Τράλλεις (Αρχαιότητα)

1. Θέση και ίδρυση

Οι Τράλλεις ήταν μία από τις αρχαίες πόλεις της Καρίας1 στη Μικρά Ασία που βρισκόταν σε μία από τις νότιες προεξοχές της οροσειράς της Μεσσωγίδος, απέναντι από τον Εύδωνα, παραπόταμο του Μαιάνδρου, σε απόσταση 80 σταδίων (8 γεωγραφικών μιλίων) από αυτόν.2 Οι Τράλλεις βρίσκονταν δυτικά της Απάμειας και 15 μίλια ανατολικά της Ιεραπόλεως. Λέγεται ότι είχε ιδρυθεί από Αργείους και Τραλλίους Θράκες αποίκους3 και ότι παλαιότερα ονομαζόταν Ανθέα, Ευανθέα, Πολυανθεία, Έρυμνα, Χάραξ, Σελεύκεια και Αντιόχεια.4 Άλλοι υποστηρίζουν ότι ήταν αποικία των Πελασγών και αρχικά ονομαζόταν Λάρισα.5 Η τοποθεσία της πόλης ήταν σε μια πολύ εύφορη περιοχή και σε σημείο όπου διασταυρώνονταν κύριες οδοί από το νότο, την ανατολή και τη δύση. Λόγω της θέσης τους οι Τράλλεις πρέπει να αποτελούσαν σημαντικό κέντρο εμπορικών συναλλαγών.6 Οι κάτοικοι της πόλης φημίζονταν για τον πλούτο τους και ορίζονταν ασιάρχες, πρόεδροι δηλαδή των αγώνων που διοργανώνονταν στην περιοχή.

2. Ιστορία

Η πρώτη αναφορά στις Τράλλεις γίνεται από τον Ξενοφώντα.7 Στα μέσα του 4ου αι. π.Χ. η πόλη ανήκε στο Μαύσωλο αλλά για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα βρισκόταν υπό περσική κυριαρχία, όπως μαθαίνουμε από τις αναφορές στην επιδρομή του Δερκυλλίδα, που ήρθε από την Έφεσο στις Τράλλεις το 397 π.Χ. Το 400 π.Χ. ο Σπαρτιάτης Θίβρων, που είχε τη βάση του στην Κύμη,8 προσπάθησε να τις καταλάβει από τους Πέρσες, όμως χωρίς επιτυχία.9 Κατά τη διάρκεια της αναστάτωσης που δημιουργήθηκε μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ο Αντίγονος Α΄ ο Μονόφθαλμος κατέλαβε την πόλη με τη βία το 313 π.Χ.10 Αργότερα οι Τράλλεις πέρασαν στον έλεγχο των Σελευκιδών και ονομάστηκαν Σελεύκεια. Σε αυτή την περίοδο και συγκεκριμένα στον ύστερο 3ο αι. π.Χ. χρονολογούνται τα πρωιμότερα χάλκινα νομίσματα των Τράλλεων.11 Ο Πλίνιος προσθέτει ότι κάποια στιγμή η πόλη ονομάστηκε Αντιόχεια, αλλά η δήλωσή του12 αυτή δε βασίζεται σε στοιχεία και θεωρείται, κατά γενική ομολογία, λανθασμένη.

Μετά την ήττα του Αντιόχου στη Μαγνησία το 190 π.Χ., οι Τράλλεις, καθώς και η υπόλοιπη Λυδία, πέρασαν στη δικαιοδοσία του βασιλείου των Ατταλιδών υπό τον Ευμένη, στα χρόνια του οποίου η πόλη γνώρισε ειρήνη και ευημερία. Σύμφωνα με τον Πλίνιο,13 ο βασιλιάς Άτταλος είχε ένα μεγαλοπρεπές παλάτι στις Τράλλεις. Επίσης, η πόλη αποτελούσε ένα από τα κύρια νομισματοκοπεία για την έκδοση κιστοφορικών νομισμάτων. Οι κιστοφορικές κοπές των Τράλλεων, που συμπεριλαμβάνουν μισά και τέταρτα, καλύπτουν την περίοδο από το 189 π.Χ. ως το 48 π.Χ.14 και ταξινομούνται σε τέσσερις κατηγορίες.15

Αρχικά οι Τράλλεις αντιστάθηκαν στους Ρωμαίους και υποστήριξαν το κίνημα του Αριστονίκου εναντίον τους. Όταν ξέσπασε ο Α΄ Μιθριδατικός πόλεμος, η πόλη βρισκόταν υπό την τυραννία των γιων του Κρατίππου,16 που, όπως φαίνεται, ήταν υπεύθυνοι για τη σφαγή των Ρωμαίων κατοίκων στις Τράλλεις. Κατά τη διάρκεια του Μιθριδατικού πολέμου και της σύντομης εξέγερσης στη Μικρά Ασία εναντίον της ρωμαϊκής κυριαρχίας, την περίοδο 88-84 π.Χ., οι Τράλλεις –όπως και η Έφεσος, το Πέργαμον, η Μίλητος, η Σμύρνη, οι Ερυθρές και η Αθήνα– φαίνεται ότι έκοψαν ένα μικρό αριθμό χρυσών στατήρων. Αυτή η κίνηση έγινε πιθανότατα για να καλυφθούν τα πολεμικά έξοδα και ίσως για να τονιστεί η ανεξαρτησία της πόλης από τη Ρώμη. Ο μοναδικός γνωστός, μέχρι στιγμής, στατήρας των Τράλλεων βρίσκεται στη Συλλογή Waddington στο Παρίσι. Υπάρχουν επίσης ορισμένες αυτόνομες χάλκινες κοπές, του 2ου ή του 1ου αι. π.Χ.,17 που φέρουν την επιγραφή ΤΡΑΛΛΙΑΝΩΝ.

Είναι γνωστό ότι ο διάσημος Ρωμαίος ρήτορας και πολιτικός Μάρκος Τούλλιος Κικέρωνας επισκέφτηκε τις Τράλλεις το 51 π.Χ. και έστειλε από εκεί δύο επιστολές στους φίλους του Άππιο Κλαύδιο Πούλχρο στην Κιλικία και Αττικό στη Ρώμη.

Δυστυχώς οι Τράλλεις βρίσκονταν σε σεισμογενή περιοχή. Την εποχή του Αυγούστου, αρκετά από τα κτήρια της πόλης υπέστησαν μεγάλες ζημιές λόγω δυνατών δονήσεων και ο αυτοκράτορας πρόσφερε στους κατοίκους της ένα σημαντικό ποσό για να επιδιορθωθούν.18 Οι πολίτες, από ευγνωμοσύνη, ζήτησαν να τους επιτραπεί να ανεγείρουν ναό προς τιμήν του Τιβερίου αλλά δεν τους δόθηκε τελικά η άδεια.19 Ωστόσο, μετονόμασαν την πόλη σε Καισάρεια προς τιμήν του αυτοκράτορα, αν και στα τέλη του 1ου αιώνα το όνομα αυτό δεν χρησιμοποιούνταν πλέον. Πάντως, από εκείνη την εποχή και ως και τα χρόνια του Νέρωνα τα νομίσματα της πόλης έφεραν απλώς την επιγραφή ΚΑΙΣΑΡΕΩΝ, με ή χωρίς την κεφαλή του αυτοκράτορα.

Από το Νέρωνα και έως το Δομιτιανό στα νομίσματα ενίοτε αναγραφόταν ΚΑΙCΑΡΕΩΝ ΤΡΑΛΛΙΑΝΩΝ, ενώ μετά το Δομιτιανό έως και την εποχή του Γαλλιηνού αναγραφόταν μόνο ΤΡΑΛΛΙΑΝΩΝ. Σε ορισμένες περιπτώσεις, από την εποχή του Καρακάλλα, χρησιμοποιούνταν και η επιγραφή ΝΕΩΚΟΡΩΝ ή ΝΕΩΚΟΡΩΝ ΤΩΝ CΕΒΑC[ΤΩΝ] ή ΤΡΑΛΛΙΑΝΩΝ ΠΡΩΤΩΝ ΕΛΛΑΔΟC. Η τελευταία αυτή επιγραφή πιθανώς να ήταν ένας τίτλος που οι πολίτες υιοθέτησαν από μόνοι τους.20 Κάποιες φορές η βουλή της πόλης εμφανίζεται σε νομίσματα ως ΚΛΑΥΔΙΑ ΒΟΥΛΗ, πιθανότατα επειδή ο αυτοκράτορας Κλαύδιος της είχε αποδώσει ορισμένα ειδικά προνόμια. Η πληθώρα των αυτοκρατορικών κοπών συνεχίστηκε έως τα χρόνια του Γαλλιηνού.

Τα μεγάλα νομίσματα της εποχής του Αντωνίνου του Ευσεβούς παρουσιάζουν ενδιαφέροντες οπισθότυπους, π.χ. (ΔΙΟC ΓΟΝΑΙ) το βρέφος Ζευς ενώ τρέφεται από τη νύμφη Αδράστεια με τους τρεις Κουρήτες γύρω του, ο Διόνυσος και ο Απόλλωνας σε άμαξα που τη σέρνουν πάνθηρας και αίγα την οποία ιππεύει Σειληνός, η Σελήνη σε συνωρίδα που σέρνουν ταύροι, οι γάμοι της Ιούς (ΙΟΥC ΓΑΜΟΙ), όπου απεικονίζεται η Ιώ ως νύφη με κάλυμμα που την οδηγεί ο Ερμής (νυμφαγωγός), ή η συνάντηση του Δία με την Ιώ στους στάβλους του πατέρα της (βούστασις). Σε άλλους, λιγότερο χαρακτηριστικούς τύπους νομισμάτων απεικονίζονται ο Διόνυσος με Σάτυρο, ο Ήλιος σε τέθριππο, ο βιασμός της Κόρης, η τρίμορφη Εκάτη, η Άρτεμις Εφέσια μπροστά στο Δία που κάθεται. Οι Τράλλεις είχαν καλές σχέσεις με τη Σμύρνη και έκοψαν νομίσματα με αναφορές στη συμμαχία τους, ενώ την ίδια περίοδο η Έφεσος και το Πέργαμον εξέδωσαν τα δικά τους συμμαχικά νομίσματα με τις Τράλλεις.

Στο ναό της Νίκης στις Τράλλεις είχε ανεγερθεί ένα άγαλμα του Ιουλίου Καίσαρα και λέγεται ότι εκεί, κατά τη διάρκεια της παραμονής του τελευταίου στην Ασία, είχε συντελεστεί ένα θαύμα.21 Η πόλη αναφέρεται πολύ συχνά στα έργα των αρχαίων συγγραφέων,22 παρότι ο Ιουβενάλιος23 ειρωνευόταν τις Τράλλεις ως ένα απομονωμένο επαρχιακό μέρος. Κατά τη ρωμαϊκή περίοδο στην πόλη διέμεναν πολλοί πλούσιοι πολίτες. Επιπλέον, εάν κανείς κρίνει με βάση τα αντικείμενα που βρέθηκαν εκεί, οι Τράλλεις διέθεταν αρκετά σημαντικά έργα τέχνης.

Στο Μεσαίωνα η πόλη γνώρισε την παρακμή, αλλά γύρω στο 1280 ο Ανδρόνικος Παλαιολόγος προχώρησε σε επισκευές των διαφόρων κτηρίων.24 Επειτα από μερικά χρόνια και ενώ η περιοχή είχε καταληφθεί από τους Σελτζούκους, οι Τράλλεις αντικαταστάθηκαν από μία νέα πόλη που ιδρύθηκε από τον εμίρη Αϊδίν σε χαμηλότερη θέση. Αργότερα, ως επισκοπική έδρα, καταλάμβαναν τη δεύτερη θέση μετά τα Ύπαιπα στη μητρόπολη της Εφέσου.

Ο χριστιανισμός έφτασε στις Τράλλεις αρκετά νωρίς, αλλά η πόλη βρέθηκε επίσης στο κέντρο αρκετών αιρέσεων. Στην περίφημη επιστολή του προς την Εκκλησία των Τράλλεων, ο άγιος Ιγνάτιος της Αντιοχείας μιλά για την επίσκεψη του επισκόπου των Τράλλεων Πολυβίου στη Σμύρνη και προειδοποιεί τους Τραλλιανούς να προσέχουν το δοκητισμό.25 Η επιστολή αυτή αποτελεί ένδειξη ότι η Εκκλησία ήταν ήδη καλά οργανωμένη. Ανάμεσα στους επισκόπους των Τράλλεων ήταν ο Ηρακλείων το 431, ο Μάξιμος το 451, ο Ουράνιος το 553, ο Μύρων το 692, ο Θεοφύλακτος το 787, ο Θεοφάνης και ο Θεόπιστος τον 9ο αιώνα και ο Ιωάννης το 1230.26 Πάντως, τον 6ο αιώνα οι Τράλλεις ήταν ένα σημαντικό κέντρο των μονοφυσιτών και των ιεραποστόλων που δρούσαν ανάμεσα στους ντόπιους ειδωλολάτρες. Σε γενικές γραμμές, φαίνεται ότι κατά τη διάρκεια των αιώνων οι Τράλλεις βρίσκονταν στο επίκεντρο των δραστηριοτήτων των Ελλήνων της Ασίας όσον αφορά τα πνευματικά και καλλιτεχνικά επιτεύγματα.

3. Αρχαιολογικά στοιχεία

Θεωρείται ότι τα ερείπια που είδε ο Arundell κοντά στο χωριό Kuslar πιθανώς ήταν των αρχαίων Τράλλεων.27 Η πόλη είχε δημιουργήσει πολλά εξαιρετικά έργα τέχνης και δύο από τις καλύτερες μαρμάρινες κεφαλές που βρίσκονται στο Μουσείο της Κωνσταντινούπολης προέρχονται από εκεί.28

Η ακρόπολη βρισκόταν σε ένα ύψωμα βόρεια της πόλης. Η θέση έχει περιγραφεί με ακρίβεια από το Στράβωνα,29 ο οποίος λέει ότι οι Τράλλεις βρίσκονταν σε ένα υψίπεδο, καλά οχυρωμένο από όλες τις πλευρές, με μία απόκρημνη ακρόπολη. Στις μέρες μας ο λόφος αποτελεί στρατιωτική περιοχή και οι επισκέπτες χρειάζονται σχετική άδεια και συνοδεία. Ελάχιστα διασώζονται από εκείνα που ήταν ακόμη ορατά το 19ο αιώνα και στις αρχές του 20ού και που περιλάμβαναν ένα θέατρο, το στάδιο, την αγορά και το γυμνάσιο. Ωστόσο, τα ευρήματα βρίσκονται στο Μουσείο της Κωνσταντινούπολης. Αυτό που σώζεται πλέον και στέκεται στη θέση του είναι μέρος του γυμνασίου που αποτελείται από τρεις υψηλές αψίδες από λίθους και τούβλο και αρκετό ασβεστοκονίαμα. Τα ερείπια αυτά χρονολογούνται στον 3ο αι. μ.Χ. Σήμερα τα αποκαλούν Uc Goz και είναι ορατά τόσο από το δρόμο όσο και από τις γραμμές του τρένου δίνοντας την εντύπωση αψίδας του θριάμβου. Το θέατρο είχε νότιο προσανατολισμό προς τους πρόποδες της ακρόπολης η οποία υψώνεται από το βόρειο άκρο του υψίπεδου. Ενδιαφέρον παρουσίαζε ένα υπόγειο πέρασμα σε σχήμα Τ που ξεκινούσε από τη σκηνή και έφθανε ως το μέσον της ορχήστρας το οποίο όμως έχει χαθεί εντελώς. Τα μόνα που σώζονται είναι μία αψιδωτή είσοδος στο επίπεδο του άνω διαζώματος και ένα μικρό τμήμα του τοίχου που στήριζε το κοίλο του θεάτρου.

4. Ολυμπιονίκες

Σύμφωνα με τον Παυσανία, από τις Τράλλεις κατάγονταν ορισμένοι ολυμπιονίκες:30 «Το τολμηρό όμως κατόρθωμα του ρόδιου παλαιστή στην Ολυμπία το ξεπέρασε κατά τη γνώμη μου ο Αρτεμίδωρος από τις Τράλλεις. Ο Αρτεμίδωρος απέτυχε στους παιδικούς αγώνες παγκρατίου της Ολυμπίας και αιτία της αποτυχίας ήταν η πολύ νεαρή του ηλικία. Όταν όμως έφτασε ο καιρός των αγώνων που κάνουν οι ίωνες της Σμύρνης, τόσο πολύ μεγάλωσε η δύναμή του, ώστε ο Αρτεμίδωρος νίκησε σε αγώνα παγκρατίου την ίδια μέρα τους αθλητές που είχε αντίπαλους στην Ολυμπία. Μετά τα παιδιά νίκησε τους εφήβους και κατόπιν τους πιο διαλεχτούς άνδρες. Λένε πως αυτός αγωνίστηκε με εφήβους, επειδή τον παρακίνησε ένας γυμναστής, και με άνδρες, επειδή τον πείραξε ένας άνδρας παγκρατιαστής. Ο Αρτεμίδωρος νίκησε σε παγκράτιο ανδρών στην Ολυμπία κατά τη διακοσιοστή δωδέκατη ολυμπιάδα.» (μτφρ. Ν. Παπαχατζής, Εκδ. Αθηνών, Αθήνα 1979). Οι Τράλλεις είχαν φιλοξενήσει αγώνες, όπως τα Πύθια, τα Ολύμπια και τα Αυγούστεια, που αποτυπώθηκαν στα νομίσματα της πόλης.

5. Θρησκεία

Ο Δίας στις Τράλλεις λεγόταν Λαράσιος από το ιερό του στο γειτονικό χωριό Λάρασα. Επίσης στην περιοχή λατρευόταν ο Δίας Ευμένης που ίσως είχε ξεχωριστό ιερό. Οι βασικοί τύποι των νομισμάτων των Τράλλεων αναφέρονται στις λατρείες του Δία, του Απόλλωνα, του Ήλιου και της Σελήνης.31 Πιθανότατα, η λατρεία του Ηλίου να συνδεόταν με τη λατρεία των ηγεμόνων που η πόλη είχε ασπαστεί ήδη από τα Ελληνιστικά χρόνια. Έχω ισχυριστεί σε άλλο σημείο ότι τα ηλιακά στοιχεία που βρίσκει κανείς κατά την Ελληνιστική και Ρωμαϊκή περίοδο έχουν τις ρίζες τους στις αρχαίες μοναρχίες της Εγγύς Ανατολής. Οι λατρείες των Ασσύριων και Βαβυλώνιων ηγεμόνων και κυρίως των φαραώ της Αιγύπτου παρουσιάζουν τον ηγεμόνα ως προστατευόμενο του θεού Ήλιου, από τον οποίο ο βασιλιάς παραλάμβανε την εξουσία. Φαίνεται ότι οι Τράλλεις λειτουργούσαν στην Αρχαιότητα ως ένα πραγματικό χωνευτήρι πολιτισμών και η σχέση που είχε η πόλη με την Αίγυπτο αποδεικνύεται και από το έργο του Θεσσαλού από τις Τράλλεις, ο οποίος μιλά για το δέος που προκαλούσαν η αιγυπτιακή θρησκεία και μαγεία στα χρόνια τα δικά του.

6. Προσωπικότητες

Αρκετοί σημαντικοί άνθρωποι της διανόησης κατάγονταν από τις Τράλλεις. Ο Ανθέμιος έγινε διάσημος ως ο αρχιτέκτονας που σχεδίασε και έχτισε τη βασιλική της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη το 532. Προερχόταν από μορφωμένη οικογένεια. Ο πατέρας του Στέφανος ήταν γιατρός, όπως και δύο από τους αδελφούς του. Ένας τρίτος αδελφός ήταν δικηγόρος και ένας τέταρτος άνθρωπος των γραμμάτων. Ο Ανθέμιος ήταν επίσης γνωστός και ως μαθηματικός, ενώ οι μηχανολογικές του ικανότητες λέγεται ότι κάποτε του επέτρεψαν να επισκευάσει αντιπλημμυρικά έργα. Το έργο του Περί παραδόξων μηχανημάτων ήταν γνωστό σε ορισμένους Άραβες μαθηματικούς, όπως ο Al-Haytham. Σώζονται διάφορες διασκεδαστικές ιστορίες για τον Ανθέμιο οι οποίες ωστόσο πιθανώς να είναι και ολότελα φανταστικές. Λέγεται ότι ο Ανθέμιος καταδίωξε το γείτονα και ανταγωνιστή του Ζήνωνα αντικατοπτρίζοντας το φως του ήλιου στο σπίτι εκείνου. Δημιούργησε επίσης την εντύπωση ενός σεισμού στο σπίτι του Ζήνωνα χρησιμοποιώντας ατμό υπό πίεση που κατεύθυνε σε σωλήνες ενωμένες με ένα καζάνι.

Ο Αλέξανδρος ήταν αδελφός του Ανθεμίου. Ήταν γιατρός και έζησε στη Ρώμη τον 6ο αιώνα. Συγκέντρωσε με προσοχή αποσπάσματα από παλαιότερους συγγραφείς ιατρικών συγγραμμάτων στο δωδεκάτομο έργο του Βιβλία Ιατρικά δύοκαιδέκα.

Ο Φλέγων ο Τραλλιανός, συγγραφέας και απελεύθερος του αυτοκράτορα Αδριανού, έζησε το 2ο αιώνα Βασικό έργο του ήταν η Ολυμπιακών και χρονικών συναγωγή, σε δεκαέξι βιβλία, ξεκινώντας από την 1η Ολυμπιάδα το 776 π.Χ. έως τη 229η Ολυμπιάδα το 137 μ.Χ. Αρκετά κεφάλαια αυτού του έργου έχουν διασωθεί στα γραπτά του Φωτίου και του Συγγέλου. Σώζονται επίσης δύο μικρότερα έργα του: α) Περί θαυμασίων, που περιλαμβάνει ιστορίες για φαντάσματα, προφητείες και τερατογενέσεις, ενώ δίνει οδηγίες σχετικά με αρχαίες προκαταλήψεις, και β) Περί μακροβίων, που περιλαμβάνει τους Ρωμαίους ιταλικής καταγωγής οι οποίοι πέρασαν την ηλικία των εκατό ετών, με βάση τις απογραφές πληθυσμών. Άλλα έργα που του έχουν αποδοθεί από τα Σούδα είναι η περιγραφή της Σικελίας, μια τρίτομη μελέτη των ρωμαϊκών εορτών και μια τοπογραφία της Ρώμης.

Ο Ωριγένης, πολυγραφότατος και ο ίδιος, διάβασε και μελέτησε όλα τα έργα του Φλέγοντος.32 Στη μελέτη του Κατά Κέλσου, μια σκληρή κριτική για το υπερφυσικό στοιχείο στα Ευαγγέλια, ο Ωριγένης παρέπεμψε στο Φλέγοντα σχετικά με τις θεϊκές ικανότητες του Ιησού, το σκοτάδι που κάλυψε τη γη όταν Εκείνος εξέπνευσε33 καθώς και την πιθανότητα να γνώριζε ο Φλέγων για το χριστιανισμό και τους Αποστόλους.

Όπως έχει ήδη αναφερθεί, φαίνεται ότι οι Τράλλεις είχαν παράδοση στη μαγεία, ένα ζήτημα που φαίνεται καλύτερα στο έργο του Θεσσαλού.34 Η πραγματεία του περί βοτανικής που ακολουθεί τη μορφή μυθιστορήματος, του 2ου ή 3ου αιώνα, ήταν πολύ γνωστή στους μαθητές της αιγυπτιακής θρησκείας στις ύστερες φάσεις της.

Ο Ασκληπιάδης ο Τραλλιανός ήταν νεοπλατωνικός φιλόσοφος του 6ου αιώνα που χρησιμοποίησε μια εκλεκτική σύνθεση των απόψεων διαφόρων συγγραφέων. Υπήρξε μαθητής του Αμμωνίου. Ανέλαβε την προσπάθεια να συνδέσει τις απόψεις του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Έγραψε ένα σχολιασμό (που υπολείπεται πρωτοτυπίας) στα επτά πρώτα βιβλία των Μεταφυσικών του Αριστοτέλη. Τα περισσότερα από τα έργα του Ασκληπιάδη, γνωστά από αναφορές σε αυτά, δε δημοσιεύτηκαν ποτέ.

Μετάφραση: Δάφνη Δημητριάδου



1. Η πόλη άλλοτε αποδιδόταν στην Καρία και άλλοτε στη Λυδία. Bean, G.E., Turkey Beyond the Maeander (London 1971), σελ. 208-211.

2. BMC, Lyd., σελ.133.

3. Στράβ. 14.648 και 649· Διόδ. Σ. 17.65· Πλούτ., Αγησ. 16. Ο ιδρυτής της πόλης συχνά απεικονίζεται στα νομίσματα ως όρθιος πολεμιστής. Ο Λίβιος αναφέρει ότι οι Τραλλιανοί ήταν Ιλλυριοί. Περαιτέρω σύγχυση προκαλείται από άλλα δύο στοιχεία. Το πρώτο ήταν η ύπαρξη μιας ομάδας ελαφρών πεζικάριων που ονομάζονταν Τραλλιανοί, οι οποίοι γύρω στο 200 π.Χ. έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη Μικρά Ασία, και το δεύτερο ήταν ότι οι Τράλλεις υποστήριζαν ότι αποτελούσαν αποικία των Θρακών.

4. Στέφ. Βυζ., βλ. λ. «Τράλλεις», «Χάραξ». Πλίν. 5.29 και 108· Διόδ. Σ. 17.65.

5. Αγαθ. 2.17. Σχ. στον Όμ., Ιλ. Ι, 429.

6. Στράβ. 14.663.

7. Ξεν., Ελλην. 3.2.19. Πρβ. Στράβ. 14.1.42.

8. Αναγνώστου-Λαουτίδη, βλ. λ. «Κύμη».

9. Διόδ. Σ. 14.36.

10. Διόδ. Σ. 19.75.

11. Imhoof-Blumer, F., Lydische Stadt-Münzen (Genf 1897), σελ.169.

12. Πλίν., ΦΙ 5.108.

13. Πλίν., ΦΙ 35.49.

14. Head, B.V., Historia Numorum (Italy 1886), σελ. 660.

15. Head, B.V., Historia Numorum (Italy 1886) που παραπέμπει στο BMC, Lyd., εικ. 45. Εξηγεί επίσης τα κιστοφορικά νομίσματα: «(1) χωρίς σύμβολο ή τη μονογραφή του υπευθύνου της κοπής ανάμεσα στα φίδια και με διαφορετικό σύμβολο στο πεδίο (2) με τη μονογραφή ή τα σύμβολα του υπευθύνου κοπής ανάμεσα στα φίδια και διαφορετικό σύμβολο στο πεδίο (3) το ίδιο με το προηγούμενο με τη διαφορά ότι τα μονογράμματα καταλήγουν συνήθως σε τέσσερα ξεχωριστά γράμματα. Αυτές οι τρεις κατηγορίες ανήκουν στην περίοδο πριν από το 133 π.Χ. Μετά το 133 π.Χ. και υπό τον έλεγχο της Ρώμης, οι κιστοφόροι των Τράλλεων, όπως και εκείνοι της Εφέσου, φέρουν επίσης μία χρονολογία από την περίοδο 134-133 π.Χ. Αυτό συμβαίνει μέχρι το 126 π.Χ. όταν ξαφνικά σταματούν οι κοπές. Οι Τράλλεις εξέδωσαν κιστοφόρους μετά το θάνατο του Μιθριδάτη. Αυτές οι μεταγενέστερες κοπές (4) είναι γνωστές ως ανθυπατικά κιστοφορικά νομίσματα και φέρουν το όνομα του ρωμαίου διοικητή με λατινικούς χαρακτήρες».

16. Στράβ. 12.579.

17. BMC, Lyd., εικ. 34.

18. Στράβ. 13.579.

19. Τάκ., Χρον. 4.55.

20. Αναγνώστου-Λαουτίδη, βλ. λ «Σμύρνη» για την επιγραφή ΠΡΩΤΩΝ ΑΣΙΑΣ, σε αντιστοιχία με παρόμοια νομίσματα της Εφέσου.

21. Πλούτ., Καίσ. 47. Ο Price, S.R.F., Ritual and Power. The Roman Imperial Cult in Asia Minor (Cambridge 1985), σελ. 195 αναφέρεται στη μάχη των Φαρσάλων όπου ο Ιούλιος Καίσαρας νίκησε τον Πομπήιο. Εκείνη τη στιγμή φύτρωσε ένα φοινικόδεντρο στο ναό της Νίκης στις Τράλλεις, φανερό σημάδι νίκης, το οποίο η ίδια η θεά έστρεψε προς το άγαλμα του Καίσαρα που στεκόταν δίπλα της. Πρβ. Imhoof-Blumer, F., Lydische Stadt-Münzen (Genf 1897), σελ.173-174 (αρ. 23) και Magie, D., Roman Rule in Asia Minor (Princeton 1950).

22. Ξεν., Ανάβ. 1.4.8· Πολύβ. 22.27· Λίβ. 37.45, 38.39· Ιουβεν. 3.70.

23. Ιουβεν., Σατ. 3.70.

24. Παχυμέρης, Γ., σελ. 320.

25. Arundell, F.V., A Visit to the Seven Churches of Asia, (London 1828), σελ. 58, 65, 293.

26. Lequien, M., Oriens Christianus 1 (Paris 1740), σελ. 697.

27. Εκτεταμένα ερείπια υπάρχουν ακόμη πάνω από το σύγχρονο Ghiuzel Hissar, σε μια θέση που ταιριάζει απόλυτα με την περιγραφή του Στράβωνα. Arundell, F.V., A Visit to the Seven Churches of Asia (London 1828), σελ. 58, 65, 231, 293. Leake, M., Journal of a Tour in Asia Minor (London 1824), σελ. 243, 246. Fellows, C., Asia Minor (London 1840a), σελ. 276 και Fellows, C., Lycia (London 1840b), σελ. 16.

28. Οι ανασκαφές που προορίζονταν για το Μουσείο έγιναν το 1904 υπό τη διεύθυνση του E. Bey. Μία από τις κεφαλές είναι ενός νεαρού αθλητή και χρονολογείται στα χρόνια του Αυγούστου.

29. Στράβ. 14.649.

30. Παυσ. 6.14.2-3. Ο Τιμόθεος από τις Τράλλεις, δρομέας, ήταν άλλος ένας αθλητής που είχε νικήσει στους Ολυμπιακούς αγώνες.

31. Head, B.V., Historia Numorum (Italy 1886), σελ. 661. Τα νομίσματα φέρουν τις επιγραφές ΖЄΥC ΛΑΡΑCΙΟC, ΑΠΟΛΛΩΝ ΗΛΙΟC, ΗΛΙΟC CЄΒΑCΤΟC, ΙЄΡΟC ΔΗΜΟC, ΙЄΡΑ CΥΝΚΛΗΤΟC και μορφές του Απόλλωνος Πυθίου (ΠΥΘΙΟC) και Λυδίου (ΛΥΔΙΟC).

32. Ωριγ., Κατά Κέλσου 2.14, 33, 59.

33. Κατά Ματθαίον 27:45. Κατά Λουκά 23:44-45. Κατά Μάρκον 15:33.

34. Moyer, I. “Thessalos of Tralles and Cultural Exchange”, στο Noegel S. – Walker J. (επιμ.), Prayer, Magic, and the Stars in the Ancient and Late Antique World (University Park, PA 2003), σελ. 39-56.