1. Ονομασία – ανθρωπογεωγραφία

Χωριό στην κοιλάδα του Καρασού (Γάλλος), αριστερού παραποτάμου του Σαγγάριου ποταμού. Ένα χιλιόμετρο ανατολικά του οικισμού περνούσε η σιδηροδρομική γραμμή Κωνσταντινούπολης-Άγκυρας. Ο οικισμός απείχε 11,5 χλμ. Β-ΒΑ του Μπιλετζίκ, 17 χλμ. Β των Κιουπλιών, 81 χλμ. Α της Προύσας και 75 χλμ. ΝΑ της Κίου. Η ονομασία του οικισμού ήταν κοινή για το μουσουλμανικό και το ελληνορθόδοξο στοιχείο, όπως φαίνεται άλλωστε από τα οθωμανικά και τα εκκλησιαστικά έγγραφα. Το χωριό πήρε το όνομά του από ένα μεγάλο χάνι που είχε χτίσει εκεί κάποιος βεζίρης το 17ο αιώνα. Τα ερείπιά του σώζονταν μέχρι και τις αρχές του 20ού αιώνα. Η οικοδόμηση του χανιού θεωρούνταν πράξη ίδρυσης του οικισμού, ο οποίος όμως μεγάλωσε με την προσέλευση εποίκων από το Γκιολ παζάρ, την Ήπειρο, τη Χίο (ιδιαίτερα μετά την καταστροφή του νησιού κατά την επανάσταση του 1821) και άλλα μέρη.

Πριν από τη Μικρασιατική Καταστροφή το Βεζιρχάν αριθμούσε περί τις 150 οικογένειες, από τις οποίες μόνο οι 10-15 ήταν οικογένειες μουσουλμάνων και οι υπόλοιπες ελληνορθόδοξων.¹ Το μουσουλμανικό στοιχείο παλαιότερα ήταν πολυπληθέστερο σε σχέση με το ελληνορθόδοξο: από τις 150 οικογένειες οι 100 ήταν μουσουλμανικές και μόλις οι 50 ελληνορθόδοξες. Μετά τον Ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1875-1878, όμως, και την επιστράτευση πολλών μουσουλμάνων ανδρών του χωριού που χάθηκαν στις μάχες, η κατάσταση αντιστράφηκε υπέρ του ελληνορθόδοξου στοιχείου.

Οι ελληνορθόδοξοι κάτοικοι του Βεζιρχάν ήταν τουρκόφωνοι. Μέσω του σχολείου έγινε μια προσπάθεια να μάθουν ελληνικά οι νεότερες γενιές – μάλιστα στο σχολείο πήγαιναν και τα παιδιά των μουσουλμανικών οικογενειών. Η θεία λειτουργία στην εκκλησία γινόταν στην ελληνική γλώσσα, όπως και η ανάγνωση του Ευαγγελίου. Ακολουθούσε όμως κήρυγμα από τον ιερέα στα τουρκικά.

2. Διοικητική και εκκλησιαστική εξάρτηση – Θρησκεία – Εκπαίδευση

Σύμφωνα με τα στοιχεία που διαθέτουμε για τις αρχές του 20ού αιώνα, το Βεζιρχάν υπαγόταν απευθείας στο Μπιλετζίκ, έδρα εκείνη την περίοδο μουτεσαριφλικιού του βιλαετιού της Προύσας. Το χωριό ήταν μουχταρλίκι, διοικούνταν δηλαδή από έναν μουχτάρη σε συνεργασία με δύο ή τρεις αζάδες, δηλαδή συμβούλους. Το χωριό εκκλησιαστικά ανήκε στη μητρόπολη Νικαίας.

Η μοναδική εκκλησία του χωριού ήταν αφιερωμένη στον άγιο Βασίλειο. Ήταν μεγάλη πέτρινη εκκλησία με δίρριχτη στέγη και καμπαναριό. Καταστράφηκε το 1908 από πυρκαγιά αλλά ανοικοδομήθηκε τα επόμενα χρόνια.

Το χωριό διέθετε επίσης και εκπαιδευτικά ιδρύματα, συγκεκριμένα ένα αρρεναγωγείο και ένα παρθεναγωγείο, τα οποία στεγάζονταν στο ίδιο κτήριο, οικοδομημένο πιθανότατα κατά τη δεκαετία 1840-1850. Υπήρχε εκκλησιαστική επιτροπή που ήταν υπεύθυνη για την πληρωμή των δασκάλων: η ετήσια δαπάνη για τον δάσκαλο του αρρεναγωγείου έφθανε τις 40-45 οθωμανικές λίρες. Η δασκάλα του παρθεναγωγείου αμειβόταν με λιγότερα χρήματα.

3. Στοιχεία οικονομίας

Στο χωριό υπήρχε ένα μεγάλο εργοστάσιο επεξεργασίας μετάξης των αδελφών Χατζή Ηλία και Χατζή Σωφρόνη. Εκεί απασχολούνταν περίπου 70 εργάτριες και 15 εργάτες. Ο οικισμός χωριζόταν σε πέντε μαχαλάδες: οι τέσσερις από αυτούς κατοικούνταν από ελληνορθόδοξους και ένας από μουσουλμάνους.² Το χωριό διέθετε επίσης τζαμί, ενώ το χάνι από το οποίο πήρε και το όνομά του βρισκόταν 250 μέτρα έξω από αυτό.

Η κύρια παραγωγική δραστηριότητα των κατοίκων ήταν η σηροτροφία. Το μετάξι πωλούνταν είτε στο Μπιλετζίκ είτε στα Κιουπλιά, κωμοπόλεις με τις οποίες το Βεζιρχάν διεξήγαγε τις βασικές εμπορικές συναλλαγές. Κατά τις αγοραπωλησίες μεταξιού το κράτος παρακρατούσε το 12,5%. Επίσης παρήγαν φρούτα, σιτάρι κ.λπ.

Μετά την Έξοδο οικογένειες από το χωριό εγκαταστάθηκαν στις Σέρρες, στην Ξάνθη και στη Θεσσαλονίκη.