1. Ίδρυση

Το Παρθεναγωγείο της Αγίας Φωτεινής ή Κεντρικό Παρθεναγωγείο, όπως ονομάστηκε στη συνέχεια, ήταν το πρώτο παρθεναγωγείο που ιδρύθηκε στη Σμύρνη. Η ίδρυσή του ως αλληλοδιδακτικού σχολείου από την ελληνορθόδοξη κοινότητα της Σμύρνης τοποθετείται γύρω στα 1830 με 1834. Σύμφωνα με μια παράδοση, αρχικά στεγάστηκε σε ένα δωμάτιο του Γραικικού Νοσοκομείου ή στον περίβολό του.¹

Το 1840 ο ναός της Αγίας Φωτεινής με ίδια έξοδα ανέλαβε να ιδρύσει μεγαλύτερο σχολείο θηλέων, το οποίο στεγάστηκε στον περίβολο της εκκλησίας, από όπου πήρε και το όνομα «Παρθεναγωγείο της Αγίας Φωτεινής».

2. 1840-1880

Ως πρώτη διευθύντρια του σχολείου, από το 1840 ως το 1842, αναφέρεται η Μαρία Παδέλλα και στη συνέχεια η Πιπίνα Πιττακού.² Το 1863 αναλαμβάνει τη διεύθυνση η γνωστή παιδαγωγός από την Κύπρο Σαπφώ Λεοντιάς³, ως το 1877, όταν την καλούν στην Κωνσταντινούπολη για να αναλάβει τη διεύθυνση του παρθεναγωγείου «Παλλάς». Στη διάρκεια της παρουσίας της, το Παρθεναγωγείο γνωρίζει σημαντικές αλλαγές. Έτσι, το 1863 συντάσσεται ο πρώτος κανονισμός του. Σύμφωνα με αυτόν, το Παρθεναγωγείο διοικείται από εφορεία, η οποία διορίζει τη διευθύντρια που, με τη σειρά της, διορίζει τους δασκάλους και τις δασκάλες, αφού προηγουμένως λάβουν την έγκριση της εφορείας.⁴ Το 1874 το σχολείο μετατρέπεται σε πλήρες γυμνάσιο που εποπτεύει τα παρθεναγωγεία της Σμύρνης που ήταν εξαρτημένα από τη μητρόπολη.

Την περίοδο αυτή διδάσκονταν στο σχολείο από τους αρχαίους συγγραφείς ο Ξενοφών, ο Όμηρος, ο Θουκυδίδης και ο Πλάτων, όπως επίσης πειραματική φυσική, γεωμετρία, ηθική, γενική ιστορία, γεωγραφία, καλλιγραφία, χειροτεχνήματα, θρησκευτικά και γαλλικά.

Για τρία χρόνια μετά την αποχώρηση της Λεοντιάδος η σχολή φαίνεται πως ήταν ακέφαλη, ωστόσο, σύμφωνα με τη μαρτυρία του Σπυρίδωνα Αναστασιάδη, ενός από τους εφόρους και γενικού γραμματέα του Παρθεναγωγείου, λειτουργούσε εύρυθμα. Τότε δίδασκε μάλιστα και ο Παύλος Καρολίδης, εκτός από αρχαίους συγγραφείς, ιστορία και φιλοσοφία.⁵

3. 1880-1891

Το 1880 τη διεύθυνση της σχολής αναλαμβάνει η Ζαφείρω Σπετσιώτου από την Αθήνα. Στη διάρκεια της θητείας της συντάχθηκε ο δεύτερος κανονισμός του Παρθεναγωγείου, με τον οποίο ονομάζεται «Κεντρικόν Παρθεναγωγείον της Αγίας Φωτεινής», με διοικούσα αρχή την εφορεία του ναού της Αγίας Φωτεινής, που θα αντιπροσωπευόταν από μια οκταμελή επιτροπή, την Εφορεία του Παρθεναγωγείου.⁶ Στην εποπτεία του σχολείου περιήλθε η «Σχολή του Αγίου Πνεύματος» που βρισκόταν στη συνοικία του Αγίου Δημητρίου. Μετά το θάνατο της Σπετσιώτου, το 1883, διευθύντρια γίνεται η Σοφία Λαιλίου, σύζυγος του Χριστόφα Λαιλίου, ο οποίος είχε διατελέσει γυμνασιάρχης στην Ευαγγελική Σχολή. Το 1887 διαδέχεται τη Λαιλίου η Λεοντιάδου και πάλι, η οποία παραμένει στη θέση αυτή μέχρι το 1891.

Με την πάροδο των χρόνων οι μαθήτριες του Παρθεναγωγείου αυξάνονταν και το κτήριο στον περίβολο της Αγίας Φωτεινής δεν αρκούσε για να καλύψει τις ανάγκες του σχολείου. Ήδη από το 1878 είχε μεταφερθεί σε κτήριο της οδού Ρόδων, το οποίο όμως και πάλι δεν επαρκούσε. Το 1886-1887, όταν το Παρθεναγωγείο παρουσίαζε τον εντυπωσιακό αριθμό των 1.100 μαθητριών, αποφασίστηκε να μεταστεγαστεί, αυτή τη φορά σε μεγάλο, ιδιόκτητο κτήριο. Η ελληνορθόδοξη κοινότητα απευθύνεται στο μητροπολίτη Σμύρνης Βασίλειο προκειμένου να ζητήσει αυτός τη συνδρομή του ελληνικού κράτους μέσω του ελληνικού προξενείου στη Σμύρνη για οικονομική ενίσχυση, που έφτανε τις 7.000 οθωμανικές λίρες.⁷ Συστήθηκε μάλιστα σχετική επιτροπή, με πρόεδρο το μητροπολίτη, προκειμένου να προωθήσει το συγκεκριμένο αίτημα.⁸ Τελικά, το Κεντρικό Παρθεναγωγείο στεγάστηκε στο ιδιόκτητο κτήριο που χτίστηκε στην οδό Μεϊμάρογλου, με δωρεά των Δημητρίου και Σοφίας Κιουπετζόγλου. Το νέο κτήριο είχε σχήμα Π με περιστύλιο και επρόκειτο να φιλοξενήσει τη σχολή για τα επόμενα 22 χρόνια.

4. 1891-1900

Το 1891 η Σαπφώ Λεοντιάς εγκαταλείπει τη διεύθυνση της σχολής και αναλαμβάνει τα καθήκοντά της η Καρολίνα Σμόλενιτζ από την Αθήνα. Λίγο αργότερα υπήχθη στην εποπτεία του Παρθεναγωγείου η Κιουπετζόγλειος δημοτική σχολή, με αποτέλεσμα η μέχρι τότε δασκάλα Ουρανία Δούκα να προαχθεί σε υποδιευθύντρια και μετά το θάνατο της Σμόλενιτζ το 1895 να αναλάβει τη διεύθυνση της σχολής.

Κάποια στιγμή προτάθηκε, σύμφωνα με τη μαρτυρία του Σπυρίδωνα Αναστασιάδη, η αντικατάσταση της Δούκα από άντρα διευθυντή, ο ίδιος όμως ο Αναστασιάδης αντέδρασε έντονα, χρησιμοποιώντας ως επιχείρημα στο μητροπολίτη Χρυσόστομο ότι όχι μόνο σε ολόκληρη την Ανατολή αλλά και στην Ευρώπη η διεύθυνση των παρθεναγωγείων ανατίθεται σε γυναίκα «διά λόγους ευνοήτου κοσμιότητος».⁹

Την περίοδο αυτή το Παρθεναγωγείο αποτελούνταν από δύο σχολές, μια εξατάξια δημοτική και μια τετρατάξια γυμνασιακή, στην οποία προστέθηκε το 1898 και πέμπτη τάξη για τη διδασκαλία των παιδαγωγικών. Σε αυτήν δίδαξαν καθηγητές που είχαν εξειδικευτεί στη διδασκαλία των παιδαγωγικών στη Γερμανία. Οι διδάσκοντες στο γυμνάσιο και στο διδασκαλείο προέρχονταν σε πολλές περιπτώσεις από το δυναμικό της Ευαγγελικής Σχολής, ενώ τα θρησκευτικά δίδασκε κατά κανόνα ο αρχιδιάκονος της μητρόπολης. Στο Παρθεναγωγείο διδασκόταν επίσης το μάθημα της γυμναστικής με ειδικό δάσκαλο. Οι απόφοιτές του μάλιστα αποκτούσαν ειδικό πτυχίο γυμναστικής, με το σκεπτικό ότι επρόκειτο για απαραίτητο εφόδιο για εκείνες που ήθελαν να ακολουθήσουν το επάγγελμα της δασκάλας.

5. 1900-1922

Στις 22 Σεπτεμβρίου του 1900, το Κεντρικόν Παρθεναγωγείον «Η Αγία Φωτεινή» αναγνωρίστηκε από το ελληνικό Υπουργείο Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως ισοβάθμιο και ισότιμο με το Αρσάκειο Παρθεναγωγείο της Αθήνας.¹⁰ Σύντομα, οι αυξημένες ανάγκες του Παρθεναγωγείου, αλλά και λόγοι ανταγωνισμού έναντι ξένων παρθεναγωγείων,¹¹ οδηγούν στην απόφαση να κατεδαφιστεί το κτήριο της σχολής και στη θέση του να ανεγερθεί νέο κτήριο, μεγαλύτερο από το προηγούμενο. Σχεδιάζεται για το σκοπό αυτό κτήριο σε νεοκλασικό ρυθμό, με χαρακτηριστικά προπύλαια και μαρμάρινο αέτωμα από τον Αθηναίο αρχιτέκτονα Καραθανασόπουλο, ο οποίος κλήθηκε στη Σμύρνη το 1908 από την Αθήνα για αυτόν το λόγο. Από σχετικό έγγραφο μαθαίνουμε ότι το 1909 το ελληνικό προξενείο της Σμύρνης διαβιβάζει αίτηση της επιτροπής του Κεντρικού Παρθεναγωγείου Σμύρνης για την ανέγερση νέου κτηρίου της σχολής με προϋπολογισμένη δαπάνη, γενικό αρχιτεκτονικό διάγραμμα, φωτογραφίες οικοπέδου και πίνακες προς το ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών για τη σύνταξη της σχετικής μελέτης από τη Διεύθυνση Δημοσίων Έργων.¹² To 1911 η Τράπεζα Αθηνών ενέκρινε τη χορήγηση δανείου 3.000 οθωμανικών λιρών για την αποπεράτωση του κτηρίου.¹³ Μέσα στα επόμενα χρόνια,¹⁴ το νέο κτήριο ήταν έτοιμο, άκρως εντυπωσιακό, με μια αίθουσα τελετών που προκαλούσε το θαυμασμό.

Με έτοιμο το νέο κτήριο, το Παρθεναγωγείο είχε τα εξής τμήματα: 1. Πλήρες νηπιαγωγείο, 2. Πρότυπο εξατάξιο (δημοτικό), 3. Αστική σχολή (διτάξια), 4. Πλήρες τριτάξιο διδασκαλείο, 5. Πλήρες τετρατάξιο κλασικό γυμνάσιο, 6. Τριτάξια εμπορική σχολή ή εμπορικό τμήμα, 7. Διτάξιο διδασκαλείο νηπιαγωγών. Στα διδασκαλεία, στο κλασικό γυμνάσιο και στο εμπορικό τμήμα φοιτούσαν οι απόφοιτες της αστικής σχολής.

Το Κεντρικό Παρθεναγωγείο αποτελούνταν από εφτά «παραρτήματα», παρθεναγωγεία που είχαν υπαχθεί στην εποπτεία του: 1. Του Αγίου Πνεύματος (στη συνοικία του Αγίου Δημητρίου), 2. Κιουπετζόγλειο Σχολή (συνοικία Κιουπετζόγλου), 3. Αγίας Αικατερίνης (δίπλα από την ομώνυμη εκκλησία), 4. Κωλέττειο Σχολή (συνοικία Αγίου Γεωργίου), 5. Μεταμορφώσεως (δίπλα στην εκκλησία της Μεταμόρφωσης, στη συνοικία Μορτάκια), 6. Ακασόγλειο Σχολή (στη συνοικία της Ευαγγελιστρίας) και 7. Αγίου Τρύφωνος (δίπλα στην εκκλησία του Αγίου Τρύφωνα).

Καθένα από τα παραπάνω παραρτήματα περιλάμβανε πρότυπο εξατάξιο (δημοτικό) σχολείο. Οι μαθήτριές τους κατατάσσονταν χωρίς εξετάσεις αλλά βάσει της βαθμολογίας τους στην αμέσως ανώτερη τάξη του Κεντρικού Παρθεναγωγείου. Ο συνολικός αριθμός των μαθητριών τόσο του Παρθεναγωγείου όσο και των παραρτημάτων του ανερχόταν στις 3.000.

Το αναλυτικό πρόγραμμα των μαθημάτων και το ωρολόγιο πρόγραμμα, όπως επίσης οι διορισμοί και οι παύσεις του προσωπικού στα παραρτήματα, εξαρτιόνταν πάντοτε από το Κεντρικό Παρθεναγωγείο, το οποίο τους παρείχε αμέριστη υλική και ηθική υποστήριξη. Η διευθύντρια μάλιστα του Παρθεναγωγείου είχε την υποχρέωση να επισκέπτεται τουλάχιστον μία φορά την εβδομάδα καθένα από τα παραρτήματα.¹⁵

Στη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου οργανώθηκε μαθητικό συσσίτιο με τη συνδρομή τραπεζών και ιδιωτών. Η είσοδος της Ελλάδας στο πλευρό των δυνάμεων της Αντάντ προκάλεσε σημαντικό πρόβλημα στο Παρθεναγωγείο, καθώς απομακρύνονταν από τη σχολή οι δάσκαλοι και καθηγητές με ελληνική και γαλλική υπηκοότητα, γεγονός το οποίο αποτέλεσε πρόσθετη οικονομική επιβάρυνση, αφού συνεχιζόταν η μισθοδοσία τους, ακόμα και μετά την απομάκρυνσή τους. Επιπλέον, διατάχθηκε αιφνιδιαστικά η εκκένωση του κτηρίου και η κατάληψή του από τα οθωμανικά στρατεύματα. Με τη μεσολάβηση όμως του καθηγητή του Παρθεναγωγείου και γυμνασιάρχη της Ευαγγελικής Σχολής Κωνσταντίνου Στυλιανόπουλου αποσοβήθηκε η εξέλιξη αυτή.¹⁶

Το 1922 το Κεντρικό Παρθεναγωγείο διέθετε εξατάξιο δημοτικό σχολείο (με 9 τμήματα), τριτάξια αστική σχολή (με 6 τμήματα), τριτάξιο διδασκαλείο (με 4 τμήματα), γυμνάσιο θηλέων και διδασκαλείο νηπιαγωγών (τα δύο τελευταία ιδρύθηκαν επί ελληνικής αρμοστείας), ενώ σχεδιαζόταν η ίδρυση επαγγελματικής και οικοκυρικής σχολής.¹⁷

6. Δάσκαλοι και πόροι

Στο Κεντρικό Παρθεναγωγείο δίδαξαν σημαντικοί λόγιοι της Σμύρνης, όπως οι Παύλος Καρολίδης, Νικόλαος Καπετανάκης, Δημήτριος Γεωργακάκης, Αδαμάντιος Διαμαντόπουλος και Κωνσταντίνος Στυλιανόπουλος. Οι πόροι του Παρθεναγωγείου στα χρόνια της δημιουργικής παρουσίας του προέρχονταν από τη συμβολή του μητροπολιτικού ναού της Αγίας Φωτεινής, από τα δίδακτρα, τα οποία καθορίζονταν ανά τάξη αλλά και βάσει των οικονομικών δυνατοτήτων των μαθητριών, από τα έσοδα του ετήσιου χορού που πραγματοποιούνταν στις αίθουσες της Ελληνοαγγλικής Λέσχης «New Club» (Νέα Λέσχη), από λαχειοφόρο αγορά εργοχείρων των μαθητριών, από το δίσκο εισφοράς στη γιορτή της Σχολής στα Εισόδια της Θεοτόκου, από δωρεές, από τα ενοίκια της ακίνητης περιουσίας της σχολής και από τους τόκους και τα τοκομερίδια της κινητής της περιουσίας, που προέρχονταν από κληροδοτήματα, όπως αυτά του Γεωργίου Βλυσίδη, του Αριστείδη Κονταξόπουλου και της Πηνελόπης Σοφιανοπούλου.¹⁸