1. Γέννηση – οικογένεια

Ο Γναίος Πομπήιος γεννήθηκε στις 29 Σεπτεμβρίου 106 π.Χ., πιθανότατα στο Picenum (Piceno), όπου η οικογένειά του κατείχε μεγάλες εκτάσεις γης και διέθετε μεγάλη πελατεία. Μητέρα του ήταν η Λουκιλία.

2. Βιογραφία

Ο νεαρός Πομπήιος υπηρέτησε στο στρατό για πρώτη φορά κατά τη διάρκεια του Συμμαχικού πολέμου και της εμφύλιας διαμάχης που ακολούθησε στη Ρώμη (89-87 π.Χ.)¹ συμμετέχοντας στο επιτελείο του πατέρα του Γναίου Πομπήιου Στράβωνα. Οι επιτυχημένες εκστρατείες του τελευταίου στο βόρειο μέτωπο του Συμμαχικού πολέμου κορυφώθηκαν με την κατάληψη του Asculum (Ascoli Piceno), το Νοέμβριο του 89 π.Χ. Παρά τις προσπάθειες του Σύλλα να τον εκτοπίσει, εκείνος παρέμεινε στη διοίκηση του στρατού ως το 87 π.Χ. Εκείνη τη χρονιά ξέσπασε πόλεμος ανάμεσα στους υπάτους Λούκιο Κορνήλιο Κίννα και Γναίο Οκτάβιο. Ο Στράβων ανταποκρίθηκε στο κάλεσμα του δεύτερου για βοήθεια, γεγονός που προξένησε το μίσος εναντίον του, επειδή μηχανορραφούσε και με τις δύο πλευρές.² Τον ξαφνικό του θάνατο, το 86 π.Χ., ακολούθησε η διάλυση του στρατεύματός του. Ο Πομπήιος δικάστηκε από τους νικητές οπαδούς του Κίννα, με την κατηγορία ότι καταχράστηκε λάφυρα του πολέμου, αλλά αθωώθηκε. Μετά την αθώωσή του παντρεύτηκε για πρώτη φορά και έζησε με τη συζυγό του Αντιστία στη Ρώμη του Κίννα (87-83 π.Χ.). Όταν ο Σύλλας επέστρεψε στην Ιταλία το 83 π.Χ., ο Πομπήιος λιποτάκτησε στο δικό του στρατόπεδο και είχε τόσο πολλές επιτυχίες, ώστε κέρδισε την εκτίμηση του Σύλλα. Ο πόλεμος στην Ιταλία έληξε το 82 π.Χ., αλλά η αντίσταση των οπαδών του Κίννα συνεχίστηκε στη Σικελία και στην Αφρική. Ο Πομπήιος στάλθηκε για να την εξουδετερώσει και επέστρεψε μάλλον τον Απρίλιο του 81 π.Χ. Λίγο νωρίτερα, το 82 π.Χ., είχε χωρίσει από την πρώτη του σύζυγο και είχε παντρευτεί ένα κορίτσι, την Αιμιλία, που πέθανε λίγο μετά το γάμο. Γύρω στο 80 π.Χ. παντρεύτηκε τη Μουκία. Ο Πομπήιος πέτυχε να του παραχωρηθεί από το Σύλλα το δικαίωμα να τελέσει θρίαμβο, αλλά οι σχέσεις τους οδηγήθηκαν σε ρήξη. Ως αποτέλεσμα, ο Πομπήιος υποστήριξε την υποψηφιότητα του αντιπάλου του Σύλλα Λέπιδου για το αξίωμα του υπάτου το 79 π.Χ. Όταν όμως ο ύπατος Λέπιδος εξεγέρθηκε ο Πομπήιος κλήθηκε να καταστείλει τη στάση, κάτι που πέτυχε το 77 π.Χ. χωρίς μεγάλη δυσκολία.

Αμέσως τού ανατέθηκε η αντιμετώπιση ενός νέου και σκληρότερου αντιπάλου, του Κόιντου Σερτωρίου. Ο Πομπήιος πολέμησε στην Ισπανία από το 77 ως το 71 π.Χ. Ο πόλεμος είχε παρατεταμένη διάρκεια, επειδή ο Σερτώριος ικανότατος στα στρατιωτικά, τόσο στην οργανωμένη μάχη όσο και στον ανταρτοπόλεμο, και ήξερε πώς να εκμεταλλεύεται προς όφελός του τις δυνατότητες του χώρου.³ Ο Πομπήιος επέστρεψε στη Ρώμη, τέλεσε θρίαμβο και το 70 π.Χ. έγινε ύπατος.⁴ Αξίζει να σημειωθεί ότι αυτό ήταν το πρώτο δημόσιο αξίωμα που αναλάμβανε, καθώς για όλη την προηγούμενη δράση του τού είχαν παραχωρηθεί έκτακτες εξουσίες. Σε συνεργασία με το συνάδελφό του Λικίνιο Κράσσο, εισήγαγε ένα νόμο που αποκαθιστούσε τις εξουσίες των υπάρχων, τις οποίες ο Σύλλας είχε περιορίσει. Μια περίοδος αδράνειας ακολούθησε ως το 67 π.Χ. και την ψήφιση του νόμου του Γαβινίου (Lex Gabinia),⁵ που απέβλεπε στην εξάλειψη της πειρατείας. Το πρόβλημα στη Μεσόγειο ήταν παλιό αλλά πρόσφατα είχε επιδεινωθεί σε τέτοιο βαθμό ώστε η ίδια η Ρώμη να απειλείται με λιμό λόγω της παρεμπόδισης των πλοίων που μετέφεραν σιτηρά. Με τον προαναφερθέντα νόμο εκχωρήθηκαν μεγάλες εξουσίες στον Πομπήιο, ο οποίος ξεκίνησε το λεγόμενο Πειρατικό πόλεμο. Έλαβε για τρία χρόνια απεριόριστη κρατική ισχύ –ισοδύναμη με εξουσία ανθυπάτου– στο χώρο της Μεσογείου, που εκτεινόταν ως 50 μίλια στο εσωτερικό. Ο Πομπήιος διαίρεσε τη θαλάσσια περιοχή σε 13 περιφέρειες, καθεμία από τις οποίες τέθηκε υπό τη διοίκηση ενός απεσταλμένου του (legatus), και διεξήγε τον πόλεμο ενάντια στους πειρατές σε κάθε περιφέρεια ξεχωριστά. Οι τελευταίοι παρασύρθηκαν προς τα ανατολικά και στο τέλος συγκεντρώθηκαν στην Κιλικία. Εκεί, στη μάχη στο Κορακήσιο (Alanya), η ισχύς των πειρατών συντρίφτηκε. Ο Πομπήιος εγκατέστησε τους διασωθέντες στα εδάφη της Κιλικίας και στη Δύμη της Αχαίας – κίνηση που επανειλημμένα έχει σχολιαστεί θετικά. Αυτή την εποχή υπήρχε μεγάλη δυσαρέσκεια για τον τρόπο διεξαγωγής του Γ΄ Μιθριδατικού πολέμου από το Λούκουλλο. Το 66 π.Χ. ψηφίστηκε από τη σύγκλητο ο νόμος του Γάιου Μανιλίου (Lex Manilia) που παραχωρούσε τη διοίκηση της Κιλικίας, της Βιθυνίας και του Πόντου, καθώς και την αρχιστρατηγία του πολέμου εναντίον του Μιθριδάτη ΣΤ΄ στον Πομπήιο.

Εκείνος ξεκίνησε αμέσως τις επιχειρήσεις και κατάφερε να εκδιώξει το Μιθριδάτη από το βασίλειο του Πόντου. Οργάνωσε μια εκστρατεία στην Αρμενία και τον επόμενο χρόνο, το 65 π.Χ., νίκησε τους Ίβηρες, ανάγκασε τους λαούς του Καυκάσου και της Κολχίδας να ζητήσουν ειρήνη και κατέλαβε τη Γορδιηνή. Στη συνέχεια μεσολάβησε σε μια διαμάχη ανάμεσα στην Αρμενία και την Παρθία. Το 64 π.Χ. προέλασε στη Συρία και το 63 π.Χ. στην Ιουδαία. Το χειμώνα της ίδιας χρονιάς στρατοπέδευσε στον Πόντο. Μέσα στον ίδιο χρόνο πληροφορήθηκε το θάνατο του Μιθριδάτη.⁶

Αυτά τα τελευταία χρόνια ο Πομπήιος αναδιοργάνωσε τη Μικρά Ασία, επιβάλλοντας μέτρα για τη διοίκηση των νέων εδαφών που ο ίδιος είχε φέρει στην αυτοκρατορία.⁷ Όταν επέστρεψε στη Ρώμη το 62 π.Χ. είχε δύο στόχους: να εξασφαλίσει γη για τους βετεράνους του και να εγκριθούν τα μέτρα του από τη σύγκλητο. Το 61 π.Χ. όμως η σύγκλητος απέρριψε τα αιτήματά του. Τον ίδιο χρόνο, ο Πομπήιος τέλεσε το θρίαμβό του και πήρε διαζύγιο από την τρίτη κατά σειρά σύζυγό του Μουκία. Η άρνηση της συγκλήτου τον έσπρωξε προς το μέρος του Μάρκου Λικίνιου Κράσσου και του Ιούλιου Καίσαρα με τους οποίους συγκρότησε ένα συνασπισμό που συχνά αποκαλείται «πρώτη τριανδρία».⁸

Το 59 π.Χ., όταν ο Καίσαρας έγινε ύπατος, εξασφάλισε για τον Πομπήιο όσα εκείνος επιθυμούσε: τη γη για τους βετεράνους του και την επικύρωση των εγκαταστάσεών του στην Ανατολή. Την ίδια χρονιά ο Πομπήιος παντρεύτηκε την κόρη του Καίσαρα Ιουλία. Εκείνο τον καιρό έλαβε χώρα η υπόθεση του Ουέττιου, ενός σκληροτράχηλου τύπου που είχε το ρόλο του πληροφοριοδότη και ισχυριζόταν ότι είχε ανακαλύψει στοιχεία για συνωμοσία εναντίον του Πομπήιου στην οποία εμπλέκονταν επιφανείς άνδρες της Ρώμης. Ωστόσο ο Ουέττιος δολοφονήθηκε στη φυλακή προτού ανακριθεί περαιτέρω και το ζήτημα έληξε εκεί. Η πρώτη δημόσια ανάθεση έργου για τον Πομπήιο, από την εποχή που είχε αναλάβει την αρχιστρατηγία στις εκστρατείες εναντίον του Μιθριδάτη, έγινε το 57 π.Χ., όταν του δόθηκε υπατική εξουσία με την αρμοδιότητα να εξασφαλίζει τις προμήθειες σε σιτηρά στη Ρώμη. Αυτή την περίοδο ωστόσο είχαν ήδη εκδηλωθεί σοβαρές διαφωνίες στην «τριανδρία». Σε μια προσπάθεια να αποκατασταθεί η συμμαχία πραγματοποιήθηκε μια συνάντηση το 56 π.Χ. στην πόλη Λούκκα. Εκεί συμφωνήθηκε ότι η διοίκηση του Καίσαρα στη Γαλατία, η οποία είχε ακολουθήσει την εκλογή του στη θέση του υπάτου το 59 π.Χ., θα έπρεπε να ανανεωθεί για ακόμη πέντε χρόνια. Ο Κράσσος και ο Πομπήιος θα αναλάμβαναν ύπατοι το 55 π.Χ. με αρμοδιότητα τη διοίκηση των επαρχιών της Συρίας και της Ισπανίας αντίστοιχα. Οι εκλογές έλαβαν χώρα υπό καθεστώς βίας. Μετά την εκλογή του ο Πομπήιος αφιέρωσε μια σειρά από δημόσια κτήρια και οργάνωσε πλούσια θεάματα για το λαό της Ρώμης. Τον επόμενο χρόνο η Ιουλία πέθανε και ο Κράσσος σκοτώθηκε κατά την εισβολή στην Παρθία. Αυτά τα δύο γεγονότα είχαν ως αποτέλεσμα να χαλαρώσουν οι δεσμοί ανάμεσα στον Καίσαρα και τον Πομπήιο ο οποίος στράφηκε σταδιακά προς τη μεριά της συγκλήτου.

Οι συγκλητικοί δεν ενδιαφέρονταν ούτε για τον ένα ούτε για τον άλλο και δεν είχαν ενδοιασμούς να χρησιμοποιήσουν τον Πομπήιο για να ξεφορτωθούν τον Καίσαρα. Η στροφή του Πομπήιου προς την αριστοκρατία σημαδεύτηκε από το γάμο του το 52 π.Χ. με την Κορνηλία, κόρη του Κόιντου Καικιλίου Μέτελλου Πίου Σκιπίωνα Νασικά, ενός από τους παλαιότερους αριστοκράτες της Ρώμης.⁹ Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Πομπήιος δεν πήγε στην Ισπανία, αφότου του ανατέθηκε η διοίκησή της, αλλά διοίκησε την επαρχία μέσω των απεσταλμένων του. Καθώς αυξάνονταν η αναρχία και η βία στη Ρώμη –ο ίδιος είχε υποφέρει από τον ασφυκτικό κλοιό του Πόπλιου Κλώδιου –επιλέχθηκε ο Πομπήιος ως μόνος ύπατος για το έτος 52 π.Χ. και πήρε μια σειρά μέτρων για να ελέγξει την κατάσταση. Η παρουσία του Καίσαρα αποτελούσε πλέον οξύ πρόβλημα. Μετά τη λήξη της θητείας του ως διοικητή στη Γαλατία επιθυμούσε να εκλεγεί ύπατος για άλλη μία φορά. Δεν ήθελε όμως να μεσολαβήσει κάποιο διάστημα ανάμεσα στις δύο εκλογές διότι φοβόταν πιθανή δίωξη. Η σύγκλητος βέβαια δεν ήταν διατεθειμένη να ικανοποιήσει την επιθυμία του. Για κάποια χρόνια έγιναν προσπάθειες επίλυσης του προβλήματος, στις οποίες έπαιξε κάποιο ρόλο και ο ίδιος ο Πομπήιος, αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Το τελεσίγραφο να εκκενώσει την επαρχία του οδήγησε τον Καίσαρα να εισβάλει στην Ιταλία το 49 π.Χ. Η σύγκλητος δεν έδωσε ανώτατη εξουσία στον Πομπήιο αλλά του επέτρεψε να ασκήσει αυτή που ήδη είχε –με αφορμή την Ισπανία– στην Ιταλία και αλλού. Ο Πομπήιος υποχώρησε στην Ελλάδα προτού προωθηθεί ο Καίσαρας και συγκέντρωσε εκεί στρατιωτική δύναμη.

3. Θάνατος

Το 48 π.Χ., ο Πομπήιος ηττήθηκε από τον Καίσαρα στα Φάρσαλα και κατέφυγε προς την Αίγυπτο μέσω της Αττάλειας στην Παμφυλία. Στις27 Σεπτεμβρίου, καθώς αποβιβαζόταν στην Αίγυπτο,
δολοφονήθηκε από εκείνους που θα τον φιλοξενούσαν.

4. Φυσιογνωμία, συμπεριφορά και χαρακτήρας

Την καλύτερη περιγραφή του Πομπήιου τη δίνει ο Πλούταρχος στον ομώνυμο από τους Βίους του. «Ήταν σίγουρα γοητευτικός, αλλά μέρος της γοητείας του είχε να κάνει με την αξιοπρέπεια και τη γλυκύτητα που απέπνεε. Και όταν βρισκόταν στο απόγειο της νεανικής του ομορφιάς, την ίδια στιγμή η επιβλητικότητα και η “βασιλικότητα” της φύσης του ήταν ολοφάνερες. Τα μαλλιά του ήταν χτενισμένα από το μέτωπο προς τα πίσω σε κυματισμό». Έχει ενδιαφέρον να διαβάσει κανείς αυτό το απόσπασμα μελετώντας παράλληλα το αντίγραφο της προτομής του Πομπήιου που βρίσκεται στη Ny Carlsberg Glyptotheque.

5. Αξιολόγηση και κριτική

Ο Πομπήιος θεωρήθηκε πολύ ικανός στα πολεμικά για το μεγαλύτερο διάστημα της ζωής του. Όταν ήταν ακόμη πολύ νέος, ο Σύλλας τον θεώρησε άξιο των τίτλων «ηγεμών» (imperator) και «Μέγας» (Magnus). Στην περίοδο της ωριμότητάς του αναφέρεται ο λόγος του Κικέρωνα Prolege Manilia, στον οποίο όμως η υπερβολή είναι εμφανής. Επίσης, σε όλη του τη ζωή υπήρξε αγαπητός στο λαό. Όταν αρρώστησε στη Νάπολη, σε όλη την Ιταλία ο κόσμος προσευχόταν για την ανάρρωσή του, η οποία όταν συνέβη γιορτάστηκε πανηγυρικά.¹⁰ Αυτή η εικόνα έρχεται σε αντίθεση με τη μάλλον αδέξια και αγενή μορφή που περιγράφει ο Κικέρωνας στις Επιστολές του.

Ορισμένοι μεταγενέστεροι συγγραφείς επαινούν την ακεραιότητά του, δε λείπουν όμως και αυτοί που εκφράζουν υπόνοιες ότι είχε στόχο την επιβολή μοναρχίας. Απάντηση σε τέτοιου είδους σχόλια δίνει το ποίημα Φαρσάλια του Λουκανού, όπου ο Πομπήιος παρουσιάζεται ως θερμός υπερασπιστής της δημοκρατίας. Οι σύγχρονες μελέτες τείνουν προς αυτή την κατεύθυνση και ανασκευάζουν τη μομφή ότι ο Πομπήιος ήθελε να ανατρέψει τη δημοκρατία. Μάλλον επιθυμούσε να είναι ο πρωτοπόρος πολίτης της Ρώμης, εκείνος στον οποίο θα στρεφόταν η πόλη στις δυσκολίες της. Ωστόσο, και σε αυτό επίσης φαίνεται να συμφωνούν οι σύγχρονοι ερευνητές, με τις ενέργειές του ο Πομπήιος κινήθηκε στα όρια του ρωμαϊκού συντάγματος και σε τελική ανάλυση έβλαψε τη δημοκρατία. Διότι έχει παρατηρηθεί εύλογα ότι αρκετές από τις εξουσίες που είχε συγκεντρώσει προεικόνιζαν εκείνες των μετέπειτα αυτοκρατόρων.¹¹