1. Προϊστορικοί χρόνοι
Τη δεύτερη προχριστιανική χιλιετία, η υαλουργία κάνει τα πρώτα ουσιαστικά βήματά της στην Ανατολή. Αρχικά κατασκευάζονται χάντρες, περίαπτα και διακοσμητικά στοιχεία για έπιπλα και κοσμήματα. Λίγο αργότερα, στα μέσα της χιλιετίας, εμφανίζονται τα πρώτα γυάλινα αγγεία σε χρώματα και συνδυασμούς χρωμάτων που παραπέμπουν σε πολύτιμους και ημιπολύτιμους λίθους. Σε άμεση γειτνίαση με τη Μεσοποταμία, τη Φοινίκη και την Αίγυπτο, τόπους γένεσης της υαλουργικής τέχνης, η Ανατολία υπήρξε από πολύ νωρίς σημαντική αγορά για τα υαλουργικά προϊόντα.
2. Αρχαϊκοί χρόνοι
Ανάμεσα στα αρχαιότερα ευρήματα συγκαταλέγονται γυάλινες χάντρες όλων των τύπων. Η παράδοση της κατασκευής τους ξεκίνησε την πρώτη προχριστιανική χιλιετία και επιβιώνει έως σήμερα σε παραδοσιακά εργαστήρια. Από τον 7ο αι. π.Χ. απαντούν τα αγγεία της τεχνικής του πυρήνα, ενώ την ίδια περίπου εποχή εμφανίζεται και το άχρωμο διαφανές γυαλί στην παραγωγή αντικειμένων πολυτελείας.
2.1. Τα γυάλινα αγγεία της τεχνικής του πυρήνα
Τα πολύχρωμα και σχεδόν αδιαφανή αυτά αγγεία, που κατασκευάζονται γύρω από έναν πυρήνα, έχουν συνήθως σώμα λευκό ή κυανό και φέρουν διακόσμηση από τεθλασμένες σε κίτρινο, λευκό και γαλαζοπράσινο χρώμα. Η τεχνική κατασκευής τους έχει τις ρίζες της στη Μεσοποταμία και την Αίγυπτο της εποχής του Χαλκού. Κατά τους ιστορικούς χρόνους γνωρίζει νέα άνθηση από τον 6ο αι. π.Χ. έως τον 1ο αι. μ.Χ. Πολλά είναι τα σχετικά ευρήματα στη Μικρά Ασία. Παλιότερο είναι ένα αλάβαστρο του 7ου αι. π.Χ. από το Γόρδιο και ακολουθούν αλάβαστρα, αμφορίσκοι, αρύβαλλοι και οινοχόες Αρχαϊκών, Κλασικών και Ελληνιστικών χρόνων από το Γόρδιο, την Πιτάνη (σημ. Çandarlı), τη Μύρινα, τη Δάρδανο, την Άσσο, την Ταρσό, την Κύμη, την Ιασσό, τα Μύλασα (σημ. Milas), την Κύζικο και πλήθος άλλες θέσεις. Αρκετά είναι και τα γυάλινα αγγεία της τεχνικής του πυρήνα που περιλαμβάνονται στις συλλογές μουσείων και συλλογών, τόσο στην Τουρκία όσο και στο εξωτερικό.
2.2. Σάρδεις
Από τον 9ο αι. π.Χ. απαντούν στις Σάρδεις τριγωνικές οφθαλμωτές χάντρες1 και από τον 8ο ή 7ο αι. π.Χ. άλλες με διακόσμηση τεθλασμένης. Τα αρχαιότερα γυάλινα αγγεία που βρέθηκαν στην πόλη αυτή χρονολογούνται στο τέλος των Αρχαϊκών και στην αρχή των Κλασικών χρόνων. Πρόκειται για θραύσματα αγγείων της τεχνικής του πυρήνα,2 που πιθανότατα εισήχθησαν από αλλού. Στην περιοχή σώθηκαν και ενδείξεις επιτόπιας υαλουργικής παραγωγής. Κατάλοιπα ενός μικρού οικιακού εργαστηρίου υαλουργίας των μέσων του 6ου αι. π.Χ. αποκαλύφθηκαν κατά την ανασκαφή μιας κατοικίας στις Σάρδεις. Εκτός από μικρά σιδερένια εργαλεία και γυάλινες χάντρες βρέθηκε εκεί και ακατέργαστο γυαλί βάρους 4,8 χγρ., με χρώμα ερυθρό αδιαφανές. Το εύρημα έχει ιδιαίτερη σημασία, καθώς η παραγωγή γυαλιού αυτού του είδους είναι εξαιρετικά δύσκολη από τεχνική πλευρά. Το ερυθρό αδιαφανές γυαλί ονομάζεται στην αρχαιότητα «αιμάτινον» και η χρήση του περιορίζεται στην κατασκευή ακριβών πολυτελών αντικειμένων.
2.3. Γόρδιο
Στο Γόρδιο, πρωτεύουσα της αρχαίας Φρυγίας, βρέθηκε το αρχαιότερο αγγείο από άχρωμο γυαλί που εντοπίστηκε στη Μικρά Ασία και ένα από τα αρχαιότερα του κόσμου. Είναι μια ομφαλωτή φιάλη από το Βασιλικό Τάφο του Τύμβου Ρ, στον οποίο ο νεκρός ήταν ένα μικρό παιδί. Ο τάφος χρονολογείται στο τέλος του 8ου αι. π.Χ. και ήταν εξαιρετικά πλούσιος. Το αγγείο διακοσμείται εξωτερικά με 32 πέταλα, που ξεκινούν από τον ομφαλό και αντιστοιχούν στο εσωτερικό σε ισάριθμες ραβδώσεις. Είναι σχεδόν απόλυτα άχρωμο και διαυγές. Η κατασκευή του αποδίδεται σε ασσυριακό εργαστήριο, αν και η ποιότητα του γυαλιού υπερτερεί αυτής των λίγων σύγχρονών του αγγείων, που κυρίως προέρχονται από την ασσυριακή πόλη Nimrud. Λίγο αργότερα, μέσα στον 7ο αι. π.Χ., χρονολογείται και ένα αλάβαστρο της τεχνικής του πυρήνα με ευρύ σώμα από κυανό γυαλί με κίτρινες τεθλασμένες. Η παρουσία του θεωρείται σημαντική, γιατί γεφυρώνει το κενό ανάμεσα στην πρώιμη μεσοποταμιακή παραγωγή και την αρχαϊκή παραγωγή των εργαστηρίων της ανατολικής Μεσογείου. Αγγεία αυτής της τεχνικής απαντούν στο Γόρδιο έως και τα Ύστερα Ελληνιστικά χρόνια.
3. Κλασικοί χρόνοι
Η υαλουργική παραγωγή, όπως αυτή διαμορφώθηκε κατά τους Αρχαϊκούς χρόνους, συνεχίζεται και στους Κλασικούς. Μικρές αλλαγές παρατηρούνται μόνο στη μορφή των προϊόντων, τα οποία ακολουθούν την τεχνοτροπία της εποχής. Συνεχίζεται η παραγωγή αγγείων της τεχνικής του πυρήνα και των χαντρών. Προς το τέλος των Κλασικών χρόνων γνωρίζει άνθηση η παραγωγή άχρωμων διαφανών αγγείων, τα οποία μιμούνται πρότυπα από ορεία κρύσταλλο (δηλ. ορυκτό κρύσταλλο). Τα επιτραπέζια αυτά αγγεία είναι γνωστά με τη συμβατική ονομασία «αχαιμενιδικά».
3.1. Τα «αχαιμενιδικά» γυάλινα αγγεία
Το 425 π.Χ. ο Αριστοφάνης αναφέρει, στους Αχαρνής, πως στους Αθηναίους πρεσβευτές στην περσική αυλή προσφέρθηκε κρασί σε υάλινα «εκπώματα». Ένα από τα «εκπώματα» αυτά θεωρήθηκε πως αντιπροσωπεύει η φιάλη που βρέθηκε στο Αρτεμίσιο της Εφέσου, σε στρώμα καταστροφής πριν από το 356 π.Χ. Το αγγείο είναι κατασκευασμένο από άχρωμο διαφανές γυαλί και η διακόσμησή του συνίσταται σε 24 λογχόσχημα φύλλα, ανάμεσα στις απολήξεις των οποίων υπάρχουν αμυγδαλόσχημα εξάρματα. Aν και ο τόπος κατασκευής του δεν είναι γνωστός, θεωρήθηκε συγγενικό προς την περσική-αχαιμενιδική παραγωγή αντίστοιχων μετάλλινων αγγείων. Αποτελεί ένα από τα πρωιμότερα αγγεία από άχρωμο γυαλί και παραμένει από τα σπουδαιότερα παρόμοια ευρήματα της Κλασικής εποχής. Διακόσμηση του ίδιου τύπου, με φύλλα λογχόσχημα ή στρογγυλεμένα, συναντούμε και σε άλλα αγγεία από άχρωμο γυαλί.
Δεν είναι σαφές αν τα αγγεία αυτά ανήκουν στην παραγωγή των Ύστερων Κλασικών ή των Πρώιμων Ελληνιστικών χρόνων. Ορισμένα από αυτά βρέθηκαν στην Καρία. Στην Καύνο, σε λαξευτό θαλαμωτό τάφο ανακαλύφθηκαν θραύσματα που ανήκουν σε δύο διαφορετικά αγγεία. Στη συλλογή του μουσείου των Μυλάσων (σημ. Milas) βρίσκεται μια ρηχή φιάλη. Στα Μύλασα βρέθηκε και ένας σκύφος, σε ανασκαφή τάφου του 4ου αι. π.Χ. Δύο παρόμοια αγγεία σε γερμανικά μουσεία (Αμβούργου, Ντίσελντορφ) θεωρείται πως έχουν προέλευση τη Μικρά Ασία, ενώ ένα ακόμη προέρχεται από ιδιωτική τουρκική συλλογή. Σε ανασκαφές στο Γόρδιο βρέθηκαν αρκετά άχρωμα διαφανή αγγεία. Ένα ποτήρι με οριζόντιες αυλακώσεις και αμυγδαλόσχημα εξάρματα είναι σχεδόν όμοιο με ένα παρόμοιο εύρημα από το Δερβένι στη Μακεδονία. Βρέθηκαν ακόμη θραύσματα που ανήκουν σε σκύφους που διακοσμούνται με πέταλα ή φύλλα.
3.2. Πιτάνη
Στην Πιτάνη (σημ. Candarl) συχνό κτέρισμα σε τάφους των Υστεροαρχαϊκών και Κλασικών χρόνων είναι τα αγγεία της τεχνικής του πυρήνα. Απαντούν μόνο αμφορίσκοι και αλάβαστρα, με βάθος λευκό ή κυανό και διακόσμηση από πολύχρωμες τεθλασμένες. Σε μία περίπτωση ένας αμφορίσκος συνοδευόταν από τη μικρή του βάση κατασκευασμένη από άχρωμο διαφανές γυαλί.
4. Ελληνιστικοί χρόνοι
Τα χαρακτηριστικά της υαλουργικής παραγωγής των Ελληνιστικών χρόνων διαφοροποιούνται σημαντικά σε σχέση με τις προηγούμενες περιόδους. Συνεχίζεται βέβαια η παραγωγή των πολύχρωμων αγγείων της τεχνικής του πυρήνα, αυτά όμως περνούν σε δεύτερη μοίρα καθώς εμφανής είναι η προτίμηση του αγοραστικού κοινού στο διαφανές γυαλί. Ιδιαίτερη άνθηση γνωρίζει η παραγωγή πολυτελών επιτραπέζιων αγγείων από άχρωμο ή μονόχρωμο γυαλί, ενώ γίνονται και οι πρώτες προσπάθειες για την παραγωγή επιτραπέζιων συνόλων. Από το ίδιο γυαλί κατασκευάζονται και κοσμήματα: δαχτυλίδια και δακτυλιόλιθοι. Κορυφαία παραγωγή της εποχής είναι αυτή των διάχρυσων αγγείων, με διπλά τοιχώματα και ενδιάμεσο φύλλο χρυσού.
4.1. Γυάλινα κοσμήματα
Σπάνια ευρήματα αποτελούν τα γυάλινα δαχτυλίδια και οι γυάλινοι δακτυλιόλιθοι. Ένα δαχτυλίδι από γαλακτώδες γυαλί βρέθηκε στη Μύρινα. Ένας δακτυλιόλιθος-σφραγίδα, για μετάλλινο δαχτυλίδι, προέρχεται από την Ιασσό. Το κόσμημα βρέθηκε σε τάφο της νεκρόπολης στην περιοχή της Αγοράς και χρονολογείται στον 4ο αι. π.Χ. Στη σφραγιστική του επιφάνεια υπάρχει εσώγλυφη3 παράσταση ταύρου.
4.2. Σκύφοι με λαβές
Χαρακτηριστικά προϊόντα της ελληνιστικής υαλουργίας αποτελούν οι σκύφοι με δύο κατακόρυφες λαβές. Τα αγγεία αυτά χρησιμεύουν ως κύπελλα κρασιού. Οι κατακόρυφες λαβές τους διαρθρώνονται χαρακτηριστικά σε τρία μέρη. Οι σκύφοι με λαβές έχουν βρεθεί σε διάφορες θέσεις της ανατολικής Μεσογείου, αποτελούν όμως σπάνιο εύρημα. Τέσσερις σκύφοι του 2ου-1ου αι. π.Χ. βρέθηκαν στη Μικρά Ασία. Ένας σκύφος με λαβές εντοπίστηκε σε ταφή μέσα σε λίθινη σαρκοφάγο στην Κύμη. Είναι κατασκευασμένος από γαλάζιο γυαλί και μοναδική του διακόσμηση είναι οι οριζόντιες αυλακώσεις στο εσωτερικό, κάτω από το χείλος, και στη βάση. Από τα δύο λυχνάρια που βρέθηκαν μαζί η ταφή χρονολογείται στο 100 π.Χ. Ένας παρόμοιος αλλά λίγο μικρότερος σκύφος βρέθηκε σε ταφή στη νότια νεκρόπολη της Κνίδου. Είναι από άχρωμο πρασινωπό γυαλί. Ο τάφος περιείχε επίσης λίθινο τεφροδόχο αγγείο και χρυσό στεφάνι. Ένας ακόμη άχρωμος σκύφος εντοπίστηκε σε λαξευτό τάφο των Ύστερων Ελληνιστικών ή Πρώιμων Ρωμαϊκών χρόνων στην Αλεξανδρέττα (σημ. Iskenderun). Τέλος ένας άχρωμος σκύφος περιλαμβάνεται στη συλλογή Kocabas.
4.3. Μονόχρωμες φιάλες και σκύφοι
Στους Ύστερους Ελληνιστικούς χρόνους κατασκευάζονται απλές φιάλες και σκύφοι με χοντρά τοιχώματα. Το σχήμα τους ποικίλλει από ανοιχτό ρηχό έως κλειστό βαθύ, ημισφαιρικό ή κωνικό. Μοναδική τους διακόσμηση είναι δύο ή τρεις οριζόντιες αυλακώσεις ή δέσμες αυλακώσεων, στο εσωτερικό, κάτω από το χείλος. Τα αγγεία είναι συνήθως ελαιόχρωμα ή ελαφρά πρασινωπά, στο φυσικό δηλαδή χρώμα του γυαλιού. Σπανιότερα κατασκευάζονται από άχρωμο ή καστανόχρωμο γυαλί. Τόπος παραγωγής τους είναι πιθανότατα η συροπαλαιστινιακή ακτή, αλλά ανευρίσκονται σε όλη την ανατολική Μεσόγειο. Τμήματα τέτοιων αγγείων ήρθαν στο φως στις Σάρδεις, τη Μύνδο (σημ. Gümüşlük) της Καρίας και την Κρέμνα (σημ. Çamlık) της Πισιδίας, ενώ πολλά ακέραια αγγεία αυτού του τύπου περιλαμβάνονται στις συλλογές των Μουσείων της Αττάλειας και της Σμύρνης.
4.4. Ο διάχρυσος σκύφος από το Γόρδιο
Αν και σώζεται αποσπασματικά, ένα αγγείο από το Γόρδιο είναι μοναδικό στο είδος του. Πρόκειται για το διάχρυσο σκύφο του β΄ μισού του 3ου αι. π.Χ. Τα διάχρυσα αγγεία είναι τα πιο πολυτελή γυάλινα αγγεία της προρωμαϊκής αρχαιότητας. Έχουν διπλά τοιχώματα ανάμεσα στα οποία υπάρχει φύλλο χρυσού που σχηματίζει τη διακόσμηση. Το διάχρυσο αγγείο του Γορδίου διακοσμείται με γιρλάντες και ρόδακες.
4.5. Η φιάλη από τον Ξάνθο
Στο νεκροταφείο του Ξάνθου αποκαλύφθηκε μια ημισφαιρική φιάλη από πράσινο γυαλί. Η ταφή χρονολογήθηκε στον 3ο-2ο αι. π.Χ., αλλά ο τάφος ξαναχρησιμοποιήθηκε τον 1ο αι. π.Χ. Κύριο στοιχείο της διακόσμησης του αγγείου είναι μια ζώνη από δύο παράλληλες οριζόντιες αυλακώσεις και ανάμεσά τους 12 κατακόρυφα πτερύγια. Στον πυθμένα υπάρχει εγχάρακτο σχέδιο από 12 πέταλα που φύονται από έναν κεντρικό ρόδακα. Το αγγείο αποτελεί σημαντικότατο εύρημα, που συγγενεύει τεχνοτροπικά με την ομάδα ελληνιστικών γυάλινων αγγείων από το Κανύσιο (σημ. Canosa) της Κάτω Ιταλίας. Η ομοιότητα της φιάλης του Ξάνθου με δύο παρόμοιες από το Κανύσιο οδηγεί στη σκέψη πως τα τρία αγγεία προέρχονται από το ίδιο εργαστήριο.
4.6. Η φιάλη από το Kayseri
Μία φιάλη από ανοιχτό πράσινο γυαλί βρέθηκε στο Huseyinli της επαρχίας Kayseri της Καππαδοκίας. Η διακόσμησή της συνδυάζει εγχάραξη και ανάγλυφα στοιχεία: κάτω από το χείλος υπάρχουν δύο οριζόντιες αυλακώσεις, ενώ στο σώμα εναλλάσσονται 12 εγχάρακτα φύλλα με 12 ανάγλυφα κατακόρυφα πτερύγια. Το αγγείο εντάσσεται στην υαλουργική παραγωγή του 3ου-2ου αι. π.Χ.
4.7. Δικτυωτά αγγεία
Τα δικτυωτά αγγεία συγκροτούνται από στρεπτές ίνες γυαλιού δύο χρωμάτων που προσδίδουν στο τελικό προϊόν την όψη δικτυωτού. Ένα βαθύ πινάκιο με πλατύ χείλος βρέθηκε στη Μύρινα. Έχει χρώμα καστανό και κίτρινο και χρονολογείται στον 2ο ή 1ο αι. π.Χ. Ένα σκυφίδιο του 1ου αι. π.Χ., από άχρωμο και κυανό γυαλί, προέρχεται από την Κύζικο.
5. Ρωμαϊκοί χρόνοι
Η υαλουργία των Πρώιμων Ρωμαϊκών χρόνων συνεχίζει την παράδοση της Ελληνιστικής περιόδου στην κατασκευή πολυτελών αγγείων από μονόχρωμο και άχρωμο γυαλί. Άνθηση γνωρίζει την ίδια εποχή και το ψηφιδωτό γυαλί, δηλαδή το κατασκευασμένο με ψηφοθέτηση γυαλί. Η εφεύρεση της τεχνικής της εμφύσησης, στις τελευταίες δεκαετίες του 1ου αι. π.Χ., έδωσε νέα ώθηση στην υαλουργία. Η νέα τεχνική δημιούργησε τις προϋποθέσεις για την ποσοτική αύξηση της παραγωγής και ταυτόχρονα τη μείωση του κόστους. Το αγοραστικό κοινό αυξήθηκε, καθώς τα ευρύτερα κοινωνικά στρώματα απέκτησαν τη δυνατότητα αγοράς προϊόντων που σε παλιότερες εποχές θεωρούνταν πολυτελή. Η παρουσία του γυαλιού είναι έντονη σε όλη τη Μικρά Ασία, ιδιαίτερα κατά τον 1ο και 2ο αι. μ.Χ., οπότε η περιοχή γνώρισε περίοδο ειρήνης και οικονομικής άνθησης. Δημιουργήθηκε έτσι το πλαίσιο για την εισαγωγή γυάλινων προϊόντων, καθώς και για την επιτόπια παραγωγή άλλων που θα κάλυπταν την αυξημένη ζήτηση.
5.1. Ριπιδωτές φιάλες
Οι ριπιδωτές φιάλες αποτελούν πολυτελή αγγεία της εποχής. Απαντούν σε όλο τον αρχαίο κόσμο και πιθανόν παράγονταν σε πολλά εργαστήρια. Συνήθως είναι από πράσινο ή άχρωμο πρασινωπό γυαλί, αλλά δε λείπουν και τα γαλαζοπράσινα, κυανά, καστανά ή ιώδη παραδείγματα. Τα εξωτερικά τους τοιχώματα διακοσμούνται με ανάγλυφες νευρώσεις, κατακόρυφες ή ελαφρά πλάγιες, που σταματούν πριν από το χείλος. Εσωτερικά φέρουν δύο ή τρεις οριζόντιες αυλακώσεις. Ακέραιες ριπιδωτές φιάλες περιλαμβάνονται στις συλλογές πολλών μικρασιατικών μουσείων, όπως της Άγκυρας, της Αττάλειας, των Αδάνων κ.ά., αλλά και σε ιδιωτικές συλλογές. Θραύσματα και ολόκληρα αγγεία προέρχονται από ανασκαφικές έρευνες στις Σάρδεις, την Καύνο, την Ιασσό, τα Δαρδανέλλια, το Λητώον της Λυκίας, τη Μύρινα, την Κύζικο και το Ανεμούριο (σημ. Anamur). Η παραγωγή των ριπιδωτών φιαλών είχε τόσο μεγάλη απήχηση ώστε, μετά την εφεύρεση της τεχνικής της εμφύσησης, το β΄ μισό του 1ου αι. π.Χ., έγιναν οι πρώτες προσπάθειες εφαρμογής της νέας τεχνικής στην παραγωγή φυσητών ριπιδωτών φιαλών.4 Τα φυσητά παραδείγματα έχουν λεπτά τοιχώματα και κλειστό στόμιο, ενώ φέρουν νευρώσεις διαφορετικού τύπου. Μία φιάλη σώζεται στο Μουσείο Bolu και άλλη μία στο Μουσείο της Σμύρνης.
5.2. Το αγγείο από το Garipler
Ένα εκπληκτικό και ασυνήθιστο αγγείο ανακαλύφθηκε στο Garipler, μέσα σε τύμβο του τέλους του 1ου αι. π.Χ. Η ταφή περιλάμβανε πλήθος πολυτελών αντικειμένων. Μαζί με αργυρά επίχρυσα κύπελλα και μυροδοχεία από ορεία κρύσταλλο, υπήρχε και χρυσό νόμισμα της εποχής του Αυγούστου, το οποίο χρονολογείται το 8 π.Χ. Το γυάλινο αγγείο είναι κατασκευασμένο από βαθύ ιώδες γυαλί. Έχει σχήμα κλειστό και βαθύ, χωρίς λαβές, και η απλή του διακόσμηση περιορίζεται σε ανάγλυφες οριζόντιες ταινίες, ορισμένες με κατακόρυφες εγκοπές. Ένα μόνο παρεμφερές αγγείο σώζεται από την Adria της Ιταλίας. Τα δύο αγγεία παρουσιάζουν τέτοια συγγένεια, ώστε μπορούμε να τα θεωρήσουμε ζεύγος που κατασκευάστηκε πιθανόν σε ιταλικό εργαστήριο.
5.3. Πολυτελή αγγεία από την Κύζικο
Αρκετά χυτά πολυτελή αγγεία του τέλους του 1ου ή των αρχών του 2ου αι. μ.Χ. προέρχονται από την περιοχή της Κυζίκου. Δύο πινάκια, ένα από άχρωμο διαφανές και ένα από πράσινο γυαλί, είναι ακόσμητα. Ένα ρηχό πινάκιο σε έντονο πράσινο χρώμα παρουσιάζει ιδιαίτερη διαμόρφωση του χείλους του, που έχει κοπεί με τροχό σε μια σειρά από σχηματοποιημένα ανθέμια.
5.4. Ψηφιδωτά αγγεία από την Ταρσό
Την κατηγορία των ψηφιδωτών αγγείων συγκροτεί μια σειρά από αποσπασματικά αγγεία κατασκευασμένα με ψηφοθέτηση,5 η οποία προέρχεται από την περιοχή της Ταρσού. Είναι σκύφοι που έχουν συγκροτηθεί από προκατασκευασμένα πολύχρωμα στοιχεία και χρονολογούνται στο τέλος του 1ου αι. π.Χ. ή τις αρχές του 2ου αι. μ.Χ.
5.5. Το ρωμαϊκό γυαλί ως ανασκαφικό εύρημα
Το γυαλί αποτελεί συχνό ανασκαφικό εύρημα σε όλες τις ανασκαφικές έρευνες σε θέσεις Ρωμαϊκών χρόνων, σε ορισμένες μάλιστα διαπιστώνονται και κατάλοιπα της κατεργασίας του. Στη Σαγαλασσό της Πισιδίας είναι βέβαιη η λειτουργία εργαστηρίου που παρήγε υψηλής ποιότητας κυανό και πράσινο γυαλί. Ως πρώτες ύλες χρησιμοποιούνταν εντόπιο νάτρο6 και ασβεστόλιθος και εισηγμένο μείγμα πυριτίου και νεφελίνης, καθώς και εντόπιας προέλευσης χρωματιστές και αποχρωματιστές.7 Η λειτουργία του εργαστηρίου, που κατασκεύαζε αγγεία και υαλοπίνακες, εκτείνεται από τους Πρώιμους Αυτοκρατορικούς έως τους Πρώιμους Βυζαντινούς χρόνους.
Στην Ιασσό της Καρίας υπάρχουν ενδείξεις για τη λειτουργία υαλουργικού εργαστηρίου από τους Ρωμαϊκούς, ίσως και τους Ύστερους Ελληνιστικούς χρόνους. Στα ανασκαφικά ευρήματα της περιοχής συμπεριλαμβάνονται φυσητά και χυτά αγγεία διάφορων τύπων. Αξιόλογα γυάλινα ευρήματα Ρωμαϊκών χρόνων αποκαλύφθηκαν στις ανασκαφές της Κιουτάχειας. Συμπεριλαμβάνονται μικρά και μεγάλα μυροδοχεία από πρασινωπό γυαλί, καθώς και γυάλινα βραχιόλια. Οι ανασκαφές στην Έφεσο έφεραν στο φως πλήθος γυάλινων αγγείων από άχρωμο ή λευκό γυαλί. Βρέθηκαν σε πλούσια κατοικία που καταστράφηκε από σεισμό το 262. Τα ευρήματα είναι επιτραπέζια αγγεία σε μεγάλη ποικιλία σχημάτων: ποτήρια, φιάλες, μικρά και μεγάλα πινάκια, μπουκάλια και μερικά κύπελλα. Από το χώρο απουσιάζει η πολυτελής κεραμική της εποχής, ίσως επειδή αυτή υποκαταστάθηκε από τη χρήση γυάλινων σκευών. Στην περιοχή της Αντιόχειας έντονη είναι η παρουσία των γυάλινων προϊόντων, ήδη από το τέλος των Ελληνιστικών χρόνων και σε όλη τη Ρωμαϊκή περίοδο. Στη συλλογή του Μουσείου Hatay περιλαμβάνονται γυάλινα αγγεία όλων των ειδών: φιάλες, μυροδοχεία, μπουκάλια, οινοχόες και ποτήρια διάφορων ειδών. Η πιθανότητα επιτόπιας κατασκευής ορισμένων τουλάχιστον κατηγοριών είναι μεγάλη. Έξι μυροδοχεία με απιόσχημο σώμα8 βρέθηκαν μαζί με άλλα πενήντα κτερίσματα σε πλούσιο τάφο της εποχής του Αυγούστου στην Πριήνη. Τα αγγεία αποτελούν ένδειξη της ύπαρξης μαζικής παραγωγής φυσητών αγγείων ήδη από τον 1ο αιώνα.
Τα γυάλινα αγγεία που βρέθηκαν στις Σάρδεις χρονολογούνται από τον 1ο έως τον 3ο αιώνα. Παρουσιάζουν πολύ μεγάλη ποικιλία σχημάτων και χρήση πολλών διαφορετικών υαλουργικών τεχνικών. Τα αγγεία της Πρώιμης περιόδου, κυρίως φιάλες και σκύφοι με εγχάρακτες αυλακώσεις, θεωρούνται εισαγωγές από τη Συρία ή την Ιταλία. Οι ριπιδωτές φιάλες απαντούν τόσο στην πρώιμη εκδοχή με τα χοντρά τοιχώματα, όσο και στην πιο εύθραυστη φυσητή εκδοχή. Ένας φυσητός σκύφος με λαβές συνεχίζει την παράδοση παρόμοιων ελληνιστικών σκύφων. Τα φυσητά αγγεία, ανοιχτά ή κλειστά, είναι ακόσμητα ή διακοσμούνται με εγχάρακτες αυλακώσεις ή πολυεδρικές εγκοπές ή επίθετα στοιχεία. Εκτός από τα αγγεία βρέθηκαν και λίγα κοσμήματα (βραχιόλι, δαχτυλίδι, υαλόλιθοι9 και χάντρες). Η διακίνηση των αγαθών μέσα στα όρια της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας επιβεβαιώνεται και από την ανεύρεση στη Μικρά Ασία γυάλινων προϊόντων που κατασκευάστηκαν σε άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας. Προϊόν καμπανικού εργαστηρίου ίσως να είναι ένα μικρό μπουκάλι με τρία συμφυή πόδια, το οποίο βρίσκεται στο Μουσείο της Μαρμαρίδας και χρονολογείται στον 1ο αιώνα. Ιταλικό προϊόν της ίδιας εποχής είναι μάλλον και ένα οξυπύθμενο κυανό μυροδοχείο με λευκές διακοσμητικές ίνες, το οποίο βρέθηκε στην πόλη της Πιτάνης. Προϊόν κεντροευρωπαϊκού εργαστηρίου της περιοχής του Ρήνου αποτελεί μια φιάλη που βρέθηκε στα Δίδυμα. Είναι από άχρωμο διαφανές γυαλί και όλη της η επιφάνεια είναι διακοσμημένη με εγχάραξη, σε σύνθετο γεωμετρικό σχέδιο. Χρονολογείται στον 3ο αιώνα.
5.6. Η ρωμαϊκή υαλουργία στη Φρυγία
Στη συλλογή του Μουσείου του Afyon περιλαμβάνονται εκατοντάδες φυσητά γυάλινα αγγεία που δε φαίνεται να είναι προϊόντα εισαγωγής. Αντίθετα παρουσιάζουν τα χαρακτηριστικά μιας τοπικής ή επαρχιακής παραγωγής. Είναι πιθανό οι εβραϊκές κοινότητες της περιοχής να έπαιξαν κάποιο ρόλο στην ύπαρξη μιας τοπικής υαλουργικής δραστηριότητας. Αρκετά από τα αγγεία προέρχονται από την αρχαία Μητρόπολη (σημ. Tatarlı) και την Απάμεια (σημ. Dinar). Απουσιάζουν τα αγγεία των Ρωμαϊκών χρόνων που θεωρούνται πολυτελή, π.χ. τα κατασκευασμένα σε μήτρα.
5.7. Η ρωμαϊκή υαλουργία στην Κιλικία
Αξιοσημείωτη είναι η παρουσία γυάλινων αντικειμένων στη ρωμαϊκή επαρχία της Κιλικίας. Από τα ευρήματα είναι εμφανές πως τα γυάλινα αγγεία είχαν στην περιοχή ευρεία χρήση κατά το 2ο και 3ο αιώνα. Το γεγονός πιθανόν να οφείλεται σε δύο παράγοντες. Κατά πρώτον στη γεωγραφική διαμόρφωση της περιοχής και στην ύπαρξη ασφαλών λιμένων, μέσω των οποίων γινόταν διακίνηση προϊόντων. Κατά δεύτερον στη γειτνίαση με τη συροπαλαιστινιακή ακτή, που υπήρξε τόπος άνθησης της υαλουργίας, ιδιαίτερα μάλιστα κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους. Τα γυάλινα προϊόντα, εισηγμένα και εντόπια, ανευρίσκονται στις ανασκαφές της περιοχής. Στη συλλογή του Μουσείου Bolge των Αδάνων περιλαμβάνονται εκατοντάδες γυάλινα αγγεία που βρέθηκαν στην ευρύτερη περιοχή και σχετίζονται με τις αρχαίες πόλεις Φλαβιόπολη (σημ. Kadιrlι), Αιγαί (σημ. Yumurtalik) και Μοψουεστία (σημ. Misis). Κατά την έρευνα της νεκρόπολης της Ανάζαρβου (σημ. Anavarza), ΒΑ των Αδάνων, γυάλινα αγγεία βρέθηκαν σε ρωμαϊκούς τάφους. Στην ανασκαφή της πόλης Ανεμούριου αποκαλύφθηκαν μεγάλες ποσότητες γυάλινων θραυσμάτων, που χρονολογούνται στους Υστεροελληνιστικούς, Ρωμαϊκούς και Βυζαντινούς χρόνους. Τα θραύσματα αντιστοιχούν σε 5.000 περίπου γυάλινα αγγεία. Βρέθηκαν ακόμη γυάλινες χάντρες, γυάλινα βραχιόλια και υαλοπίνακες. Στην Ταρσό αποκαλύφθηκε πλήθος γυάλινων αγγείων των Ρωμαϊκών και Βυζαντινών χρόνων, από πρασινωπό και κυανό γυαλί. Βρέθηκαν φιάλες, μυροδοχεία και κανδήλες, όλα κατασκευασμένα με ποικιλία υαλουργικών τεχνικών. Επιπλέον υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις για τη λειτουργία και τοπικού εργαστηρίου, το οποίο κατασκεύαζε γυάλινα ποτήρια και φιάλες από λεπτό πρασινωπό ή άχρωμο γυαλί. Χαρακτηριστικό γνώρισμα πολλών χαμηλών άχρωμων ποτηριών είναι το σχεδόν τετράπλευρο σώμα τους, που σχηματίζεται με τέσσερις εμπιέσεις στα τοιχώματά τους. Παράγονται επίσης απλά κωνικά ποτήρια, άχρωμα ή πρασινωπά, με ανοιχτό χείλος και κοίλη αναδιπλωμένη βάση. Οι φιάλες ακολουθούν την παράδοση των ελληνιστικών ριπιδωτών φιαλών αλλά, αντίθετα από εκείνες, κατασκευάζονται με εμφύσηση. Έχουν βαθύ σώμα με ακτινωτές νευρώσεις στο κάτω μέρος.
5.8. Ανάγλυφα ποτήρια με μυθολογικές παραστάσεις
Στο τέλος του 1ου ή τις αρχές του 2ου αιώνα κατασκευάζονται τα ποτήρια με ανάγλυφες μυθολογικές μορφές. Μια ομάδα από ποτήρια διακοσμείται με θεματολογία που σχετίζεται με τη γαμήλια πομπή του Πηλέα και της Θέτιδας. Τόπος παραγωγής τους θεωρείται η Μικρά Ασία, καθώς τα περισσότερα σχετικά ευρήματα βρέθηκαν εκεί. Ένα ποτήρι, μαζί με ένα γυάλινο αρύβαλλο, βρέθηκε σε ταφή στην Κύζικο. Στα τέσσερα διάχωρα που σχηματίζονται στα τοιχώματά του απεικονίζονται ο Ερμής, ο Χειμών, ο Ηρακλής και ο Υμέναιος. Η ίδια μήτρα χρησιμοποιήθηκε και για την κατασκευή ενός όμοιου ποτηριού που λέγεται πως βρέθηκε στην Καλλίπολη. Παρόμοιο ποτήρι εντοπίστηκε στο Balikesir.
5.9. Φιάλες με εγχάρακτες ελληνικές επιγραφές
Τον 3ο και 4ο αιώνα σε εργαστήριο της Μικράς Ασίας κατασκευάζονται αγγεία τα οποία διακοσμούνται με ελληνικές επιγραφές. Χαρακτηριστικό είναι το διπλό περίγραμμα των εγχάρακτων γραμμάτων. Περισσότερο γνωστή είναι μια φιάλη από άχρωμο γυαλί, η οποία βρέθηκε στην Απάμεια (σημ. Dinar). Τα γράμματα, που είναι χαραγμένα στο εξωτερικό τοίχωμα, έτσι ώστε να διαβάζονται από το εσωτερικό, σχηματίζουν τη φράση Η ΧΑΡΙΣ.
5.10. Ο σκύφος από την Ηράκλεια Ποντική και το μυροδοχείο από το Δορύλαιο
Δύο αγγεία της τεχνικής του cameo, τα οποία βρίσκονται σε αμερικανικά μουσεία, θεωρείται πως έχουν βρεθεί στη Μικρά Ασία. Και τα δύο έχουν λευκές παραστάσεις σε κυανό βάθος. Ο σκύφος από την Ηράκλεια Ποντική (σημ.Ereğli) είναι γνωστός και ως σκύφος Morgan. Χρονολογείται στο α΄ μισό του 1ου αι. μ.Χ. Διακοσμείται με μια σκηνή λατρείας που διαδραματίζεται σε ιερό του Διονύσου. Έπειτα από μία τελετή καθαρμού, μια εγκυμονούσα γυναίκα προσεύχεται και προσφέρει δώρα στο ιερό. Συνοδεύεται από δύο δούλες και ένα σάτυρο. Θεωρείται πως η γυναίκα είναι ίσως η μητέρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, η Ολυμπιάδα, ή η μητέρα του Αυγούστου, η Ατία. Το μυροδοχείο από το Δορύλαιο (σημ. Eskişehir) χρονολογείται στο τέλος του 1ου αι. π.Χ. ή στις αρχές του 1ου αι. μ.Χ. Διακοσμείται με σκηνή που ίσως διαδραματίζεται στην αιγυπτιακή πόλη Ηλιόπολη: ο Ώρος, γιος της Ίσιδας, τιμά τη μητέρα του και το ζωόμορφο θεό Θωθ. Κατά το τέλος των Ρωμαϊκών και στην αρχή των Βυζαντινών χρόνων, εμφανίζονται νέα σχήματα αγγείων. Επικρατέστερο είναι το κωνικό ποτήρι με πόδι. Την ίδια εποχή διευρύνεται η χρήση των μονόχρωμων ή πολύχρωμων γυάλινων βραχιολιών που διακοσμούνται με διάφορες τεχνικές. Τέλος, παράλληλα αναπτύσσεται η χρήση και παραγωγή δύο κατηγοριών γυάλινων προϊόντων, τα οποία τους επόμενους αιώνες θα αποτελέσουν κεντρικό λειτουργικό και διακοσμητικό στοιχείο της θρησκευτικής κυρίως αρχιτεκτονικής: πρόκειται για τις κανδήλες και τους υαλοπίνακες.
5.11. Το έδικτο του Διοκλητιανού
Σημαντικότατο εύρημα για τη μελέτη της ρωμαϊκής υαλουργίας αποτελεί η ανεύρεση επιγραφής με εκδοχή του εδίκτου του Διοκλητιανού για τον καθορισμό των μεγίστων τιμών. Το έδικτο εκδόθηκε πιθανόν στην Αλεξάνδρεια, το Νοέμβριο/Δεκέμβριο του 301 μ.Χ. Η επιγραφή βρέθηκε στις ανασκαφές της Αφροδισιάδας και σώζει λατινικό κείμενο. Αναγράφεται η τιμή πώλησης του γυαλιού ως ακατέργαστου προϊόντος, καθώς και οι τιμές πώλησης γυάλινων αγγείων και υαλοπινάκων. Η πώληση γίνεται κατά βάρος, με ειδικές τιμές για κάθε κατηγορία· έτσι την τιμή των αγγείων δεν την καθορίζει το σχήμα τους. Αναφέρονται δύο είδη γυαλιού, τα οποία δεν πρέπει να εκληφθούν κυριολεκτικά ως προς την προέλευση της ύλης αλλά ως γενικοί όροι χαρακτηρισμού της ποιότητας: αλεξανδρινό για το άχρωμο γυαλί και ιουδαϊκό για το υποδεέστερο πρασινογάλαζο και πρασινωπό γυαλί. Αντίστοιχα, γίνεται διάκριση και των υαλοπινάκων σε, κατά κυριολεξία, πρώτη και δεύτερη ποιότητα. Θραύσματα επιγραφών με το κείμενο του εδίκτου βρέθηκαν επίσης στα Σύνναδα (σημ. Şufut) και στους Αιζανούς.
1. Πρόκειται για χάντρες που διακοσμούνται με οφθαλμούς.
2. Αγγείο της τεχνικής του πυρήνα: αγγείο που κατασκευάζεται γύρω από έναν πυρήνα στερεωμένο στην άκρη μετάλλινης ράβδου. Ο πυρήνας, από άμμο ή πηλό και οργανικά υλικά, καλύπτεται με θερμό παχύρρευστο γυαλί ή τρίμματα γυαλιού, που ακολούθως θερμαίνονται ώστε να ενοποιηθούν.
3. Εσώγλυφο: Ανάγλυφο που διαμορφώνεται βαθύτερα από τη γύρω του επιφάνεια. 4. Φυσητό αγγείο: Αγγείο κατασκευασμένο με εμφύσηση φυσαλίδας αέρα μέσα σε μάζα παχύρρευστου γυαλιού.
5. Ψηφοθέτηση: Τεχνική κατασκευής γυάλινου αντικειμένου από προκατασκευασμένα πολύχρωμα γυάλινα στοιχεία με τη μορφή άνθους, σπείρας, ταινίας κ.ά.
6. Νάτρο: Ορυκτή σόδα που χρησιμοποιείται στην κατασκευή του γυαλιού.
7. Χρωματιστής: Χημική ένωση που προστίθεται στο τηγμένο γυαλί για να προσδώσει χρώμα. Αποχρωματιστής: Χημική ένωση που προστίθεται στο τηγμένο γυαλί για να το καταστήσει άχρωμο. 8. Απιόσχημο: Σχήματος αχλαδιού.
9. Υαλόλιθοι: Γυάλινα πούλια επιτραπέζιων παιχνιδιών.
|