Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία

αναλυτική αναζήτηση

 ΙΔΡΥΜΑ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ
z
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Αναζήτηση με το γράμμα ΑΑναζήτηση με το γράμμα ΒΑναζήτηση με το γράμμα ΓΑναζήτηση με το γράμμα ΔΑναζήτηση με το γράμμα ΕΑναζήτηση με το γράμμα ΖΑναζήτηση με το γράμμα ΗΑναζήτηση με το γράμμα ΘΑναζήτηση με το γράμμα ΙΑναζήτηση με το γράμμα ΚΑναζήτηση με το γράμμα ΛΑναζήτηση με το γράμμα ΜΑναζήτηση με το γράμμα ΝΑναζήτηση με το γράμμα ΞΑναζήτηση με το γράμμα ΟΑναζήτηση με το γράμμα ΠΑναζήτηση με το γράμμα ΡΑναζήτηση με το γράμμα ΣΑναζήτηση με το γράμμα ΤΑναζήτηση με το γράμμα ΥΑναζήτηση με το γράμμα ΦΑναζήτηση με το γράμμα ΧΑναζήτηση με το γράμμα ΨΑναζήτηση με το γράμμα Ω

Στάση Βάρδα Φωκά, 987-989

Συγγραφή : Στουραϊτης Ιωάννης (10/12/2003)

Για παραπομπή: Στουραϊτης Ιωάννης, «Στάση Βάρδα Φωκά, 987-989», 2003,
Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία
URL: <http://www.ehw.gr/l.aspx?id=6221>
Στάση Βάρδα Φωκά, 987-989 (15/2/2010 v.1) Rebellion of Bardas Phokas, 987-89 (21/2/2006 v.1) 
 

1. Ιστορικό πλαίσιο

Μετά την ήττα του δούκα Μεσοποταμίας Βάρδα Σκληρού στη στάση του 976-979 και τη φυγή του στασιαστή στην αυλή του Άραβα χαλίφη Αντούντ αντ-Ντάουλα (Adud ad-Daula), όπου έμεινε κρατούμενος, ουσιαστικοί διαχειριστές της εξουσίας δίπλα στους αυτοκράτορες Βασίλειο Β' (976-1025) και Κωνσταντίνο Η΄ (976-1028) εξακολουθούσαν να είναι ο παρακοιμώμενός του Βασίλειος Λακαπηνός, ο οποίος ανέλαβε τη διακυβέρνηση του κράτους, και ο δομέστικος των σχολών της Ανατολής Βάρδας Φωκάς, ο οποίος παρέμεινε αρχηγός του στρατεύματος. Η κυριαρχία των δύο ανδρών στις πολιτικές και στρατιωτικές υποθέσεις της αυτοκρατορίας είχε ως συνέπεια τον περιορισμό των δύο αυτοκρατόρων σε διακοσμητικό ρόλο, κάτι το οποίο δεν ταίριαζε στην ισχυρή προσωπικότητα του Βασιλείου Β΄. Με την πάροδο του χρόνου, το ενδιαφέρον του για την άσκηση της εξουσίας γινόταν μεγαλύτερο και μαζί και η επιθυμία του να απαγκιστρωθεί από την ασφυκτική κηδεμονία του παρακοιμωμένου. Πιθανόν στις αρχές του 986 ο αυτοκράτορας εξόρισε τον Βασίλειο Λακαπηνό, αναλαμβάνοντας ο ίδιος τη διαχείριση των κρατικών υποθέσεων.1 Παράλληλα, θέλησε να περιορίσει τη δύναμη του Βάρδα Φωκά και την επιρροή που ο τελευταίος ασκούσε στο στράτευμα, υποβιβάζοντάς τον από δομέστικο των σχολών της Ανατολής σε δούκα Αντιοχείας.2 Όμως, η ήττα του αυτοκράτορα στην εκστρατεία του εναντίον των Βουλγάρων (Αύγουστος 986)3 έπληξε το κύρος του και, σε συνδυασμό με την πολιτική του περιορισμού της εξουσίας των ισχυρών εκπροσώπων της στρατιωτικής αριστοκρατίας που είχε προσπαθήσει να εφαρμόσει, τον έφεραν σε δύσκολη θέση. Στις αρχές Ιανουαρίου 987 οι Άραβες θεώρησαν κατάλληλη τη στιγμή για να απελευθερώσουν τον Βάρδα Σκληρό. Εκείνος, αφού εξασφάλισε την υποστήριξη αραβικών φυλών και των Αρμενίων, παλαιών συμμάχων του από την εξέγερση του 976-979, εισέβαλε στα βυζαντινά εδάφη και, την άνοιξη του 987, κατέλαβε τη Μελιτηνή, όπου αυτοανακηρύχθηκε αυτοκράτωρ. Για να αντιμετωπίσει τον σφετεριστή, ο Βασίλειος Β΄ διόρισε εκ νέου τον Βάρδα Φωκά δομέστικο των σχολών της Ανατολής (Απρίλιος-Μάιος 987), δίνοντάς του τη δυνατότητα να συγκεντρώσει ισχυρές στρατιωτικές δυνάμεις στο θέμα Χαρσιανού, όπου βρισκόταν.

2. Η στάση του Βάρδα Φωκά

2.1. Εκδήλωση της στάσης

Μετά την ήττα του αυτοκράτορα από τους Βούλγαρους (Αύγουστος 986), ο Βάρδας Φωκάς πέρασε τον χειμώνα στο θέμα Χαρσιανού, όπου προχώρησε σε συνεννοήσεις με άλλους δυσαρεστημένους αριστοκράτες, όπως τον μάγιστρο Ευστάθιο Μαλεΐνο, ο οποίος είχε έλθει σε ρήξη με τον Βασίλειο Β' κατά την εκστρατεία εναντίον των Βουλγάρων, με σκοπό να οργανώσει στάση εναντίον του αυτοκράτορα. Εκεί έμαθε την επιστροφή του Σκληρού, ο οποίος αποτελούσε έναν επικίνδυνο αντίπαλο που δυσκόλευε τα σχέδιά του. Ωστόσο, η εκ νέου αναγόρευση του Φωκά σε δομέστικο των σχολών της Ανατολής από τον Βασίλειο Β', με σκοπό την αντιμετώπιση του Σκληρού, του έδωσε τη δυνατότητα να προχωρήσει στο κίνημά του, καθώς είχε πλέον τη δυνατότητα να συγκεντρώσει ένα σημαντικό αριθμό στρατιωτών στο θέμα Χαρσιανού. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με το ότι είχε την υποστήριξη του μεγαλύτερου μέρους των αριστοκρατών της Μικράς Ασίας4 και του παλαιού του συμμάχου Δαβίδ του Ταΐκ, ο οποίος του έστειλε μια σημαντική δύναμη Ιβήρων στρατιωτών,5 του έδινε σαφές πλεονέκτημα απέναντι στον Σκληρό. Όντας σε θέση ισχύος, το θέρος του 987 ο Φωκάς προχώρησε σε διαπραγματεύσεις μαζί του, οι οποίες κατέληξαν σε συμφωνία συμμαχίας που προέβλεπε τη διανομή της αυτοκρατορίας ανάμεσα στους δύο στασιαστές. Ο Φωκάς παραχώρησε στον Σκληρό τα εδάφη της Αντιοχείας, της Φοινίκης, της Κοίλης Συρίας, της Παλαιστίνης και της Μεσοποταμίας. Στις 15 Αυγούστου 9876 ο Βάρδας Φωκάς αυτοανακηρύχθηκε αυτοκράτωρ στα κτήματα του Ευσταθίου Μαλεΐνου στην Καππαδοκία. Εν τω μεταξύ, ο γιος του Σκληρού Ρωμανός είχε καταφύγει κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων στον αυτοκράτορα, πιθανόν με τη σύμφωνη γνώμη του πατέρα του, ώστε σε περίπτωση ήττας να έχει πρόσβαση και στο αυτοκρατορικό στρατόπεδο. Ο Φωκάς, είτε διότι πληροφορήθηκε το διπλό παιχνίδι του Σκληρού είτε κατόπιν σχεδίου, τον συνέλαβε τον Σεπτέμβριο του 987, όταν ο Σκληρός έφτασε στην Καππαδοκία για να ενωθεί μαζί του, και τον περιόρισε μαζί με τον αδελφό του Κωνσταντίνο Σκληρό στο φρούριο του Τυροποιού.7

2.2. Εξέλιξη και καταστολή της στάσης

Ο Βάρδας Φωκάς, έχοντας στο πλευρό του τη μεγαλύτερη μερίδα των αριστοκρατών της Μικράς Ασίας, εξασφάλισε έως το τέλος του 987 τον έλεγχο σε σχεδόν ολόκληρο το ανατολικό τμήμα της αυτοκρατορίας και την άνοιξη του 988 έφτασε στις ακτές του Βοσπόρου. Ένα τμήμα του στρατού του υπό τον πατρίκιο Καλοκυρό Δελφινά και τον αδελφό του Νικηφόρο Φωκά στρατοπέδευσε στη Χρυσόπολη, απέναντι από την Κωνσταντινούπολη. Ο Βασίλειος Β', όντας σε δυσμενή θέση, καθώς ο στρατός της Ανατολής βρισκόταν υπό τις διαταγές του στασιαστή και τα στρατεύματα της Δύσης ήταν απασχολημένα με την αντιμετώπιση των βουλγαρικών επιδρομών, κατέφυγε στη βοήθεια των Ρώσων. Αφού υποσχέθηκε να δώσει σε γάμο την αδελφή του Άννα στον ηγεμόνα του Κιέβου Βλαδίμηρο, έλαβε από αυτόν, πιθανόν στο τέλος της άνοιξης του 988, ενισχύσεις 6.000 Ρώσων στρατιωτών (τη μετέπειτα φρουρά των Βαράγγων). Στις αρχές του θέρους του 988, σε μια αιφνιδιαστική επιχείρηση, ο αυτοκράτωρ διαπεραίωσε νύχτα με το στόλο τα στρατεύματά του στη Χρυσόπολη, επιτυγχάνοντας ολοκληρωτική νίκη εναντίον των δυνάμεων του Δελφινά, τον οποίο συνέλαβε και θανάτωσε.8 Εν τω μεταξύ, ο Βάρδας Φωκάς μαζί με τον μάγιστρο Λέοντα Μελισσηνό και το υπόλοιπο στράτευμα έθεσε υπό πολιορία την Άβυδο (θέρος 988), την οποία υπερασπιζόταν o δρουγγάριος του πλωίμου Κυριακός. Ο Βασίλειος είχε αποστείλει τον πατρίκιο Γρηγόριο Ταρωνίτη στην Τραπεζούντα, από όπου κινήθηκε εναντίον του Βάρδα Φωκά. Ο στασιαστής έστειλε εναντίον του Ταρωνίτη τον γιο του Νικηφόρο Φωκά με ενισχύσεις που έλαβε από τον Δαβίδ του Ταΐκ, καθώς και μια δύναμη Αρμενίων.9 Οι αυτοκρατορικές δυνάμεις τράπηκαν σε φυγή, αλλά οι σύμμαχοι του Νικηφόρου αποχώρησαν όταν πληροφορήθηκαν την ήττα των στασιαστών στη Χρυσόπολη. Η τελική μάχη δόθηκε στις 13 Απριλίου 989 στην Άβυδο, όπου οι δύο στρατοί τέθηκαν αντιμέτωποι. Ο Φωκάς έχασε τη ζωή του κατά τη διάρκεια της σύγκρουσης, υπό αδιευκρίνιστες συνθήκες (πιθανόν από δηλητηρίαση),10 γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα το στράτευμά του να διαλυθεί από τις αυτοκρατορικές δυνάμεις.

3. Συνέπειες

Η στάση του Βάρδα Φωκά άσκησε σαφώς επίδραση στις εξελίξεις στο βουλγαρικό μέτωπο, καθώς μονοπώλησε για περίπου δύο χρόνια την προσοχή του Βασιλείου Β', με αποτέλεσμα να δώσει τη δυνατότητα στον Βούλγαρο τσάρο Σαμουήλ να διενεργεί ανενόχλητος τις επιδρομές του στα δυτικά εδάφη της αυτοκρατορίας και να οργανώνει το κράτος του. Ωστόσο, οι σημαντικότερες συνέπειές της ήταν σε πολιτικό επίπεδο. Η στάση ήταν η κορύφωση μιας σειράς προσπαθειών των τότε ισχυρότερων αριστοκρατικών οικογενειών της Μικράς Ασίας, των Φωκάδων και των Σκληρών, να καταλάβουν την εξουσία. Η ιδιαιτερότητά της σε σχέση με τις προηγούμενες (του Βάρδα Φωκά το 969-970 και του Βάρδα Σκληρού το 976-979) ήταν ότι για πρώτη φορά ο στασιαστής είχε την υποστήριξη της μεγαλύτερης μερίδας της μικρασιατικής αριστοκρατίας. Η στάση του Φωκά ήταν βέβαια, όπως και οι άλλες της περιόδου, ένα κίνημα προσωποκεντρικό, ο αρχηγός του οποίου βάσιζε τις φιλοδοξίες και τις διεκδικήσεις του στο γεγονός ότι η οικογένειά του είχε συνδεθεί άμεσα στο πρόσφατο παρελθόν με τον αυτοκρατορικό θρόνο. Ωστόσο, κατάφερε για πρώτη φορά να συνενώσει ένα μεγάλο μέρος της στρατιωτικής αριστοκρατίας της Μικράς Ασίας, καθώς οι εκπρόσωποί της είχαν δυσαρεστηθεί από την πρόθεση του αυτοκράτορα να μειώσει την εξουσία τους στο στράτευμα και γενικότερα τη συμμετοχή τους στην άσκηση της εξουσίας. Η νίκη του Βασιλείου Β' επί του Βάρδα Φωκά σήμανε το τέλος των μεγάλων εμφύλιων πολέμων στη Μικρά Ασία, αλλά και τη δικαίωση της πολιτικής που είχε ακολουθήσει ο Βασίλειος απέναντι στους ισχυρούς αριστοκράτες, καθώς όχι μόνο εξουδετέρωσε τον πλέον επικίνδυνο εχθρό του, αλλά πέτυχε να υποτάξει μαζί με αυτόν και ολόκληρη τη στρατιωτική αριστοκρατία, μένοντας απόλυτος κυρίαρχος στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας. Μετά την ήττα του Φωκά και ως το θάνατό του, ο Βασίλειος Β΄ δεν αντιμετώπισε ανάλογη απειλή και είχε τη δυνατότητα να ασχοληθεί απερίσπαστος με την αντιμετώπιση των εξωτερικών εχθρών και την οργάνωση του κράτους.

1. Πιθανότατα η εξορία του Λακαπηνού οφειλόταν στο γεγονός ότι ο παρακοιμώμενος, θεωρώντας ότι η προσπάθεια του νεαρού αυτοκράτορα να λάβει ενεργό μέρος στην άσκηση της εξουσίας απειλούσε την πολιτική του ύπαρξη, προσπάθησε να οργανώσει συνωμοσία εναντίον του. Βλ. Ιωάννης Σκυλίτζης, Σύνοψις Ιστοριών, Thurn, I. (ed.), Ioannis Scylitzae Synopsis Historiarum (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 5, Berlin-New York 1973), 335, 59-63.

2. Ο Άραβας ιστορικός Yahya ibn Said είναι η μόνη πηγή που αναφέρει ότι ο Φωκάς έλαβε το αξίωμα του δούκα της Ανατολής και κυβερνήτη της Αντιοχείας και όλων των επαρχιών της Ανατολής. Βλ.  Forsyth, J., The Byzantine-Arab Chronicle (938-1034) of Yahya b. Sa’id Al-Antaki (Ann Arbor 1977). Όπως σωστά παρατηρεί ο Seibt, W., Die Skleroi: eine prosopographish-sigillographische Studie (Byzantina Vindobonensia 9, Wien 1976), σελ. 49, υποσ. 153, ένα τέτοιο αξίωμα δεν υπήρχε και το πιθανότερο είναι ότι ο Φωκάς υποβιβάστηκε σε δούκα Αντιοχείας. Διαφορετική άποψη έχει εκφράσει ο Kamer, S., Emperors and Aristocrats in Byzantium 976-1081 (Ann Arbor 1983), σελ. 72, ο οποίος θεωρεί ότι το αξίωμα που αναφέρει ο Yahya είναι σωστό και ότι η πρόθεση του Βασιλείου ήταν να αυξήσει την εξουσία του Φωκά ώστε να μπορεί να υπερασπιστεί με επιτυχία τις ανατολικές επαρχίες της αυτοκρατορίας όσο ο αυτοκράτορας θα ήταν απασχολημένος με τον πόλεμο εναντίον των Βουλγάρων.

3. Στην εκστρατεία αυτή ο Βασίλειος Β' τέθηκε ο ίδιος επικεφαλής των στρατευμάτων του. Όπως παρατηρεί ο Kamer, S., Emperors and Aristocrats in Byzantium 976-1081 (Ann Arbor 1983), σελ. 73-74, πρόθεσή του ήταν να κερδίσει την αναγνώριση του στρατεύματος, η οποία μπορούσε να έρθει μόνο μέσα από μια προσωπική στρατιωτική επιτυχία.

4. Kamer, S., Emperors and Aristocrats in Byzantium 976-1081 (Ann Arbor 1983), σελ. 79-80.

5. Πρόκειται για τον ηγεμόνα της Ιβηρίας, με τον οποίο ο Φωκάς είχε στενές φιλικές σχέσεις.

6. Οι δύο βασικές πηγές για τη στάση του Βάρδα Φωκά, ο Ιωάννης Σκυλίτζης και ο Yahya, διαφέρουν σε αυτό το σημείο, καθώς ο Άραβας ιστορικός τοποθετεί την επίσημη έναρξη της στάσης του Φωκά στις 14 Σεπτεμβρίου 987, μετά τη σύλληψη του Σκληρού. Βλ.  Ιωάννης Σκυλίτζης, Σύνοψις Ιστοριών, Thurn, I. (ed.), Ioannis Scylitzae Synopsis Historiarum (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 5, Berlin-New York 1973), σελ. 332, και Forsyth, J., The Byzantine-Arab Chronicle (938-1034) of Yahya b. Sa’id Al-Antaki (Ann Arbor 1977), σελ. 430.

7. Έτσι ονομάζει το φρούριο ο Σκυλίτζης. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την ονομασία, βλ. Seibt, W., Die Skleroi: Eine prosopographisch-sigillographische Studie (Wien 1976), σελ. 53-54.

8. Εκτός του Δελφινά, ο αυτοκράτωρ αιχμαλώτισε και άλλους επιφανείς αριστοκράτες, συμμάχους του Φωκά, όπως τον αδελφό του Νικηφόρο, τον οποίο και φυλάκισε, και τον Ατζυποθεόδωρο, τον οποίο θανάτωσε.

9. Οι Αρμένιοι αυτοί ήταν μια δύναμη 1.000 ιππέων υπό τις διαταγές δύο πατρικίων, του Μπαγκαράτ (Παγκρατίου) και του Κορνταφέλ, εγγονών του Ασώτ του Ταρών και γιων του Μπαγκαράτ, οι οποίοι με τη συμμετοχή τους στο κίνημα του Φωκά επιδίωκαν πιθανότατα την επανάκτηση των εδαφών του αρμενικού βασιλείου του Ταρών, που είχε αφαιρέσει από τους προγόνους τους ο Νικηφόρος Β΄ Φωκάς. Βλ. Adontz, N., Études armeno-byzantines (Lisbon 1965), σελ. 233.

10. Ο Ιωάννης Σκυλίτζης, Σύνοψις Ιστοριών, Thurn, I. (ed.), Ioannis Scylitzae Synopsis Historiarum (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 5, Berlin-New York 1973), σελ. 337, αναφέρει ότι ο Βάρδας Φωκάς έπεσε από το άλογό του κατά τη διάρκεια της επίθεσης αλλά στο σώμα του δεν βρέθηκε πληγή, και παραθέτει μια ιστορία σύμφωνα με την οποία ο Συμεών, πιστός υπηρέτης του Φωκά, έβαλε δηλητήριο στο νερό του κατόπιν εντολής του Βασιλείου Β'.
     
 
 
 
 
 

Δελτίο λήμματος
 
press image to open photo library
 

>>>
 
 
 
 
 
 

copyright © 2008, ΙΔΡΥΜΑ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

Το έργο Μεγάλη Δικτυακή «Εγκυκλοπαίδεια Ελληνικού Πολιτισμού» - Μέρος Α΄ συγχρηματοδοτήθηκε σε ποσοστό 80% από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) και κατά 20% από εθνικούς πόρους στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος "Κοινωνία της Πληροφορίας" του Γ΄ ΚΠΣ.

Το έργο ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ συγχρηματοδοτήθηκε σε ποσοστό 80% από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) και κατά 20% από εθνικούς πόρους στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος "Κοινωνία της Πληροφορίας" του Γ΄ ΚΠΣ.