Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία

αναλυτική αναζήτηση

 ΙΔΡΥΜΑ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ
z
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Αναζήτηση με το γράμμα ΑΑναζήτηση με το γράμμα ΒΑναζήτηση με το γράμμα ΓΑναζήτηση με το γράμμα ΔΑναζήτηση με το γράμμα ΕΑναζήτηση με το γράμμα ΖΑναζήτηση με το γράμμα ΗΑναζήτηση με το γράμμα ΘΑναζήτηση με το γράμμα ΙΑναζήτηση με το γράμμα ΚΑναζήτηση με το γράμμα ΛΑναζήτηση με το γράμμα ΜΑναζήτηση με το γράμμα ΝΑναζήτηση με το γράμμα ΞΑναζήτηση με το γράμμα ΟΑναζήτηση με το γράμμα ΠΑναζήτηση με το γράμμα ΡΑναζήτηση με το γράμμα ΣΑναζήτηση με το γράμμα ΤΑναζήτηση με το γράμμα ΥΑναζήτηση με το γράμμα ΦΑναζήτηση με το γράμμα ΧΑναζήτηση με το γράμμα ΨΑναζήτηση με το γράμμα Ω

Έφεσος (Αρχαιότητα), Στάδιο

Συγγραφή : Αριστοδήμου Γεωργία (15/3/2008)

Για παραπομπή: Αριστοδήμου Γεωργία, «Έφεσος (Αρχαιότητα), Στάδιο», 2008,
Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Μ. Ασία
URL: <http://www.ehw.gr/l.aspx?id=12627>
Έφεσος (Αρχαιότητα), Στάδιο (22/6/2010 v.1) Ephesus (Antiquity), Stadium (12/7/2011 v.1) 
 

1. Θέση

Στη βορειοδυτική πλαγιά του λόφου Πίων (Panayır Dag), στο βόρειο τμήμα της Εφέσου, δίπλα στο Γυμνάσιο του Βήδιου, διαμορφώνεται στο έδαφος μια τεχνητή κοιλότητα που καλύπτει έκταση 33 στρεμμάτων. Τα σωζόμενα ίχνη, οι διαστάσεις και η επιμήκης μορφή αυτού του σχηματισμού επέτρεψαν από νωρίς την αναγνώρισή του ως σταδίου, το οποίο είχε προσανατολισμό ανατολικό-δυτικό.1 Ωστόσο οι έρευνες στο χώρο, που θα αποσαφηνίσουν την ακριβή μορφή και κάτοψη του μνημείου, καθώς και την οικοδομική του εξέλιξη, ξεκίνησαν πρόσφατα και δεν έχουν ολοκληρωθεί. Συνεπώς μέχρι σήμερα δεν έχει δημοσιευτεί συνολική μελέτη του Σταδίου της Εφέσου.2

2. Αρχιτεκτονικός σχεδιασμός

Το στάδιο των Ελληνιστικών χρόνων είχε πιθανότατα τη μορφή ενός απλού επίπεδου στίβου όπου διεξάγονταν οι γυμνικοί αγώνες,3 με χωμάτινα πρανή για τους θεατές.4 Η μία στενή πλευρά του είχε κυκλική απόληξη, τη λεγόμενη σφενδόνη. Συνεπώς το στάδιο είχε πεταλόσχημη κάτοψη –με διαστάσεις 229 μ. μήκος και 28 μ. πλάτος– , όπως τα περισσότερα ελληνιστικά στάδια. Στη δυτική πλευρά βρισκόταν ήδη από την Ελληνιστική περίοδο ο μηχανισμός εκκίνησης, η άφεσις. Τη Ρωμαϊκή περίοδο, και συγκεκριμένα τα χρόνια κατά τα οποία αυτοκράτορας ήταν ο Νέρων (54-68), έγινε η επέκταση του σταδίου με την προσθήκη των θέσεων στη βόρεια πλευρά. Σύμφωνα με επιγραφή που βρέθηκε χαραγμένη στο νότιο ανάλημμα, ο εύπορος πολίτης C. Stertinius Orpex και η κόρη του Stertinia Marena χρηματοδότησαν αυτή την ανακαίνιση.5 Η χρηματοδότηση αυτή περιλάμβανε την κατασκευή στο βόρειο τμήμα του οικοδομήματος θολωτών υποκατασκευών πάνω στις οποίες τοποθετήθηκαν τα μαρμάρινα καθίσματα των θεατών.6 Η πρόσβαση των θεατών από τη βόρεια πλευρά του σταδίου εξασφαλιζόταν μέσω δύο εξωτερικών κλιμακοστασίων και ενός θολωτού εσωτερικού διαδρόμου μήκους 85 μ. και πλάτους 2,90 μ.7 Στο διάδρομο αυτό υπήρχαν έξι στενές είσοδοι, μέσω των οποίων οι θεατές εισέρχονταν στις ανώτερες σειρές των καθισμάτων της βόρειας πλευράς. Οι θέσεις διαιρούνται σε κερκίδες μέσω στενών κλιμάκων.8

Πρέπει να σημειώσουμε ότι στο βορειοανατολικό τμήμα οι θέσεις του κοινού διακόπτονταν και διαμορφωνόταν μία θολωτή δίοδος. Υποστηρίζεται ότι από εκεί εισέρχονταν στο στάδιο οι ανώτεροι κρατικοί αξιωματούχοι, οι επίσημοι, καθώς και οι ίδιοι οι μονομάχοι, όπως και τα άγρια θηρία που φυλάσσονταν σε χώρους κοντά στο στάδιο.9

Στο νοτιοδυτικό τμήμα του σταδίου βρισκόταν μία μνημειακή πύλη, η οποία διατηρείται ακόμη σε αρκετά καλή κατάσταση.10 Το τοξωτό άνοιγμα της πύλης πλαισιώνεται από τοίχο κατασκευασμένο με μαρμάρινους λιθόπλινθους κατά το ψευδοϊσόδομο σύστημα τοιχοδομίας. Σε άλλα σημεία της δυτικής πρόσοψης του σταδίου διαμορφώνονταν μικρότερες θολωτές είσοδοι, που οδηγούσαν στους καμαροσκέπαστους διαδρόμους μέσω των οποίων το κοινό μπορούσε να φτάσει στις θέσεις του και να κινηθεί μέσα στο στάδιο.11

Ο αγωνιστικός χώρος, ο στίβος, ήταν διαμορφωμένος από πατημένο χώμα. Είχε μήκος ένα στάδιο, δηλαδή περίπου 184 μ.12 Στην περιφέρειά του υπήρχαν κάθετα τοποθετημένοι ορθοστάτες, που έφεραν ανάγλυφη διακόσμηση. Η σφενδόνη, δηλαδή η πεταλόσχημη απόληξη που βρισκόταν στο ανατολικό τμήμα της εγκατάστασης, είχε διαστάσεις 50 x 42 μ. Κατά την Ύστερη Ρωμαϊκή περίοδο φαίνεται ότι το τμήμα αυτό απέκτησε τη μορφή κυκλικού πεδίου, απομονώθηκε από την υπόλοιπη εγκατάσταση και χρησιμοποιήθηκε για τη διεξαγωγή θεαμάτων προσφιλών στα ρωμαϊκά στρατεύματα των περιοχών, όπως μονομαχίες και θηριομαχίες.13 Ο χώρος δηλαδή μετατράπηκε σε αρένα μήκους 48 μ. και πλάτους 40 μ. Με την επικράτηση του χριστιανισμού, ωστόσο, αυτά τα αιματηρά θεάματα περιορίστηκαν δραστικά δίνοντας τη θέση τους σε αθλητικούς αγώνες.14

Οι αρχαιολογικές έρευνες έφεραν επίσης στο φως υδραυλικές εγκαταστάσεις, οι οποίες διέτρεχαν το νότιο τμήμα του σταδίου και φαίνεται ότι συνδέονταν με κάποιο υδραγωγείο που έφερνε νερό στην πόλη.15 Μία πιθανή εξήγηση είναι ότι στο χώρο παρουσιάζονταν και «μπαλέτα νερού» (aquacades) ή εικονικές ναυμαχίες, θεάματα πολύ συνηθισμένα τη Ρωμαϊκή περίοδο.16

Ο σεισμός του 262 κατέστρεψε μεγάλα τμήματα του σταδίου. Η βόρεια πρόσοψη δεν επισκευάστηκε· αντίθετα, η νοτιοδυτική πύλη και τμήματα της δυτικής πλευράς ξαναχτίστηκαν με χρήση των αρχιτεκτονικών μελών του μνημείου, ενώ επισκευάστηκε και η άφεσις.17 Σε αυτή την ύστερη περίοδο πρέπει μάλλον να τοποθετήσουμε τη μετασκευή της σφενδόνης σε αρένα για μονομαχίες. Μια σειρά από σεισμούς μεταξύ των ετών 359 και 366 προκάλεσαν νέες καταστροφές στο μνημείο.

Τον 5ο αιώνα στο χώρο του σταδίου κατασκευάστηκε χριστιανική εκκλησία.18 Συγκεκριμένα, οι έρευνες του 1994 αποκάλυψαν τμήματα ενός περιστυλίου, το οποίο θεωρήθηκε ότι είναι ο αύλειος χώρος (atrium) εκκλησίας, που κατά την ύστερη αυτή περίοδο κατέλαβε μέρος του βόρειου τμήματος του σταδίου και λειτούργησε έως το 1081.19 Επιπλέον τον 5ο αιώνα ο στίβος είχε καταργηθεί και χρησιμοποιούνταν για καλλιέργειες, ενώ ένα κοιμητήριο αναπτύχθηκε στον ευρύτερο χώρο της εκκλησίας, το οποίο ήταν σε χρήση μέχρι το 12ο αιώνα.20

3. Χρονολόγηση

Το Στάδιο της Εφέσου χρονολογείται τον 3ο αι. π.Χ. και η κατασκευή του εκτός της ελληνιστικής πόλης αποδίδεται στο βασιλιά Λυσίμαχο. Χρησιμοποιήθηκε αδιάκοπα κατά την Ελληνιστική περίοδο και τους Αυτοκρατορικούς χρόνους. Παρέμεινε μάλιστα σε χρήση έως και την περίοδο της ύστερης αρχαιότητας.

Καθ’ όλη την περίοδο λειτουργίας του δέχτηκε μετατροπές και επισκευές. Μια μεγάλης έκτασης ανακαίνιση πραγματοποιήθηκε τον 4ο αιώνα, πιθανότατα συνδεόμενη με το μεγάλο σεισμό που κατέστρεψε πολλά από τα οικοδομήματα της πόλης. Όταν η Έφεσος εγκαταλείφθηκε τον 7ο αιώνα, το στάδιο αφέθηκε να παρακμάσει. Οι ντόπιοι κάτοικοι άρχισαν τη σύληση του μνημείου, τα αρχιτεκτονικά μέλη του οποίου χρησιμοποιήθηκαν ως οικοδομικό υλικό ή έλιωσαν στα ασβεστοκάμινα της περιοχής.

1. Scherrer, P., Ephesus, The New Guide (Istanbul 2000), σελ. 166.

2. Για την ανασκαφική έρευνα στο στάδιο της Εφέσου βλ. Heberday, R., “IX. Vorläufiger Bericht über die Grabungen in Ephesos 1907-1911”, Öjh 15, Bbl. (1912), σελ. 180-181· Karwiese, S., “Grabungen 1993, Ephesos: Stadion”, ÖJh 63, Bbl. (1994), σελ. 21-24· Karwiese, S., “Grabungen 1994, Ephesos: Stadion”, ÖJh 64, Bbl. (1995), σελ. 23· Karwiese, S., “Grabungen 1995, Ephesos: Stadion”, ÖJh 65, Bbl. (1996), σελ. 18-20· Karwiese, S., “Grabungen 1996, Ephesos: Stadion”, ÖJh 66, Bbl. (1997), σελ. 19-22· Karwiese, S., “Grabungen 1997, Ephesos: Stadion”, ÖJh 67, Bbl. (1998), σελ. 20-23.

3. Οι γυμνικοί αγώνες που πραγματοποιούνταν στο στάδιο ήταν ο δρόμος, το άλμα, ο δίσκος, το ακόντιο, η πάλη, η πυγμαχία και το παγκράτιο. Από αυτά, τα αγωνίσματα του δρόμου σταδίου (δρόμος ταχύτητας περίπου 200 μ.), του δίσκου, του άλματος (εις μήκος), του ακοντίου και της πάλης αποτελούσαν μέρος του πεντάθλου.

4. Πιθανολογείται πως οι θέσεις του κοινού αναπτύσσονταν μόνο στη νότια πλευρά της εγκατάστασης. Βλ. Scherrer, P., Ephesus, The New Guide (Istanbul 2000), σελ. 166.

5. Για την επιγραφή βλ. Heberdey, R., “IX.Vorläufiger Bericht über die Grabungen in Ephesos 1907-1911”, ÖJh 15 (1912), σελ. 181-182· Börker, C. – Merkelbach, R., Die Inschriften von Ephesos II, Nr. 101-599 (Repertorium) (ΙΚ 12, Bonn 1979), αρ. 411, σελ. 138.

6. Εξαιτίας της διαφορετικής κλίσης του εδάφους οι θέσεις του κοινού στη νότια πλευρά ήταν σκαμμένες στις υπώρειες του Πίονος, ενώ οι θέσεις στη βόρεια πλευρά ήταν τεχνητά τοποθετημένες πάνω στις θολωτές υποκατασκευές. Dinsmoor, W.B., The Architecture of Ancient Greece: An Account of Its Historic Development (New York 1973), σελ. 320.

7. Για την κατασκευή του καμαροσκέπαστου διαδρόμου βλ. Ward-Perkins, J.B., Studies in Roman and Early Christian Architecture (London 1994), σελ. 355.

8. Βλ. Karwiese, S., “Grabungen 1993, Ephesos: Stadion”, ÖJh 63, Bbl. (1994), σελ. 24· Karwiese, S., “Grabungen 1994, Ephesos: Stadion”, ÖJh 64, Bbl. (1995), σελ. 23· Wiplinger, G. – Wlach, G., Ephesus, 100 Years of Austrian Research (Vienna – Cologne – Weimar 1996), σελ. 159.

9. Karwiese, S., “Grabungen 1996, Ephesos: Stadion”, ÖJh 66, Bbl. (1997), σελ. 20, εικ. 16· Karwiese, S., “Grabungen 1997, Ephesos: Stadion”, ÖJh 67, Bbl. (1998), σελ. 21.

10. Το 1995 βρέθηκαν τμήματα ενός προγενέστερου στυλοβάτη στη δυτική πλευρά του σταδίου. Ο στυλοβάτης είχε μήκος περίπου 24 μ. και η κατασκευή του ανάγεται στους Eλληνιστικούς χρόνους, στην εποχή του Λυσιμάχου. Βλ. Karwiese, S., “Grabungen 1994, Ephesos: Stadion”, ÖJh 64, Bbl. (1995), σελ. 23, εικ. 21· Wiplinger, G. – Wlach, G., Ephesus, 100 Years of Austrian Research (Vienna – Cologne – Weimar 1996), σελ. 160, εικ. 214.

11. Scherrer, P., Ephesus, The New Guide (Istanbul 2000), σελ. 166.

12. Το πλάτος του σταδίου ήταν 33 μ. στο χώρο της αφετηρίας, 45 μ. στο κέντρο και 42 μ. στη σφενδόνη. Βλ. Karwiese, S., “Grabungen 1996, Ephesos: Stadion”, ÖJh 66, Bbl. (1997), σελ. 19-20, εικ. 16.

13. Βλ. Karwiese, S., “Grabungen 1996, Ephesos: Stadion”, ÖJh 66, Bbl. (1997), σελ. 22· Wiplinger, G. – Wlach, G., Ephesus, 100 Years of Austrian Research (Vienna – Cologne – Weimar 1996), σελ. 160.

14. Foss, C., Ephesus after Antiquity: A late antique, Byzantine and Turkish City (Cambridge 1979), σελ. 48.

15. Σύμφωνα πάντως με τον ανασκαφέα, πρόκειται για πήλινους αγωγούς νερού που δε σχετίζονται με την αρχική χρήση του οικοδομήματος. Βλ. Karwiese, S., “Grabungen 1993, Ephesos: Stadion”, ÖJh 63, Bbl. (1994), σελ. 24.

16. Τη Ρωμαϊκή περίοδο τα θεάματα αυτά πραγματοποιούνταν στα ειδικά διαμορφωμένα θέατρα, βλ. λ.χ. Bieber, M., The History of the Greek and Roman Theatre (1961), σελ. 210, 215, σχετικά με παρόμοια θεάματα νερού στο διονυσιακό θέατρο της Αθήνας, Bieber, M., The History of the Greek and Roman Theatre (Princeton – New Jersey 1961), σελ. 210, 217, για την ανάλογη περίπτωση του θεάτρου της Κορίνθου.

17. Τα νομίσματα που βρέθηκαν στο δυτικό τμήμα χρονολογούνται το 578, στοιχείο που φανερώνει ότι το συγκεκριμένο τμήμα του μνημείου παρέμενε σε χρήση αυτή την ύστερη περίοδο. Karwiese, S., “Ephesos”, ÖJh 63, Bbl. (1994), σελ. 24.

18. Karwiese, S., “Grabungen 1993, Ephesos: Stadion”, ÖJh 63, Bbl. (1994), σελ 23-24, εικ. 17. Ανάλογη είναι και η περίπτωση του Σταδίου της Σαγαλασσού, μέσα στο οποίο κατασκευάστηκε επίσης χριστιανικός ναός, βλ. Bolt, J., Converting the Polytheist.The Persistence and Disappeareance of Paganism in Early Christian Anatolia (αδημ. μεταπτυχιακή εργασία, Leiden 2007), σελ. 83.

19. Karwiese, S., “Grabungen 1993, Ephesos: Stadion”, ÖJh 63, Bbl. (1994), σελ. 24, εικ. 17-18.

20. Karwiese, S., “Grabungen 1993, Ephesos: Stadion”, ÖJh 63, Bbl. (1994), σελ. 23· Scherrer, P. (επιμ.), Ephesus. The New Guide (Istanbul 2000), σελ. 166.

     
 
 
 
 
 

Δελτίο λήμματος
 
press image to open photo library
 

>>>
 
 
 
 
 
 

copyright © 2008, ΙΔΡΥΜΑ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

Το έργο Μεγάλη Δικτυακή «Εγκυκλοπαίδεια Ελληνικού Πολιτισμού» - Μέρος Α΄ συγχρηματοδοτήθηκε σε ποσοστό 80% από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) και κατά 20% από εθνικούς πόρους στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος "Κοινωνία της Πληροφορίας" του Γ΄ ΚΠΣ.

Το έργο ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ συγχρηματοδοτήθηκε σε ποσοστό 80% από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) και κατά 20% από εθνικούς πόρους στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος "Κοινωνία της Πληροφορίας" του Γ΄ ΚΠΣ.