1. Βιογραφικά στοιχεία
Ο Γάιος Ιούλιος Αντίοχος Επιφανής Φιλόπαππος γεννήθηκε γύρω στο 70 και ήταν εγγονός του τελευταίου βασιλιά της Κομμαγηνής, του Αντιόχου Δ΄. Γονείς του ήταν ο Γάιος Ιούλιος Αντίοχος Επιφανής και η Ιουλία και αδελφή του η Ιουλία Βάλβιλλα. Μετά την κατάλυση του μικρού βασιλείου και την ενσωμάτωσή του στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, ο Φιλόπαππος ακολούθησε την οικογένειά του η οποία κατέφυγε στην Ελλάδα με τη βοήθεια του Βεσπασιανού και εγκαταστάθηκε τελικά στην Αττική.1
Ο Φιλόπαππος πέρασε τα νεανικά χρόνια της ζωής του στην Αθήνα, απολαμβάνοντας όλα τα προνόμια που του εξασφάλιζε η αριστοκρατική καταγωγή του. Ήταν Αθηναίος πολίτης, εγγεγραμμένος στο δήμο Βήσας της Αντιοχίδας φυλής.2 Δεδομένης της σύνδεσης της φυλής αυτής στην Αττική με τον Ηρακλή, μια θεότητα ιδιαίτερα σημαντική για τη δυναστεία της Κομμαγηνής, είναι πιθανό ότι η επιλογή αυτή είχε στόχο να τονίσει στους συγχρόνους του τη βασιλική καταγωγή του.3
Ο Φιλόπαππος ανήκε μεταξύ των υψηλά ισταμένων στην αθηναϊκή κοινωνία της εποχής του, γεγονός που επιβεβαιώνεται και από τις σχέσεις του με εξέχουσες προσωπικότητες. Υιοθέτησε σκόπιμα το όνομα του παππού του και το χρησιμοποιούσε στις συναναστροφές του. Συνέχισε μάλιστα να χρησιμοποιεί το βασιλικό τίτλο του στην Αθήνα παρά το γεγονός ότι είχε πια μόνο συμβολική αξία.4
Η δημόσια δράση του Φιλοπάππου στην Αθήνα είναι αξιοσημείωτη, δεδομένης της μη ελληνικής καταγωγής του. Οι σωζόμενες επιγραφές επιβεβαιώνουν μια επιτυχή πολιτική καριέρα στον αθηναϊκό δημόσιο βίο. Ο Φιλόπαππος διατέλεσε δις αγωνοθέτης των Διονυσίων και είναι πιθανό ότι κέρδισε δύο φορές και το αξίωμα του επώνυμου άρχοντα.5 Πέρα της πολιτικής δράσης του συμμετείχε και στις θρησκευτικές εκδηλώσεις της πόλης, όπως πιστοποιεί ένα ανάθημά του στον Ασκληπιό.6
Το ενδιαφέρον του για τα δημόσια πράγματα δεν περιορίστηκε στην Αθήνα,7 αφού η πολιτική καριέρα του συνεχίστηκε στη Ρώμη. Εκεί ανέλαβε εξίσου σημαντικά δημόσια αξιώματα έχοντας εξασφαλίσει και την εύνοια του Τραϊανού.8 Έγινε Ρωμαίος πολίτης, ενώ παράλληλα ήταν μέλος του γένους των Ιουλίων και της Φαβίας φυλής. Εντάχθηκε στην τάξη των πραιτoριανών, έγινε ύπατος το έτος 1099 και frater arvalis10 μεταξύ του 110 και 115. Την περίοδο αυτή πρέπει να επέστρεψε στην Αθήνα, αφού ο θάνατός του τοποθετείται μεταξύ των ετών 114 και 116.
2. Η θέση του Φιλοπάππου στην αθηναϊκή κοινωνία της εποχής του
Πέρα της δημόσιας δράσης του Φιλοπάππου τόσο στην Αθήνα όσο και στη Ρώμη, ενδεικτική είναι και η θετική αποτίμηση από τους συγχρόνους του. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο Πλούταρχος,11 ο οποίος τον εκτιμούσε ιδιαίτερα για την ευστροφία και την πολυμάθειά του. Του αφιέρωσε μάλιστα το έργο του Πώς αν τις διακρίνειε τον κόλακα του φίλου.
To γεγονός εξάλλου ότι οι Αθηναίοι έδωσαν στο Φιλόπαππο την άδειά τους να οικοδομήσει το ταφικό μνημείο του εντός των τειχών έχει προκαλέσει πολλές συζητήσεις ήδη από την Αρχαιότητα. Ο Παυσανίας12 στην περιγραφή των μνημείων της Αθήνας το αναφέρει μόνο για την ασυνήθιστη θέση του, χωρίς να κάνει λόγο για τον ιδιοκτήτη του. Είναι πραγματικά άξιο λόγου πώς ένας ευγενής ανατολικής καταγωγής κατάφερε να ανεγείρει το ταφικό μνημείο του σε τόσο περίοπτη θέση στην Αθήνα, όπου οι ταφές εντός των τειχών ήταν ασυνήθιστη πρακτική. Η εξαιρετική αυτή τιμή ερμηνεύτηκε με βάση το γεγονός ότι ο Φιλόπαππος ήταν ευεργέτης της πόλης – όπως και οι Αδριανός και Ηρώδης Αττικός13 αργότερα. Τα υπάρχοντα στοιχεία πάντως δε συνηγορούν υπέρ της άποψης αυτής, αφού οι εκδηλώσεις του προς τους θεούς και την πόλη εμπίπτουν στα καθήκοντα ενός επιφανούς και εύπορου πολίτη της Αθήνας της Αυτοκρατορικής περιόδου. Τέλος, ο εικονογραφικός διάκοσμος του μνημείου αποτελεί επιστέγασμα της δράσης και της προσωπικότητάς του, καθώς αναφέρεται τόσο στους προγόνους του Φιλοπάππου όσο και στη δημόσια δράση του.14
1. Στον πατέρα του Φιλοπάππου Επιφανή αποδίδεται ένα ανάθημα στην Ελευσίνα: ΙG II2 3450.
2. Είναι χαρακτηριστικό ότι και ο Αδριανός αργότερα εγγράφηκε στον ίδιο δήμο.
3. Στην Κομμαγηνή ο Ηρακλής αναπαρίσταται συχνά σε ανάγλυφα με μέλη της βασιλικής οικογένειας.
4. Είναι χαρακτηριστικό ότι αν και ο Αντίοχος Δ΄ ήταν ο τελευταίος της δυναστείας που άσκησε βασιλική εξουσία στην Κομμαγηνή, τα μέλη της οικογένειας διατήρησαν το βασιλικό τίτλο. Το στοιχείο αυτό πιστοποιείται από επιγραφές και νομίσματα για τον Επιφανή, πατέρα του Φιλοπάππου, και το θείο του Καλλίνικο. Βλ. σχετικά BMC Galatia, 110-112· ΙG II2, 3450. Tάκιτος, Ιστορία 2.25.2. O ίδιος ο Φιλόπαππος φρόντισε να διακηρύξει τη βασιλική καταγωγή του και σε χαμένη σήμερα επιγραφή στο ταφικό του μνημείο: ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΑΝΤΙΟΧ/ΟΣ ΦΙΛΟ/ΠΑΠΠΟΣ/ ΒΑΣΙΛΕ/ΩΣ ΕΠΙ/ΦΑΝΟΥΣ /ΤΟΥ ΑΝ/ΤΙΟΧΟΥ.
5. ΙG IΙI1 78· ΙG II2 3112· ΙG II2 1759· ΙG IΙI1 1020. Το γεγονός μάλιστα ότι ήταν χορηγός και αγωνοθέτης όλων των φυλών επιβεβαιώνει την κατοχή του εν λόγω αξιώματος, που κατά την Αυτοκρατορική περίοδο απευθυνόταν σε οικονομικά εύρωστους πολίτες, αφού προϋπέθετε τη διάθεση μεγάλων χρηματικών ποσών προς την πόλη. Βλ.σχετικά Kleiner, D.E.E., The Monument of Philopappos in Athens (Archaeologica 30, Roma 1983), σημ. 59. Η αναφορά του ονόματος του Φιλοπάππου ως επώνυμου άρχοντα μαζί με κάποιο Λαιλιανό κατά το έτος 109 είναι προβληματική. Θεωρήθηκε αρχικά ότι ο Φιλόπαππος αντικαταστάθηκε από το Λαιλιανό το Μάιο του έτους αυτού, αφού έγινε Ρωμαίος ύπατος και αδυνατούσε να ασκήσει τα καθήκοντά του. Η άποψη αυτή αναθεωρήθηκε πρόσφατα και υποστηρίχθηκε ότι, παρά το νόμο που απαγόρευε την ανάληψη του αξιώματος αυτού δεύτερη φορά, ο Φιλόπαππος έγινε δις επώνυμος άρχοντας λόγω της οικονομικής ευρωστίας του. Στην περίπτωση αυτή οι Αθηναίοι νομιμοποίησαν την παρατυπία αυτή μοιράζοντας το αξίωμα μεταξύ Φιλοπάππου και Λαιλιανού.
6. Για το ανάθημα του Φιλοπάππου στον Ασκληπιό βλ. ΙG II2, 4511. Δεν είναι βέβαιο αν ήταν ο ίδιος ή ο πατέρας του αυτός που συνδέεται με το ναό της Δέσποινας στη Λυκόσουρα της Αρκαδίας. Βλ. σχετικά ΙG V2, 524. Φαίνεται πως η οικογένεια πήγε στο ιερό αυτό γύρω στο 72, κατά το σύντομο πέρασμά της από τη Σπάρτη. Θεωρείται εξάλλου ότι η μυστηριακή λατρεία της Δήμητρας στο επαρχιακό αυτό ιερό θα ταίριαζε καλύτερα με την προσωπικότητα του Επιφανή, ο οποίος συνδέθηκε αργότερα και με το ιερό της Ελευσίνας. Τα υπάρχοντα στοιχεία για το Φιλόπαππο από την άλλη ανασυνθέτουν μια εικόνα διανοούμενου και κοσμοπολίτη, που δύσκολα θα μπορούσε να σχετιστεί με μυστικιστικές λατρείες.
7. Σχετικά με την επίσκεψή του στην Αίγυπτο μεταξύ των ετών 94 και 96 βλ. Baslez, M.F., “La famille de Philopappos de Commagène. Un prince entre deux mondes”, DialHistAnc 18 (1992), σελ. 93-97.
8. Αναφέρονται και άλλα παραδείγματα απογόνων βασιλικών οίκων από την Ανατολή, που επί Τραϊανού κατέλαβαν υψηλά δημόσια αξιώματα στη Ρώμη.
9. Για το πρόβλημα της παράλληλης θητείας του ως άρχοντα και υπάτου κατά το ίδιο έτος βλ. Kleiner, D.E.E., The Monument of Philopappos in Athens (Archaeologica 30, Roma 1983), σελ. 14. Έχει υποτεθεί ότι διατέλεσε ύπατος ενώ βρισκόταν στην Αθήνα. O προπάππος του Αντίοχος Δ΄ ήταν πιθανότατα ο πρώτος ηγεμόνας της Κομμαγηνής που έγινε Ρωμαίος πολίτης και οι απόγονοί του υιοθέτησαν το όνομα Ιούλιος. Ήδη από την εποχή του Αυγούστου, όταν στην Κομμαγηνή βασίλευε ο Αντίοχος Δ΄, διάφοροι ευγενείς και μέλη βασιλικών οικογενειών από την Ανατολή είχαν αρχίσει να εντάσσονται στο gens Julia και στη Φαβία φυλή.
10. Πρόκειται για ιερατικό σώμα (collegium) με 12 μέλη, ένα εκ των οποίων ήταν ο ίδιος ο αυτοκράτορας. Η επιλογή του Φιλοπάππου επιβεβαιώνει την υψηλή κοινωνική θέση του.
11. Πλούτ., Ηθ., Συμποσιακών I.10 (628A).
13. Οι Αθηναίοι επέτρεψαν την ταφή του Ηρώδη του Αττικού και της κόρης του εντός των τειχών της πόλης τους.
14. Απεικονίζονταν οι Αντίοχος Δ΄ και Σέλευκος Α΄ Νικάτωρ, που ταυτίζονται με επιγραφές. Στη ζωφόρο σε περίοπτη θέση αναπαρίσταται η σκηνή της ανάρρησης του Φιλοπάππου στο υπατικό αξίωμα.