Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία

1. Ιστορικό πλαίσιο

Το 359/358 π.Χ. ανέβηκε στο θρόνο της Περσίας ο Αρταξέρξης Γ΄ Ώχος. Μια από τις πρώτες του ενέργειες ήταν να διατάξει τη διάλυση, για λόγους οικονομίας, των ελληνικών μισθοφορικών στρατευμάτων που διατηρούσαν οι σατράπες των παραλίων της Μικράς Ασίας.¹ Ωστόσο ο κύριος λόγος γι’ αυτή την απόφαση του Αρταξέρξη δεν πρέπει να ήταν η περιστολή των στρατιωτικών δαπανών αλλά η θέλησή του να εδραιώσει την εξουσία του και να αποτρέψει την εκ νέου εκδήλωση αποσχιστικών τάσεων όμοιων με αυτές που συγκλόνισαν την περιοχή μόλις πριν από λίγα χρόνια, κατά τη μεγάλη Επανάσταση των Σατραπών.²

Όποια κι αν ήταν τα κίνητρα του Πέρση βασιλιά, η εντολή του στάθηκε αφορμή για την έναρξη της τελευταίας φάσης της επανάστασης το 356 π.Χ., με πρωταγωνιστή αυτήν τη φορά τον Αρτάβαζο, σατράπη της ελλησποντικής Φρυγίας. Τα ακριβή αίτια της εξέγερσης του Αρτάβαζου παραμένουν άγνωστα. Ίσως ήταν απλώς μια συνήθης προσπάθεια αυτονόμησης από την κεντρική εξουσία. Πιθανώς αισθάνθηκε ο Αρτάβαζος ότι απειλείται η θέση ή και η ζωή του από τον Αρταξέρξη. Εάν μάλιστα αληθεύει η πληροφορία ότι ο Αρτάβαζος ήταν ανιψιός του νέου βασιλιά,³ τότε η ανησυχία του μοιάζει ακόμα περισσότερο δικαιολογημένη, αφού ο Αρταξέρξης φέρεται να εξόντωσε με την άνοδό του στο θρόνο τους περισσότερους συγγενείς του, αδιακρίτως φύλου και ηλικίας.⁴

2. Αθηναϊκή βοήθεια

Για τις πρώτες ενέργειες του Αρτάβαζου δεν υπάρχουν στοιχεία. Πάντως φαίνεται ότι σύντομα βρέθηκε σε δυσχερή θέση, καθώς δε διέθετε ισχυρό στρατό ούτε υποστηρίχθηκε από τους άλλους σατράπες, οι οποίοι παρέμειναν νομιμόφρονες και στράφηκαν εναντίον του με 70.000 άντρες.⁵ Στις αρχές του 355 π.Χ. ζήτησε βοήθεια από τον Αθηναίο στρατηγό Χάρη, που είχε εμπλακεί σε επιχειρήσεις στην περιοχή του ανατολικού Αιγαίου. Εκείνη την εποχή η Αθήνα συναντούσε δυσκολίες στο λεγόμενο Συμμαχικό πόλεμο, όπου είχε εμπλακεί από το 357 π.Χ. με αντιπάλους τη Ρόδο, την Κω, τη Χίο και το Βυζάντιο που είχαν αποστατήσει από τη Β΄ Αθηναϊκή Συμμαχία και ενισχύονταν από το Μαύσωλο, σατράπη της Καρίας. Ο Χάρης δέχτηκε να προσφέρει τις υπηρεσίες του στον Αρτάβαζο και πέρασε με το στρατό του στην Ασία είτε γιατί πιέστηκε από τους μισθοφόρους του είτε με δική του πρωτοβουλία λόγω έλλειψης χρημάτων.⁶

Η δράση του Χάρη στο πλευρό του Αρτάβαζου ήταν σύντομη αλλά επιτυχημένη. Κατέλαβε για λογαριασμό της Αθήνας τη Λάμψακο και το Σίγειο,⁷ νίκησε ένα στράτευμα 20.000 πεζών και ιππέων υπό το σατράπη Τιθραύστη και λεηλάτησε την επικράτειά του. Στην αναφορά που έστειλε στην Αθήνα μετά τη νίκη του αυτή υπερηφανεύτηκε ότι είχε νικήσει στην «αδελφή της μάχης του Mαραθώνα», ενώ, φυσικά, ο Αρτάβαζος τον αντάμειψε πλουσιοπάροχα. Οι Αθηναίοι ενέκριναν αρχικά τις πράξεις του Χάρη και μάλιστα επιδίωξαν την ενίσχυσή του και με άλλους μισθοφόρους.⁸ Πέρα από τα οικονομικά οφέλη που προσδοκούσαν, πίστευαν –λανθασμένα, όπως φάνηκε– ότι ο Μαύσωλος υποστήριζε με εντολή του Αρταξέρξη τους αποστάτες της Αθηναϊκής Συμμαχίας. Όμως ο Αρταξέρξης έστειλε πρέσβεις στην Αθήνα και απαίτησε την ανάκληση του Χάρη. Σε διαφορετική περίπτωση, όπως έλεγαν οι φήμες, θα διέθετε 300 πλοία στους αντιπάλους της. Οι Αθηναίοι υπέκυψαν στο τελεσίγραφο και ειδοποίησαν το στρατηγό τους να σταματήσει τη δράση του. Πράγματι, στα μέσα του καλοκαιριού του 355 π.Χ., ο Χάρης αποσύρθηκε αφού πρώτα μεσολάβησε για τη σύναψη ανακωχής μεταξύ του Αρτάβαζου και του Τιθραύστη.⁹

3. Θηβαϊκή βοήθεια και το τέλος της επανάστασης

Η επέμβαση του Πέρση μονάρχη έδωσε ουσιαστικά τέλος στο Συμμαχικό πόλεμο και ο Αρτάβαζος αναζήτησε αλλού συμμάχους. Το 354/353 π.Χ. εξασφάλισε τη βοήθεια της Θήβας, η οποία είχε ανάγκη χρημάτων λόγω του Γ΄ Ιερού πολέμου και απέστειλε το στρατηγό Παμμένη με 5.000 μισθοφόρους. Ο Παμμένης αποδείχτηκε άξιος μαθητής του Επαμεινώνδα και νίκησε το βασιλικό στρατό σε δύο μεγάλες μάχες.¹⁰ Όμως ο Αρτάβαζος υποπτεύθηκε, ίσως όχι άδικα, ότι ο Παμμένης είχε έρθει σε συνεννόηση με τον εχθρό και, αφού τον συνέλαβε με δόλο, έδωσε τη διοίκηση του στρατού στους αδελφούς του, Οξύθρα και Δίβικτο.¹¹ Για την τύχη του Παμμένη και του εκστρατευτικού του σώματος μόνο εικασίες μπορούν να γίνουν. Ίσως οι άντρες του εγκατέλειψαν τον Αρτάβαζο μετά τη σύλληψη του στρατηγού τους και είναι πιθανό να εντάχθηκαν τελικά στις δυνάμεις του Αρταξέρξη.¹² Όπως και να έχει, πολύ σύντομα η επανάσταση του Αρτάβαζου κατέρρευσε και ο ίδιος κατέφυγε μαζί με την οικογένειά του στην αυλή του βασιλιά Φιλίππου Β΄ της Μακεδονίας, μάλλον το 353 π.Χ.¹³

1. Σχολ. Δημ. 4.19.

2. Hornblower, S., “Persia”, στο Lewis, D.M. – Boardman, J. – Hornblower, S. – Ostwald, M. (επιμ.), Cambridge Ancient History² VI (Cambridge 1994), σελ. 89.

3. Για το ζήτημα της καταγωγής του Αρτάβαζου βλ. Burn, I.R., “Persia and the Greeks”, στο Gershevitch, I. (επιμ.), Cambridge History of Iran 2 (Cambridge 1985), σελ. 381-382.

4. Ιουστ. 10.3.1.

5. Διόδ. Σ. 16.22.1 Ο αριθμός μάλλον είναι υπερβολικός.

6. Διόδ. Σ. 16.22.1· Σχολ. Δημ. 4.19· Δημ., Φιλιππικός Α΄ 24, Ολυνθιακός Β΄ 27-28.

7. Σχολ. Δημ. 3.31 και εμμέσως Δημ., Ολυνθιακός Β΄ 27-28.

8. Διόδ. Σ. 16.22.1-2, Σχολ. Δημ. 4.19· FGrH 105 (πάπυρος Rainer)· Πλούτ., Άρατ. 16.

9. Διόδ. Σ. 16.22.1-2, FGrH 105 (πάπυρος Rainer). Γενικά για τη φάση αυτή της επανάστασης, Hornblower, S., “Persia”, στο Lewis, D.M. – Boardman, J. – Hornblower, S. – Ostwald, M. (επιμ.), Cambridge Ancient History² VI (Cambridge 1994), σελ. 89· Olmstead, A.T., History of the Persian empire (Chicago 1948), σελ. 424-425, 427-428· Burn, I.R., “Persia and the Greeks”, στο Gershevitch, I. (επιμ.), Cambridge History of Iran 2 (Cambridge 1985), σελ. 382· Hornblower, S., Mausolus (Oxford 1982), σελ. 213-214.

10. Διόδ. Σ. 16.34.1-2· Πολύαιν. 5.16.2· Φροντίνος, Στρατηγήματα 2.3.3.

11. Πολύαιν. 7.33.2.

12. Hornblower, S., “Persia”, στο Lewis, D.M. – Boardman, J. – Hornblower, S. – Ostwald, M. (επιμ.), Cambridge Ancient History² VI (Cambridge 1994), σελ. 89-90.

13. Διόδ. Σ. 16.52. Μαζί του ήταν και ο γνωστός Ρόδιος τυχοδιώκτης Μέμνων, αδελφός της συζύγου του, για τη δράση του οποίου κατά την επανάσταση δεν υπάρχουν λεπτομέρειες. Γενικά για την τελευταία αυτή φάση, Olmstead, A.T., History of the Persian empire (Chicago 1948), σελ. 429· Burn, I.R., “Persia and the Greeks”, στο Gershevitch, I. (επιμ.), Cambridge History of Iran 2 (Cambridge 1985), σελ. 383· Hornblower, S., “Persia”, στο Lewis, D.M. – Boardman, J. – Hornblower, S. – Ostwald, M. (επιμ.), Cambridge Ancient History² VI (Cambridge 1994), σελ. 89-90.