Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία

1. Γενικά για το βάνδον

H λέξη βάνδον σήμαινε αρχικά τις σημαίες, τα λάβαρα των στρατιωτικών μονάδων¹ Αρχικά σήμαινε σημαία ή διακριτικό σύμβολο στρατιωτικής μονάδας. Στη συνέχεια δήλωνε τμήμα της τούρμας και μικρή στρατιωτική μονάδα (50-100 για ορεινό στρατό και 200-400 για πεζικό). Κατ’ επέκταση δήλωνε και την περιοχή που είχε αναλάβει να διαφυλάξει η μονάδα, καταλήγοντας στη σημασία της μικρότερης διοικητικής υποδιαίρεσης ενός θέματος.² Aν και στις υπόλοιπες περιοχές της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας τα θέματα κατακερματίζονται και ουσιαστικά παύουν να υφίστανται από την εποχή των Αγγέλων και έπειτα, οι όροι θέμα και βάνδον επιβιώνουν στην Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας ως δηλωτικά διοικητικής περιφέρειας.³

2. Το βάνδον της Τραπεζούντας

Το συγκεκριμένο βάνδον της Tραπεζούντας αναφέρεται σε χρυσόβουλλο (του 1386) του αυτοκράτορα Αλεξίου Γ' Μεγαλοκομνηνού, με το οποίο παραχωρούνται προνόμια στη Μονή Βαζελώνος.⁴ Στο έγγραφο σημειώνεται μεταξύ άλλων ότι παρευρισκόταν και υπέγραψε με την ιδιότητα του δούκα και της κεφαλής του βάνδου ο πιγκέρνης Γεώργιος Σιμάτης: «ὁ δοὺξ καὶ κεφαλὴ τοῦ ὅλου βάνδ(ους) Τραπεζοῦντος καὶ ἐπικέρνιος Γεώργιος ὁ Σιμά(της)».⁵ Παλαιότερα ο μητροπολίτης Χρύσανθος είχε αναφέρει ότι το βάνδον Τραπεζούντος ήταν ένα από τα βάνδα του θέματος Χαλδίας και ότι κατελάμβανε έκταση αντίστοιχη της έκτασης του σαντζακίου Τραπεζούντας.⁶ Δεν είναι όμως σαφές από πού αντλεί τις πληροφορίες του και πρέπει να τονισθεί ότι δεν υπάρχει μνεία του βάνδου στη Μεσοβυζαντινή Εποχή. Αν λάβουμε πάντως υπόψη ότι οι σύγχρονες διοικητικές υποδιαιρέσεις του νομού Τραπεζούντας –λόγω της γεωμορφολογίας της περιοχής– έχουν βασισθεί σε γενικές γραμμές στην υποδιαίρεση των βάνδων της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας, η έλλειψη μαρτυριών για τη Μεσοβυζαντινή Εποχή δεν πρέπει να οδηγήσει σε απόρριψη της πιθανότητας να προϋπήρχε το βάνδον και στο μεσοβυζαντινό θέμα Χαλδίας.⁷ Όσο για την έκτασή του, οι Βryer – Winfield πιο πρόσφατα υπολόγισαν κατά προσέγγιση –επειδή τα όρια δεν προσδιορίζονται ακριβώς στις πηγές– ότι το βάνδον κατελάμβανε την περιοχή γύρω από την πόλη της Τραπεζούντας και ότι συνόρευε δυτικά και νοτιοδυτικά με το βάνδον της Τρικωμίας (από την περιοχή του μοναστηριού της Aγίας Bαρβάρας, λίγο έξω από την Tραπεζούντα, έως περίπου την Κιθάραινα –σημερινό Kisarna). Στα ανατολικά ο ποταμός Πυξίτης ήταν το φυσικό σύνορο με το βάνδον Γημωράς. Τέλος, στα νότια εκτεινόταν το βάνδον των Mατζουκάων.⁸ Σπουδαιότερη πόλη του βάνδου ήταν φυσικά η Tραπεζούντα, από την οποία πήρε και το όνομά του, και η ιστορία του είναι συνδεδεμένη αναπόσπαστα με την ιστορία της ίδιας της πόλης της Tραπεζούντας και της περιοχής της. Η υπάρχουσα μνεία του βάνδου εντάσσεται χρονολογικά στα χρόνια της βασιλείας του Aλεξίου Γ' Mεγαλοκομνηνού (1349-1390), κατά τα οποία η Αυτοκρατορία των Μεγαλοκομνηνών έφθασε στο ύψιστο σημείο ακμής της, παρά τις αντίξοες συνθήκες που επικρατούσαν σχεδόν σε όλο το διάστημα της βασιλείας τους λόγω των εισβολών τουρκικών φύλων,⁹των στάσεων και συνωμοσιών των ευγενών της περιοχής⁹ και των προβλημάτων με τις παροικίες των Βενετών και Γενουατών εμπόρων.¹⁰

1. Κοlias, T., Byzantinische Waffen. Ein Beitrag zur Byzantinischen Waffenkunde von den Anfangen bis zur lateinischen Eroberung (Wien 1988), σελ. 210.

2. Kυριακίδης, Σ., «Bυζαντιναί Mελέται V», Σύμμεικτα, Eπιστημονική Eπετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης 3 (1939), σελ. 537-538· Kazhdan, A., "Bandon", Oxford Dictionary of Byzantium, I (Oxford 1991), σελ. 250· Trapp, Ε. (επιμ.), Lexikon zur byzantinischen Gräzität: Besonders des 9.-12. Jhs. (Wien 1994), σελ. 263.

3. Laurent, V., "Deux chrysobulles inédits des empereurs de Trébizonde Alexis IV-Jean IV et David II", Αρχείον Πόντου 18 (1953), σελ. 265· Bryer, A.A.M., "A molybdobull of the imperial protospatharios Constantine, Krites of the Thema of Chaldia", Αρχείον Πόντου 27 (1966), σελ. 244-246.

4. Miklosich, F. – Müller, I., Acta et diplomata graeca medii aevi sacra et profana, τόμ. 5 (Wien 1887), σελ. 468-469· Ouspensky, Th. – Bénéchevitch, V., Actes de Vazelon. Materiaux pour servir a l' histoire de la propriete, rurale et monastique a Byzance aux XIII – XV siècles (Vazelonskie Akty. Materialy dlja istorii krestjjanskogo i monastyrskogo zemlevladenija v Vizantii XIII – XV vekov) (Leningrad 1927), σελ. 61, αρ. εγγρ. 103· Xρύσανθος, μητροπολίτης Tραπεζούντος, «H Eκκλησία Tραπεζούντος», Aρχείον Πόντου 4-5 (1933), σελ. 496.

5. Trapp, E. (επιμ.), Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit, τόμ. 10 (Wien 1900), αρ. 25350, λήμμα «Σιμάτης Γεώργιος».

6. Βλ. Xρύσανθος, μητροπολίτης Tραπεζούντος, «H Eκκλησία Tραπεζούντος», Aρχείον Πόντου 4-5 (1933), σελ. 52, 79. Το συγκεκριμένο σαντζάκιον περιλάμβανε τις περιοχές Τραπεζούντος, Κερασούντος και Κοτυώρων: Bryer, A.A.M. – Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, Ι, Dumbarton Oaks Research Library and Collection (Washington D.C. 1985), σελ. 3. Σημειωτέον ότι sancak στην τουρκική σημαίνει ακριβώς «σημαία» και αποτελεί απόδοση του όρου βάνδον: Kυριακίδης, Σ., «Bυζαντιναί Mελέται V», Σύμμεικτα, Eπιστημονική Eπετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης 3 (1939), σελ. 538.

7. Bryer, A.A.M., "Rural Society in Matzouka", στο Bryer, A.A.M. – Lowry, H. (επιμ.), Continuity and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Society (Birmingham-Washington D.C. 1986), σελ. 53· Bryer, A.A.M.,"Τhe Estates of the Empire of Trebizond", Αρχείον Πόντου 35 (1979), σελ. 428.

8. Bryer, A.A.M., "Rural Society in Matzouka", στο Bryer, A.A.M. – Lowry, H. (επιμ.), Continuity and Change in Late Byzantine and Early Ottoman Society (Birmingham-Washington D.C. 1986), σελ. 53· Bryer, A.A.M. – Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, Ι, Dumbarton Oaks Research Library and Collection (Washington D.C. 1985), σελ. 219, 319.

9. Fallmerayer, J. Ph., Geschichte des Kαiserthums von Trapezunt (München 1827), σελ. 142-149.

10. Bryer, A.A.M. – Winfield, D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, Ι, Dumbarton Oaks Research Library and Collection (Washington D.C. 1985), σελ. 197-198, 202-203.