1. Γέννηση - oικογένεια

Ο Μιθριδάτης ΣΤ΄ Ευπάτωρ Διόνυσος γεννήθηκε στην Αμάσεια (σύγχρονη ονομασία Amasya) (132 π.Χ.). Ήταν γιος του Μιθριδάτη Ε΄ και της Λαοδίκης. Τη χρονιά της γέννησής του καθώς και τη χρονιά της διαδοχής του στο θρόνο, ένας κομήτης εμφανίστηκε στον ουρανό.¹

2. Εκπαίδευση - ανατροφή

Ο Μιθριδάτης ΣΤ΄ έλαβε ελληνική παιδεία, αν και η εκπαίδευσή του είχε περσικές επιρροές. Φαίνεται να είχε για συντρόφους του τους νέους των σημαντικότερων οικογενειών του βασιλείου.² Το αποτέλεσμα ήταν ότι διδάχτηκε όχι μόνο την τέχνη του πολέμου αλλά και ρητορική και πολλές γλώσσες.³ Όταν ήταν νέος αντιμετώπισε πολλές περιπέτειες. Ο πατέρας του πέθανε το 121 π.Χ. και η Λαοδίκη ανέλαβε το ρόλο του αντιβασιλέα. Ο Μιθριδάτης λέγεται ότι διέφυγε από τη βασιλική αυλή, στην οποία οι παιδαγωγοί του προσπάθησαν να τον σκοτώσουν, και παρέμεινε κρυμμένος για επτά χρόνια. Όταν επέστρεψε, ανέλαβε την εξουσία.⁴

3. Δράση

Όταν στέφθηκε βασιλιάς, ο Μιθριδάτης ξεκίνησε μια φιλόδοξη πολιτική εδαφικής επέκτασης και πήρε τον έλεγχο της (Μικρής) Αρμενίας και της Κολχίδας. Στην περιοχή του Κιμμέριου Βοσπόρου, ο στρατηγός Διόφαντος νίκησε τους Σκύθες, σώζοντας την πόλη της Χερσονήσου. Αμέσως μετά, ο Διόφαντος χρειάστηκε να αποτρέψει μια εξέγερση καθοδηγούμενη από το Σαύμακο. Ο Σαύμακος ήταν Σκύθης και ξεσήκωσε τον πληθυσμό του Κιμμέριου Βοσπόρου εναντίον της διαθήκης του τελευταίου βασιλιά της περιοχής, Παιρισάδη του Ε΄, ο οποίος κληροδότησε το βασίλειο στο Μιθριδάτη.⁵ Ο βασιλιάς του Πόντου είχε υπό τον έλεγχό του και άλλες πόλεις στις βόρειες ακτές της Μαύρης θάλασσας.⁶ Ο Μιθριδάτης, ο οποίος παντρεύτηκε την αδερφή του, Λαοδίκη, είχε αναγκαστεί να διαφύγει από τον Πόντο, πιθανόν εξαιτίας μιας αυλικής συνωμοσίας. Έπειτα από ένα ταξίδι του στη ρωμαϊκή επαρχία της Ασίας, έβαλε τέλος σε δολοπλοκίες, στις οποίες η αδερφή του και εξέχοντα μέλη της αυλής έπαιξαν σημαντικό ρόλο.⁷Ο Μιθριδάτης φαίνεται να είχε την υποστήριξη των Ελλήνων εμπόρων του Πόντου, οι οποίοι ενδιαφέρονταν όχι μόνο για την ενδυνάμωση του ελληνικού πολιτισμού, αλλά και για τις ευρύτερες προοπτικές των εμπορικών ανταλλαγών και των οικονομικών δραστηριοτήτων. Αυτό διαφαίνεται σε ορισμένες επιγραφές και μνημεία της Δήλου, τα οποία ανεγέρθηκαν από το βασιλικό οίκο του Πόντου. Μερικά από αυτά είναι αφιερωμένα σε θεότητες που προστάτευαν τη ναυσιπλοΐα.⁸ Γύρω στο 108 π.Χ., ο Μιθριδάτης συμφώνησε με το Νικομήδη Γ΄ της Βιθυνίας να μοιραστούν την Παφλαγονία, η οποία ήταν χωρίς βασιλιά. Η ρωμαϊκή σύγκλητος έστειλε μια αποστολή προκειμένου να επαναφέρει τη χώρα στην προηγούμενη κατάσταση. Η αποστολή όμως δεν επέφερε καμία ουσιαστική αλλαγή. Αμέσως μετά, ο Μιθριδάτης και ο Νικομήδης Γ΄ κατέκτησαν τη Γαλατία.⁹ Η πρεσβεία που στάλθηκε στη Ρώμη για να αντιμετωπιστεί αυτή η κατάσταση δέχτηκε το χλευασμό του δημάρχου, Αππουλήιου Σατουρνίνου.¹⁰

Όπως ο πατέρας του, ο Μιθριδάτης ΣΤ΄ στόχευε στον έλεγχο της Καππαδοκίας. Η άρχουσα δυναστεία έχασε την υποστήριξη ενός σημαντικού μέρους των ευγενών οι οποίοι είχαν προκαλέσει το θάνατο του Αριαράθη ΣΤ΄. Η χήρα του, Λαοδίκη, αδερφή του βασιλιά του Πόντου, παρέμενε ως αντιβασιλιάς-προστάτης του νεαρού Αριαράθη Ζ΄. Ο Νικομήδης Γ΄ την παντρεύτηκε, αφού πρώτα εισέβαλε στη χώρα. Ο Ευπάτωρ έστειλε στρατό προκειμένου να απωθήσει τους Βιθυνούς και να επαναφέρει τον ανιψιό του στο θρόνο. Αν και αρχικά οι σχέσεις ήταν καλές, ο Ευπάτωρ εκμεταλλεύτηκε την αποστασία της καππαδοκικής αριστοκρατίας, κήρυξε πόλεμο και σκότωσε το νεαρό βασιλιά. Στη συνέχεια, όρισε τον οκτάχρονο γιο του βασιλιά της Καππαδοκίας, επονομάζοντάς τον με το βασιλικό όνομα Αριαράθης. Ο Γόρδιος, ο οποίος ήταν αρχηγός της καππαδοκικής αριστοκρατίας, έγινε παιδαγωγός του. Όταν η άλλη ομάδα των ευγενών της Καππαδοκίας διαμαρτυρήθηκε, η Ρώμη όρισε βασιλιά τον Αριοβαρζάνη, έναν από αυτούς.¹¹ Κάτω από αυτές τις συνθήκες φαίνεται να έγινε η συνάντηση μεταξύ Μάριου και Μιθριδάτη (περίπου 99/98 π.Χ.).¹² Ο Αριοβαρζάνης δεν μπόρεσε να κρατήσει την εξουσία. Αν και ο Σύλλας τον επανέφερε (96 π.Χ.),¹³ ο Ευπάτωρ, με την υποστήριξη μιας ομάδας ευγενών που αντιδρούσε και με τη βοήθεια του Τιγράνη της Αρμενίας, έδιωξε ξανά το βασιλιά και επανέφερε στο θρόνο το γιο του, Αριαράθη Θ΄. Στα τέλη του 92 π.Χ., ο Νικομήδης Γ΄ πέθανε. Ο Μιθριδάτης υποστήριξε το Σωκράτη Χρηστό, ο οποίος ήταν διεκδικητής του θρόνου του ετεροθαλούς αδερφού του, κατόπιν Νικομήδη Δ΄. Η Ρώμη έστειλε μια αποστολή με το Μ. Ακουίλιο, η οποία διέταξε την αποχώρηση των ποντικών στρατευμάτων. Ο Ευπάτωρ υπάκουσε, αλλά ο Νικομήδης Δ΄ βρήκε την ευκαιρία να εισβάλει στα εδάφη του Μιθριδάτη, ο οποίος διαμαρτυρήθηκε στη Ρώμη, χωρίς αποτέλεσμα. Η αντίδραση του Μιθριδάτη ήταν άμεση. Ξεκίνησε ο Α΄ Μιθριδατικός πόλεμος, που έληξε με τη συνθήκη της Δαρδάνου.

Η αμφισημία της συνθήκης επέτρεψε στο Λ. Μουρήνα να εκστρατεύσει εναντίον του βασιλείου του Πόντου –πρόκειται για τον επονομαζόμενο Β΄ Μιθριδατικό πόλεμο, ο οποίος έληξε με σημαντικές νίκες του Μιθριδάτη. Ο βασιλιάς, ο οποίος είχε διαμαρτυρηθεί πολλές φορές στη Ρώμη, σύναψε μια καινούργια συνθήκη, που όμως ήταν εξίσου μη εφαρμόσιμη.¹⁴ Εκείνη την εποχή, ο Μιθριδάτης πολέμησε επίσης εναντίον κάποιων φυλών στις βόρειες ακτές της Μαύρης θάλασσας.¹⁵

Ο Γ΄ Μιθριδατικός πόλεμος ξεκίνησε το 73 π.Χ., όταν ο Νικομήδης Δ΄ πέθανε κληροδοτώντας το βασίλειό του στο ρωμαϊκό λαό.¹⁶ Ο Μιθριδάτης αρνήθηκε να έρθει σε συμφωνία με το Λούκουλο ή τον Πομπήιο. Τελικά, διέφυγε στη Μικρή Αρμενία και από εκεί, ακολουθώντας τις ακτές του Εύξεινου Πόντου, κατέφυγε στο βασίλειο του Βοσπόρου, το οποίο ανακατέλαβε αφού σκότωσε το γιο του, Μάχαρη, ο οποίος είχε αποστατήσει στους Ρωμαίους.

4. Θάνατος

Ο Μιθριδάτης, όντας φυγάς, προσπάθησε να αναδιοργανώσει το στρατό του στο βασίλειο του Βοσπόρου. Όταν όμως εξεγέρθηκε ο γιος του, Φαρνάκης (Β΄), οδηγήθηκε στην αυτοκτονία. Πέθανε στο Παντικάπαιο (σύγχρονη ονομασία Kertch) το 63 π.Χ. και η σορός του μεταφέρθηκε με πλοίο στη Σινώπη.¹⁷

5. Αποτιμήσεις - κρίσεις

Η μεγάλη προπαγάνδα που ανέπτυξε ο Μιθριδάτη ΣΤ΄ τον συνέδεε με το Μέγα Αλέξανδρο, τον Ηρακλή, το Διόνυσο και πιθανόν με άλλους θεούς και ήρωες.¹⁸ Εμφανίστηκε ως ο βασιλιάς-εκδικητής της Ασίας, μιας περιοχής με μακρά παράδοση στην ανατολίτικη αποκαλυπτική παράδοση, η οποία και είχε υιοθετηθεί από τον ελληνικό κόσμο.¹⁹ Αυτή η προπαγάνδα γίνεται εμφανής από ιστορικά κείμενα, χρησμούς, νομίσματα και μνημεία. Ορισμένα «κοινωνικά μέτρα», όπως μετονομάστηκαν (ανακατανομή της γης, κατάργηση των χρεών, ελευθερία των σκλάβων), δεν ήταν μια προσπάθεια επαναστατικών κοινωνικών μεταρρυθμίσεων, αλλά πρέπει να ερμηνευτούν ως μέρος αυτής της προπαγάνδας.

Η διακυβέρνηση του βασιλείου του Πόντου από τον Ευπάτορα δε διέφερε σημαντικά από αυτή των υπόλοιπων ελληνιστικών βασιλείων. Οι ελληνικές πόλεις απολάμβαναν μια σχετική αυτονομία, διατηρώντας τον τρόπο διακυβέρνησης των προγόνων τους όσο βέβαια δεν έρχονταν σε αντίθεση με την πολιτική τού εκάστοτε ηγεμόνα. Όπως ήταν συνηθισμένο στα ελληνιστικά βασίλεια, ορισμένες σημαντικές πόλεις φαίνεται να είχαν βασιλικές στρατιωτικές φρουρές και τοποτηρητές. Όπως και οι προκάτοχοί του, ο Μιθριδάτης ίδρυσε καινούργιες πόλεις-κράτη και εφάρμοσε νόμους οι οποίοι τις προάσπιζαν. Επίσης, έκανε ορισμένες πόλεις του Πόντου να κόψουν νομίσματα στα οποία αναγραφόταν το όνομά τους, προκειμένου να παρουσιάσει μια εικόνα αστικής ζωής. Η διακυβέρνηση των υπόλοιπων εδαφών του βασιλείου ήταν παρόμοια με τον προγονικό τρόπο διοίκησης και περιλάμβανε την ύπαρξη σημαντικών κρατών-ιερών, όπως ήταν τα Ποντικά Κόμανα ή τα Ζέλα. Οι άλλες περιοχές της Μαύρης θάλασσας βρίσκονταν υπό τη διοίκηση βασιλικών κυβερνητών, ή και γιων του Μιθριδάτη. Εξάλλου, η σχέση του Μιθριδάτη με τους βάρβαρους λαούς της Μαύρης θάλασσας ενδέχεται να ήταν βασισμένη σε συμφωνίες για τις οποίες δεν έχουμε σαφείς πληροφορίες.

Οι αρχαίες πηγές, κυρίως προ-ρωμαϊκές, εμφανίζουν μια σκληρή και αιματοβαμμένη εικόνα του Μιθριδάτη. Του έχουν αποδοθεί πολλά βαρβαρικά χαρακτηριστικά: τάση προς την πολυτέλεια, αλαζονεία, απληστία και τάση προς μέθη. Ήταν επίσης διάσημος για τις γνώσεις του σχετικά με τα δηλητήρια. Λέγεται, συχνά χωρίς αποδείξεις, ότι δολοφόνησε τη μητέρα του και ορισμένα από τα αδέρφια και τους γιους του. Παράλληλα όμως αναγνωρίζονται το μεγαλείο, η γενναιοδωρία, η ευφράδεια λόγου και η ανδρεία του. Σύμφωνα με τον Τρώγο, ο Μιθριδάτης υπήρξε ο σπουδαιότερος βασιλιάς όλων των εποχών, ενώ ο Κικέρωνας τον θεωρούσε το σημαντικότερο βασιλιά μετά τον Αλέξανδρο το Μέγα.²⁰

Η κλασική ιστοριογραφία έδωσε στο Μιθριδάτη το ρόλο του διαδόχου των βασιλέων της Περσίας, που αντιμετώπισε τους Ρωμαίους στρατηγούς προσπαθώντας να μιμηθεί τον Αλέξανδρο και άλλους, οι οποίοι ήταν πρότυπα ελληνικών αρετών. Η παράδοση των κλασικών σπουδών βλέπει το Μιθριδάτη υπό παρόμοιο πρίσμα· θεωρεί δηλαδή ότι όντας εχθρός της Ρώμης ήταν και εχθρός του πολιτισμού. Όπως ήταν αναμενόμενο, δεν ανήκε στο λεγόμενο κλασικό (ελληνορωμαϊκό πολιτισμό), αλλά στην ανατολίτικη-περσική παράδοση η οποία αντιστάθηκε στο πέρασμα του ελληνορωμαϊκού κόσμου.

Για ορισμένες σύγχρονες μελέτες, η βασιλεία του Μιθριδάτη ΣΤ΄ του Ευπάτορος αντιπροσωπεύει την τελευταία αναλαμπή του ελληνιστικού κόσμου. Ο Μιθριδάτης επέβαλε στις ελληνικές πόλεις-κράτη της Μαύρης θάλασσας να προσαρτηθούν σε ένα κράτος, όπως είχε συμβεί σε άλλες περιοχές επί Αλεξάνδρου. Παράλληλα, ήταν ο τελευταίος ανεξάρτητος βασιλιάς (εκτός από τους Πάρθες) ο οποίος αντιμετώπισε τη Ρώμη. Υπήρξε ο αρχηγός της τελευταίας μεγάλης αντιρωμαϊκής εξέγερσης μέσα στον ελληνικό κόσμο. Έχοντας ως προγόνους Αχαιμενίδες και Μακεδόνες, ήξερε να παρουσιάσει διαφορετική εικόνα στις διαφορετικές πολιτισμικές ομάδες που είχε υπό την εξουσία του, όπως έκαναν ο Αλέξανδρος και πολλοί άλλοι βασιλείς των Eλληνιστικών χρόνων.

(Μετ. Βέρα Στεφανίδου)