1. Εισαγωγή

Ο ναός του Αγίου Ιωάννη στην Έφεσο, που κατασκευάστηκε έπειτα από εντολή του αυτοκράτορα Ιουστινιανού στη θέση ενός παλαιότερου οικοδομήματος πάνω από τον τάφο του Ευαγγελιστή Ιωάννη, αποτελεί ένα από τα επιφανέστερα δείγματα της ιουστινιάνειας ναοδομίας. Η εκκλησία των μικρασιατικών παραλίων αποτελούσε ένα από τα σημαντικότερα προσκυνήματα της ανατολικής Μεσογείου κατά την Παλαιοχριστιανική περίοδο. Σχετικά με το συγκρότημα κτισμάτων της τρουλαίας βασιλικής του 6ου αιώνα και τα σπουδαιότερα προσκτίσματά της έχει συνταχθεί το 2003 μία μονογραφία από τον Andreas Thiel.¹ Ο εσωτερικός ζωγραφικός διάκοσμος της τρίκλιτης σταυροειδούς με τρούλο εκκλησίας του Ιουστινιανού, εκτός από ελάχιστα ίχνη, δε διασώζεται σήμερα.²

Αντιθέτως διατηρείται επαρκής αριθμός αρχιτεκτονικών γλυπτών, όπως κιονόκρανα, βάσεις κιόνων,γείσα και θυρώματα, ο οποίος επιτρέπει την αποκατάσταση μιας σχεδόν ολοκληρωμένης εικόνας για το διάκοσμο. Στον ίδιο διάκοσμο ανήκει η ορθομαρμάρωση, η οποία πλαισίωνε το νάρθηκα στο εσωτερικό της εκκλησίας, τις εσωτερικές πλευρές των τοίχων του περιστώου στο ισόγειο, τους πεσσούς του τρούλου τόσο στο ύψος του ισογείου όσο και των υπερώων, όπως επίσης και την αψίδα. Οι οπίσθιοι τοίχοι των υπερώων ήταν επιχρισμένοι. Οι θόλοι των προσκτισμάτων ήταν διακοσμημένοι με τοιχογραφίες, ενώ οι αντίστοιχοι του κεντρικού κλίτους και του νάρθηκα κοσμούνταν με ψηφιδωτά.³

2. Ο ζωγραφικός διάκοσμος

2.1. Τοιχογραφίες στον κυρίως ναό

Στο εσωτερικό του κυρίως ναού διατηρούνται μέχρι σήμερα ίχνη ζωγραφικής μόνο στα πλάγια κλίτη. Σε ύψος 4,30 μ. πάνω από την ορθομαρμάρωση των πλάγιων κλιτών ξεκινούν τοιχογραφίες.⁴ Σε ανοιχτόχρωμο φόντο αναγνωρίζονται αχνά υπολείμματα ζωγραφικής κίτρινης, κόκκινης, πράσινης και γαλάζιας απόχρωσης. Στο εσωράχιο από το τόξο του διαδρόμου έχει βρεθεί κόκκινο ταινιωτό πλαίσιο με φυτικά σχέδια, φυλλοφόρους έλικες και σταυρόσχημα μοτίβα. Στο μέτωπο του τόξου ανιχνεύονται μικρές δοκοθήκες με κόκκινα φυτικά μοτίβα.⁵ Το σύνολο του πλούσιου διακόσμου –τα ψηφιδωτά δαπέδου σε διάχωρα, η επένδυση των τοίχων και η ζωγραφική των θόλων– δεν μπορεί να χρονολογηθεί με ακρίβεια εξαιτίας της αποσπασματικής κατάστασης στην οποία βρίσκεται. Το ίδιο δύσκολα μπορεί να δοθεί απάντηση και το ερώτημα σχετικά με την ενότητα του διακόσμου.⁶

2.2. Τοιχογραφίες στο βαπτιστήριο

Ένα βαπτιστήριο ως αυτόνομο κτήριο ανήκε ήδη στον προϊουστινιάνειο ναό(5^_ος αι.). Το περίκεντρο οικοδόμημα με την κολυμπήθρα, το οποίο ανασκάφηκε στην περίοδο 1976-1979, περιβαλλόταν από έναν περιμετρικό διάδρομο.⁷ Στη δυτική και ανατολική πλευρά αυτού του οικοδομικού συγκροτήματος προστέθηκαν εκατέρωθεν δύο μεγάλοι χώροι ως προθάλαμοι. Αυτές οι δύο αίθουσες είναι προσανατολισμένες με άξονα από βορρά προς νότο, ενώ απολήγουν σε αψίδα. Ο τοίχος της αψίδας στην ανατολική αίθουσα ήταν αρχικά καλυμμένος με τοιχογραφίες, ενώ σε μεταγενέστερη φάση επενδύθηκε με μάρμαρο, όπως προκύπτει από τα ίχνη κονιάματος στην ορθομαρμάρωση, που βρέθηκε στα ανατολικά. Οι υπόλοιποι τοίχοι της αίθουσας έφεραν τοιχογραφίες, τα ίχνη των οποίων βρέθηκαν σε ορισμένες θέσεις.⁸ Πιθανόν τόσο η αψίδα όσο και οι τοίχοι της δυτικής αίθουσας έφεραν τοιχογραφίες.⁹

Ο τρούλος του κυρίως ναού πιθανόν ήταν διακοσμημένος με υαλοψηφίδες. Εκτός από αυτόν το διάκοσμο, παρατηρούνται σε πολλούς χώρους του κτίσματος διαφορετικά στρώματα από σπαράγματα τοιχογραφιών με την τεχνοτροπία των νωπογραφιών (φρέσκο).¹⁰ Μερικά τμήματα από τον τοίχο του οκταγωνικού περιμετρικού διαδρόμου, ο οποίος διατρέχει το κεντρικό κτίσμα του βαπτιστηρίου και περιβάλλεται από 15 κόγχες στις 7 πλευρές του, αποκαλύπτουν σε μερικά σημεία έως και τρία διαφορετικά στρώματα επιχρίσματος με τοιχογραφίες. Οι τοίχοι, στους οποίους βρίσκονται οι κόγχες, φέρουν επίσης τοιχογραφίες. Τα ευρήματα σε κάποιες κόγχες επιτρέπουν να συμπεράνουμε την ύπαρξη τοιχογραφικού διακόσμου με νωπογραφίες. Αυτές οι τοιχογραφίες φέρουν σχέδια σε απομίμηση μαρμάρου κυρίως σε καφέ, πράσινες, ύπωχρες (μπεζ) και μαύρες αποχρώσεις.¹¹ Η ζωγραφική απομίμηση ορθομαρμάρωσης, η οποία θα ανταποκρινόταν στην ορθομαρμάρωση του εσωτερικού τοίχου του περιμετρικού διαδρόμου, πιθανώς ανήκει σε πρωιμότερη περίοδο του διακόσμου. Οι νεότερες τοιχογραφίες, που περιέχουν μετάλλια με αγίους και ίσως συνθέσεις, δημιουργήθηκαν σίγουρα κατά τη Μέση Βυζαντινή περίοδο, ταυτόχρονα με τις ταφικές εγκαταστάσεις.¹² Τέσσερα τριγωνικά δωμάτια διαμορφώνονται στους διαγώνιους άξονες του σημείου επαφής μεταξύ του κεντρικού τετράγωνου κτίσματος και του εγγεγραμμένου σε αυτό οκταγωνικού πυρήνα.¹³ Και σε αυτά τα δωμάτια διατηρούνται τουλάχιστον δύο στρώματα τοιχογραφιών, ενώ κάτω από αυτά υπάρχουν μεγαλύτερα σπαράγματα απομίμησης ορθομαρμάρωσης κίτρινου χρώματος.¹⁴

2.3. Τοιχογραφίες στο σκευοφυλάκιο

Στη γωνία που σχηματίζει ο ανατολικός τοίχος του βαπτιστηρίου με το βόρειο τοίχο του εγκάρσιου κλίτους της εκκλησίας βρίσκεται ένα κλειστό οικοδομικό συγκρότημα, το οποίο αποτελεί το τελευταίο μεγάλο οικοδόμημα. Η κάτοψή του συντίθεται από μία κυκλική κεντρική αίθουσα εγγεγραμμένη σε ένα εξωτερικό ορθογώνιο κτίσμα, με ένα νάρθηκα προσκτισμένο στα νότια, όπως επίσης και με ένα μικρότερο χώρο στα νοτιοανατολικά, ο οποίος απέληγε ανατολικά σε μία αψίδα. Ήδη από την εποχή της ανασκαφής του, το 1978, την ίδια χρονιά δηλαδή με την ανασκαφή του βαπτιστηρίου, το περίκεντρο οικοδόμημα χαρακτηρίστηκε σκευοφυλάκιο. Αυτή η ταύτιση επιβεβαιώνεται από τα νεότερα επιγραφικά ευρήματα.¹⁵

Η κεντρική αίθουσα του σκευοφυλακίου είχε τη μορφή ροτόντας, στο τοίχωμα της οποίας ανοίγονταν οκτώ θυρώματα και θάλαμοι διαφορετικού πλάτους εκτεινόμενοι μεταξύ των πεσσών. Οι επιφάνειες των τοίχων της ροτόντας και των θαλάμων ήταν επενδυμένες με ορθομαρμάρωση, από την οποία διατηρείται το μεγαλύτερο τμήμα. Στα γωνιαία διαμερίσματα η ορθομαρμάρωση αντικαταστάθηκε με επίχρισμα με τοιχογραφίες. Από τα σωζόμενα τμήματά τους συνάγεται το συμπέρασμα ότι πρόκειται για απομίμηση μαρμάρου σε χρώμα κίτρινο με καστανέρυθρες φλέβες. Στις δυτικές κόγχες του νάρθηκα βρέθηκαν ίχνη επιχρίσματος με κόκκινο και πράσινο ζωγραφικό διάκοσμο.¹⁶

Με το ανατολικό τμήμα του νάρθηκα συνδέεται μία άλλη αίθουσα, που ανήκει στο συγκρότημα του σκευοφυλακίου. Η αίθουσα διαθέτει στην ανατολική –κατά πλάτος– πλευρά της αψίδα που διαθέτει ένα μικρό παράθυρο στο κλειδί του τόξου. Ο διάκοσμος της αίθουσας είναι πλούσιος: Στον κύριο ορθογώνιο χώρο αποκαλύφθηκε ένα πολύχρωμο δάπεδο με ψηφιδωτά σε διάχωρα, ενώ κατά την πρώτη οικοδομική φάση τόσο οι τοίχοι όσο και η κόγχη της αψίδας έφεραν ορθομαρμάρωση. Αργότερα τροποποιήθηκαν η αψίδα και οι τοίχοι, επειδή αφαιρέθηκε η μαρμάρινη επένδυσή τους, η οποία αντικαταστάθηκε από νέο διάκοσμο με τοιχογραφίες. Τα σημαντικότερα κατάλοιπα αυτής της ύστερης φάσης διατηρούνται κυρίως στην αψίδα. Διακρίνονται τρία στρώματα, το παλαιότερο των οποίων είναι καθαρά διακοσμητικό και διατηρείται κυρίως στο εσωράχιο της αψίδας. Θα μπορούσε ως εκ τούτου να ανήκει ακόμα και στην αρχική φάση, ίσως επειδή η αψίδα ξεκινούσε πάνω από την ορθομαρμάρωση.

Το νεότερο ζωγραφικό στρώμα της κόγχης, το οποίο χρονολογείται από την Andaloro στο 10ο και 12_^ο αιώνα, παριστάνει τρεις ολόσωμες μορφές σε κογχάρια που πλαισιώνονται από κίονες και τόξα. Στις τοιχογραφίες χρησιμοποιήθηκαν μαύρα, πράσινα, πορτοκαλί και λαδί χρώματα. Παρά την ισχυρή καταστροφή αναγνωρίζεται στο κέντρο ο Χριστός, στα αριστερά του ένας επίσκοπος και στα δεξιά του ο Ευαγγελιστής Ιωάννης. Τουλάχιστον η μορφή του Ιωάννη αποτελείται από διαφορετικά στρώματα. Κάτω από το κεφάλι και το στήθος τής –σε εκτεταμένο βαθμό– κατεστραμμένης μορφής αποκαλύφθηκε μία εικονογραφικά όμοια, αλλά με μικρότερες διαστάσεις, απεικόνιση του αγίου.¹⁷ Στην αριστερή πλευρά της αψίδας και στο βόρειο τοίχο βρίσκονται μεταξύ άλλων τέσσερις στηθαίες μορφές.¹⁸ Ο Büyükkolanci ερμηνεύει την αψιδωτή αίθουσα ως έναν προθάλαμο προορισμένο για τους τελετουργικούς καθαρμούς των ιερέων, πριν από την είσοδό τους στο σκευοφυλάκιο ενώ και ο Τhiel συμφωνεί με αυτή την ερμηνεία.¹⁹ Το ενδεχόμενο ο νέος διάκοσμος της αίθουσας, ο οποίος συνίσταται στην αντικατάσταση της ορθομαρμάρωσης από νωπογραφίες, να συνδέεται με μια πιθανή μεταβολή της χρήσης της σε παρεκκλήσιο αποτελεί μια υπόθεση που παραμένει ανοιχτή.