε πατριαρχικής εκλογής από τις σουλτανικές αρχές εξαρτώνται πλέον από την καταβολή πεσκεσιού και το ύψος αυτού. Ο Συμεών Α΄ εξυπηρέτησε τα σουλτανικά συμφέροντα, όπως φαίνεται και από τη σχετική με τα ζητήματα της Τραπεζούντας πολιτική του, αλλά και από την έντονα αντιδυτική στάση του, η οποία κορυφώνεται με την εκ μέρους του σύγκληση συνόδου για την επίσημη καταδίκη των αποφάσεων της Φλωρεντίας.

1. Κομνηνός Υψηλάντης, Α., Εκκλησιαστικών και πολιτικών των εις δώδεκα βιβλίον Η, Θ και Ι : ήτοι Τα μετά την Αλωσιν: (1453 - 1789) εκ χειρογράφου ανεκδότου της ιεράς μονής του Σινά (Κωνσταντινούπολη 1870), σελ. 19. Αντίθετα, ο Παπαρρηγόπουλος τοποθετείται αρνητικά έναντι αυτού του Πατριάρχη, στάση την οποία υιοθετεί εν μέρει ο Επαμεινώνδας Κυριακίδης, κυρίως λόγω του τρόπου με τον οποίο ανέβηκε για πρώτη φορά στο θρόνο (δηλ. κατόπιν μηχανορραφιών των Τραπεζουντίων σε βάρος του προκατόχου του), καθώς και γιατί υπήρξε ο πρώτος υποψήφιος του πατριαρχικού θρόνου που κατέβαλε χρηματικό αντάλλαγμα για την ανάδειξή του. Βλ. Κυριακίδης, Ε., Βιογραφίαι των εκ Τραπεζούντος και της περί αυτήν χώρας από της Αλώσεως μέχρις ημών ακμασάντων Λογίων μετά σχεδιάσματος ιστορικού περί του Ελληνικού Φροντιστηρίου των Τραπεζουντίων (Αθήνα 1897), σελ. 39-40.

2. Γνωστή και ως Mara hatun, κόρη του Δεσπότη της Σερβίας Đurađ Branković, σύζυγος του σουλτάνου Μουράτ Β΄ και μητριά του Μωάμεθ του Πορθητή, η οποία ασκούσε σημαντική επιρροή σε αυτόν, ειδικά σε ζητήματα που αφορούσαν τις ελίτ των ορθοδόξων υπηκόων και την ορθόδοξη εκκλησία.

3. Historia Politica et Patriarchica Constantinopoleos, Bekker, I. (επιμ.) (CSHB, Βόννη, 1849), σελ. 39-41.

4. Ο Μανουήλ Γεδεών, καθώς και ο σύγχρονος βιογράφος του Πατριάρχη Παναγιώτης Νικολόπουλος, του αποδίδουν δύο μόνο πατριαρχικές θητείες χωρίς να κάνουν λόγο για αυτή του 1466. Παρά ταύτα, η ανάδειξή του στον πατριαρχικό θρόνο με την υποστήριξη των ισχυρών Τραπεζουντίων μετά την εκθρόνιση του Μάρκου Β' αναφέρεται ρητά από το Δωρόθεο Μονεμβασίας και γίνεται αποδεκτή από το Χρύσανθο. Εφόσον οι Γεδεών και Νικολόπουλος δεν παραθέτουν κάποια άλλη μαρτυρία που να ανατρέπει τα περί πρώτης θητείας του Συμεών το 1466, αυτή γίνεται δεκτή και στο παρόν. Βλ. Γεδεών, Μ., Πατριαρχικοί Πίνακες: Ειδήσεις Ιστορικαί Βιογραφικαί περί των Πατριαρχών Κωνσταντινουπόλεως από Ανδρέου του Πρωτοκλήτου μέχρις Ιωακείμ Γ΄ του από Θεσσαλονίκης 36-1884 (Κωνσταντινούπολη 1890), σελ. 483-484. Νικολόπουλος, Π., «Συμεών πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως», ΘΗΕ, τομ. 11, σελ. 547· Χρύσανθος, μητροπολίτης Τραπεζούντας, Η Εκκλησία Τραπεζούντος (Αθήναι 1933), σελ. 526 (παραθέτει τη μαρτυρία του Δωροθέου Μονεμβασίας).

5. Historia Politica et Patriarchica Constantinopoleos, Bekker, I. (επιμ.) (CSHB, Βόννη, 1849), σελ. 43-44.