1. Πηγές – Βιογραφικά στοιχεία

Την ονομαστή αυτή ζωγράφο από την Κύζικο τη γνωρίζουμε μόνο από μια αρκετά λεπτομερειακή αναφορά του Πλίνιου.¹ Το όνομά της παραδίδεται ως Ιaia ή Lala, αλλά μάλλον πρόκειται για παραφθορά του ελληνικού Λαΐα ή Μαία. Κάποιες φορές μεταγράφεται ακριβώς από τα λατινικά ως Ιαία. Η εκδοχή «Λαΐα», ως πιο πιθανή, ακολουθείται εδώ συμβατικά.

Η Λαΐα εργάστηκε στη Ρώμη. Παρέμεινε ανύπανδρη. Η ακμή της τοποθετείται στα χρόνια που ο περίφημος Ρωμαίος λόγιος Marcus Varro (117-27 π.Χ.) ήταν νέος, κατά προσέγγιση δηλαδή γύρω στο 100 π.Χ.

2. Έργο

Η Λαΐα δούλευε με την τεχνική της τέμπερας, χρησιμοποιώντας το πινέλο, αλλά και με την κέστρωση, ένα είδος εγκαυστικής τεχνικής πάνω σε ελεφαντόδοντο, χρησιμοποιώντας το κέστρον ή ραβδίον. Το κέστρον ήταν ένας χαράκτης με τριγωνική μύτη, σαν λόγχη ή σαν μυτερή σπάτουλα, που χρησίμευε για τη χάραξη του σχεδίου, αλλά και για το στρώσιμο του χρώματος ή τη γέμιση των χαράξεων με χρώμα. Για τη δεύτερη αυτή λειτουργία μπορεί να υπήρχε μια ειδική σπάτουλα στην άλλη άκρη του εργαλείου. Σε μια πιο περίτεχνη μορφή, το κέστρον απέληγε στη μια άκρη σε ένα μυτερό και αβαθές κουτάλι και στην άλλη σε μια μικρή σπάτουλα. Με το κοίλο μέρος του κουταλιού ο ζωγράφος έπαιρνε το θερμό χρώμα και το τοποθετούσε πάνω στον πίνακα, ενώ με την ανάποδή του ή με τη σπάτουλα το έστρωνε. Με τη μυτερή άκρη του κουταλιού χάραζε, όπου χρειαζόταν. Αυτό το είδος κέστρου ίσως ονομαζόταν καυτήριον.

Η Λαΐα ειδικευόταν στην προσωπογραφία, ενώ ασχολούνταν κυρίως με πορτρέτα γυναικών. Μνημονεύεται η προσωπογραφία μιας ηλικιωμένης γυναίκας σε ένα μεγάλο ξύλινο πίνακα, κατά πάσα πιθανότητα με την τεχνική της τέμπερας, στη Νεάπολη. Επίσης μια αυτοπροσωπογραφία της «με ή σε καθρέφτη» (“ad speculum”), όπως χαρακτηριστικά σημειώνεται. Κατά μια άποψη, με αυτή την παρατήρηση ο Πλίνιος εννοεί ότι στον πίνακα η εικόνα της Λαΐας πρόβαλλε μέσα από έναν καθρέφτη.² Μια δεύτερη άποψη ερμηνεύει το χωρίο αναφέροντας ότι η ζωγράφος απέδωσε το πορτρέτο της κοιτάζοντας μέσα σε καθρέφτη.³ Η δεύτερη αυτή άποψη μοιάζει λιγότερο πιθανή δεδομένου ότι αυτός ο τρόπος εκτέλεσης είναι ο πλέον συνήθης και λογικά δε θα έχρηζε διευκρίνισης από τον Πλίνιο. Σύμφωνα με μια τρίτη άποψη, τέλος, η Λαΐα εικονιζόταν να κρατά καθρέφτη.⁴ Η απόδοση της αυτοπροσωπογραφίας της, εξάλλου, θα πρέπει να συνδεθεί με μια ανοδική τάση στην παραγωγή αυτοπροσωπογραφιών στη Ρώμη των αρχών του 1ου αι. π.Χ.

Ο Πλίνιος παραδίδει ότι η Λαΐα φημιζόταν για την αξεπέραστη γρηγοράδα του χεριού της, υπονοώντας ίσως ότι ακολουθούσε κι αυτή τη “via compendiaria” (σε ελεύθερη μετάφραση «συντομευμένος τρόπος»), μια ζωγραφική μέθοδο που φέρεται ως επινόηση του Φιλοξένου (τέλη 4ου αι. π.Χ.). Αυτή ερμηνεύεται, κατά την επικρατέστερη άποψη, ως ιμπρεσιονιστική τεχνοτροπία με αδρές πινελιές, με μεγαλύτερη έμφαση στο χρώμα παρά στη γραμμή, κάτι το οποίο υποτίθεται ότι απηχείται σε αρκετές πομπηιανές τοιχογραφίες.⁵ Τέτοια ήταν, τέλος, η δεξιοτεχνία της Λαΐας, ώστε έφτασε να είναι η πιο ακριβοπληρωμένη ζωγράφος στα χρόνια της. Οι αμοιβές της λέγεται ότι ξεπερνούσαν κατά πολύ εκείνες των πιο φημισμένων προσωπογράφων της εποχής, του Σωπόλιδος και του Διονυσίου. Η ιδιαίτερη απήχηση της τέχνης της ίσως ευνοήθηκε και από την εισροή στοιχείων του μικρασιατικού πολιτισμού ήδη από τα μέσα του 3ου αι. π.Χ. στη Ρώμη (μεγάλο μέρος του πληθυσμού της στις αρχές του αιώνα, για παράδειγμα, ήταν πεπαιδευμένο στις αρχές του ασιανισμού).