Τυπογραφία στο Αϊβαλί
1. Η προϊστορία της τυπογραφίας στο Αϊβαλί

Η ανάπτυξη της τυπογραφίας στην ελληνορθόδοξη κοινότητα του Αιβαλιού (Κυδωνίες) συνδέεται στενά με την άνθηση του κινήματος του Διαφωτισμού. Η σύσταση της Ακαδημίας των Κυδωνιών και η διδασκαλία πρωτοποριακών για την εποχή μαθημάτων σε αυτήν από τους εκπροσώπους του Νεοελληνικού Διαφωτισμού αποτέλεσε το υπόβαθρο για τη διαμόρφωση της ανάγκης δημιουργίας τοπικού τυπογραφείου στην κοινότητα. Στόχος ήταν η διευκόλυνση της κυκλοφορίας του έντυπου βιβλίου στην κοινότητα, ώστε τα μέλη της εγγράμματης κοινότητας, που εκείνη την εποχή διαμορφωνόταν, να έχουν ευκολότερη πρόσβαση στις νέες επιστήμες (ήδη άλλωστε είχε αρχίσει η διδασκαλία με πειραματική μέθοδο θετικών επιστημών –φυσικής, χημείας και αστρονομίας– στην Ακαδημία).

Η αφορμή για την ίδρυση τυπογραφείου δόθηκε από την επίσκεψη του Φιρμινίου Διδότου στο Αϊβαλί στα μέσα της δεύτερης δεκαετίας του 19ου αιώνα. Η κοινότητα τον παρακάλεσε να διδάξει την τυπογραφική τέχνη σε έναν από τους μαθητές της Ακαδημίας. Επιλέχτηκε ο Κ. Τόμπρας, ο οποίος αναχώρησε αμέσως για το Παρίσι. Μαζί του στάλθηκε ο Κ. Δημίδης για να μάθει την τέχνη της οπλουργίας. Χρηματοδότης της όλης προσπάθειας θα πρέπει να ήταν ο Εμμανουήλ Σαλτέλλης,1 όπως τουλάχιστον φαίνεται από τις επιστολές που του έστελνε ο Τόμπρας από το Παρίσι. Προλογίζοντας επιστολή του Τυπάλδου προς το Σαλτέλλη ο Τόμπρας γράφει: «Επιθυμών να γνωρίσης τας προόδους μου, μοι παρήγγειλες να σοι στείλω εν ιδιοχείρως μου τυπωθέν δοκίμιον…».2 Στην ίδια επιστολή ο Τυπάλδος αναφέρει ότι ο Σαλτέλλης «πρώτος και μόνος φέρει την τυπογραφία εις την πατρίδα» και προσθέτει: «Δεν ευρίσκω αξιώτερον έπαινον διά την αρετήν σου. Η τοιαύτη πράξις δεικνύει πόσον ωφελήθης από την σοφίαν των διδασκάλων των Κυδωνιών. Η εκλογή του τυπογράφου φανερώνει και νουν και κρίσιν ορθήν…».3 Στο Παρίσι ο Τόμπρας και ο Δημίδης εργάζονταν στο περιβάλλον του Κοραή, ο οποίος τους παρακινούσε να πάρουν όσα περισσότερα ερεθίσματα και γνώσεις μπορούσαν από την Ευρώπη –έστω και ατελή– και να γυρίσουν στην πατρίδα, που είχε μεγάλες ανάγκες. Εκεί θα μπορούσαν μόνοι τους να τελειοποιήσουν όσα έμαθαν.4 Έτσι, ο Τόμπρας εκτός από την τυπογραφία, εξασκήθηκε στη στοιχειοθεσία, στη στοιχειοχυσία, στην κατασκευή μητρών και έγινε άριστος πιεστής· ταυτόχρονα ωστόσο διδάχτηκε την αλληλοδιδακτική μέθοδο διδασκαλίας. Ο Δημίδης, με την παρακίνηση του Τόμπρα, ασχολήθηκε εκτός από την οπλουργία και με την κατασκευή τυπογραφικών χαρακτήρων και εργαλείων.

2. Το ελληνικό τυπογραφείο στο Αϊβαλί

Ο Τόμπρας έμεινε στο Παρίσι δύο χρόνια. Επιστρέφοντας έφερε στο Αϊβαλί τα τυπογραφικά στοιχεία και την τεχνογνωσία της τυπογραφίας από τα τυπογραφικά καταστήματα του Διδότου. Έφερε ακόμη στις Κυδωνίες τυπογραφικά μηχανήματα και ελληνικά στοιχεία. Μαζί του επέστρεψε και ο Κ. Δημίδης, όχι για να ασχοληθεί με την οπλουργία, αλλά προκειμένου στο Αϊβαλί «ό,τι εχρειάζετο εις την τυπογραφικήν να το έχωσιν Ελληνικόν, και μη ώσιν ηναγκασμένοι να προμηθεύωνται τα πάντα μετά δυσκολίας μεγάλης εκ της Ευρώπης».5 Κατόπιν παρακίνησης του Σαράφη, ο οποίος έπεισε τους γιους του Σαλτέλλη ότι ο πατέρας τους επιθυμούσε να δαπανήσει για την κοινότητα 40.000 γρόσια, οι τελευταίοι πείστηκαν, εκτός από τις δαπάνες της υποτροφίας του Τόμπρα, να αναλάβουν και τα έξοδα για το καινούργιο τυπογραφείο. Ιδρύθηκε έτσι το 1819 σε ένα κτήριο στην αυλή της εκκλησίας της Ορφανής Παναγιάς δίπλα στην Ακαδημία και λειτούργησε μέχρι την καταστροφή της πόλης.

Στην αρχή το τυπογραφείο αυτό λειτούργησε ως ιδιόκτητο, γρήγορα όμως πέρασε στον έλεγχο της Ακαδημίας ως το κλείσιμό της το 1821. Το πρώτο κείμενο που τυπώθηκε εκεί ήταν ένα επαινετικό στιχούργημα του Δ. Κυδωνέως για τον Αμβρόσιο Διδότο.6 Στο τυπογραφείο του Τόμπρα τυπώθηκαν συνολικά εφτά βιβλία διαφόρων περιεχομένων, μεταξύ των άλλων δύο τόμοι της Ελληνικής Γραμματικής του Σαράφη και η μετάφραση του έργου του Ν. Βουΐλου, Συμβουλαί προς τη θυγατέρα μου. Όλα τα έργα που τυπώθηκαν στο τυπογραφείο δείχνουν την αρτιότητα της τεχνικής κατάρτισης του τυπογράφου. Το τυπογραφείο των Κυδωνιών καταστράφηκε στην καταστρoφή των Κυδωνιών που ακολούθησε την έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης το 1821. Οι προσπάθειες του Τόμπρα και του Τομπάζη να το σώσουν απέβησαν άκαρπες, ενώ ο ίδιος ο Τόμπρας μετά βίας σώθηκε καταφεύγοντας στα Ψαρά.

1. Τα έξοδα του Δημίδη κάλυψε κυρίως ο πατέρας του και εν μέρει η κοινότητα Κυδωνιών. Βλ. Ειρηνίδου, Δ., Ομιλία περί του εφευρέτου της τυπογραφικής τέχνης Ιωάννου Γουτεμβέργιου, εν συνόψει δε και περί των μέχρι ενάρξεως του ιερού αγώνος ελληνικών τυπογραφείων. Μετατύπωσις επιδιορθωμένη εκ της εν Αθήναις πολιτικής και φιλολογικής εφημερίδος «Μερίμνης» (Αθήνα 1876), σελ. 24.

2. Σκιαδάς, Ν., Χρονικό της Ελληνικής Τυπογραφίας, Α΄ (Αθήνα 1976), σελ. 197.

3. Σκιαδάς, Ν., Χρονικό της Ελληνικής Τυπογραφίας, Α΄ (Αθήνα 1976), σελ. 197.

4. Ειρηνίδου, Δ., Ομιλία περί του εφευρέτου της τυπογραφικής τέχνης Ιωάννου Γουτεμβέργιου, εν συνόψει δε και περί των μέχρι ενάρξεως του ιερού αγώνος ελληνικών τυπογραφείων. Μετατύπωσις επιδιορθωμένη εκ τα εν Αθήναις πολιτικής και φιλολογικής εφημερίδος «Μερίμνης» (Αθήνα 1876), σελ. 21.

5. Μαζαράκης-Αινιάν, Ι.Κ., «Τα ελληνικά τυπογραφεία του Αγώνος», Νέα Εστία (1970): Αφιέρωμα στο Εικοσιένα, σελ. 267, από Ειρηνίδου, Δ., Ομιλία περί του εφευρέτου της τυπογραφικής τέχνης Ιωάννου Γουτεμβεργίου, εν συνόψει δε και περί των μέχρις ενάρξεως του ιερού αγώνος Ελληνικών τυπογραφείων. Μετατύπωσις εκ της «Μερίμνης» (Αθήνα 1876), σελ. 24.

6. Σκιαδάς, Ν., Χρονικό της Ελληνικής Τυπογραφίας, Α΄ (Αθήνα 1976), σελ 198.