1. Θέση

Το μνημειακό συγκρότημα των λουτρών στην Αλεξάνδρεια Τρωάδος αποτελεί σήμερα τo σημαντικότερο δημόσιο κτήριο της πόλης από το οποίο διατηρούνται λείψανα. Χτισμένο πάνω σε λόφο, σε θέση προνομιακή με μεγάλη ορατότητα, το οικοδόμημα των λουτρών καταλάμβανε μια έκταση γύρω στα 10.210 τ.μ. Ακριβώς στα δυτικά του υπήρχε πιθανότατα μια παλαίστρα. Στα νότια του μνημείου σώζονται τμήματα του υδραγωγείου της πόλης.¹

2. Αρχιτεκτονική περιγραφή

Το μνημείο ανήκει σε ένα αρχιτεκτονικό είδος, γνωστό στη νεότερη βιβλιογραφία ως λουτρό-γυμνάσιο, που εμφανίζεται και ακμάζει στις ανατολικές επαρχίες κατά τους Αυτοκρατορικούς χρόνους και που συνδυάζει τις παλαιότερες αρχές του ελληνικού γυμνασίου με τις νέες ανάγκες των ρωμαϊκών θερμών.²

Ανασκαφική έρευνα στο χώρο δεν έχει γίνει. Εκτός από τη μαρτυρία των ίδιων των οικοδομικών λειψάνων, πολύτιμη πηγή πληροφοριών για την αποκατάσταση της αρχιτεκτονικής κάτοψης του μνημείου αποτελούν οι περιγραφές και τα σχέδια των περιηγητών που επισκέφθηκαν την Τρωάδα κατά τη διάρκεια του 17ου και 18ου αιώνα, όταν πολλοί από τους τοίχους του οικοδομήματος σώζονταν ακόμη σε μεγάλο ύψος.³ Ωστόσο, επειδή ούτε τα σωζόμενα ερείπια, αλλά ούτε και οι περιγραφές των περιηγητών επαρκούν για την ακριβή αναπαράσταση ορισμένων χώρων, οι μελετητές επιχειρούν να κατανοήσουν τους χώρους αυτούς με βάση το παράδειγμα άλλων κτηρίων της Μικράς Ασίας που ανήκουν τυπολογικά στην ίδια κατηγορία μνημείων. Τα κτήρια αυτά παρουσιάζουν μεταξύ τους σημαντικές ομοιότητες ως προς το γενικό αρχιτεκτονικό σχέδιο και τις κατασκευαστικές λεπτομέρειες. Τα λουτρά στην Αλεξάνδρεια Τρωάδος ανήκουν συγκεκριμένα στον ίδιο αρχιτεκτονικό τύπο με δύο οικοδομικά συγκροτήματα στην Έφεσο: τα ανατολικά λουτρά⁴ και τα λουτρά του Θεάτρου.⁵ Παρουσιάζουν επιπλέον ομοιότητες ως προς το σχεδιασμό επιμέρους χώρων με το συγκρότημα των λουτρών στις Σάρδεις.⁶

Ο αρχιτεκτονικός τύπος των μνημείων αυτών χαρακτηρίζεται από τρεις επιμήκεις αίθουσες που αναπτύσσονται διαδοχικά σε τρεις από τις πλευρές ενός ορθογώνιου συγκροτήματος, σε σχήμα Π γύρω από τα δωμάτια των λουτρών.⁷ Τα δωμάτια των λουτρών οργανώνονται με συμμετρία εκατέρωθεν ενός κεντρικού άξονα, όπου βρίσκονται οι κυρίως αίθουσες του θερμού και του ψυχρού λουτρού (το caldarium για το θερμό λουτρό, το tepidarium για το χλιαρό και το frigidarium για το κρύο). Η συμμετρική αυτή διευθέτηση των δωματίων εξυπηρετούσε αποτελεσματικά τη λειτουργικότητα του κτηρίου. Στην τέταρτη πλευρά συνήθως αναπτυσσόταν η παλαίστρα, που είχε τη μορφή περίστυλης αυλής, ως αυτόνομο κτίσμα σε παράλληλη διάταξη με το ορθογώνιο οικοδόμημα των λουτρών.

Ειδικότερα, στο συγκρότημα των λουτρών στην Αλεξάνδρεια Τρωάδος, οι τρεις επιμήκεις αίθουσες αναπτύσσονται στη βόρεια, ανατολική και νότια πλευρά του κτηρίου.⁸ Η ανατολική αίθουσα ήταν μεγαλύτερη σε πλάτος από τη βόρεια και τη νότια. Κατά μήκος των μακρών τοίχων της υψώνονταν ανά τακτά διαστήματα πεσσοί που χρησίμευαν στη στήριξη μιας θολωτής οροφής. Ανάμεσα στους πεσσούς σχηματίζονταν έτσι πλατιές ορθογώνιες κόγχες. Ογκώδεις πεσσοί και βαθύτερες κόγχες διαμορφώνονταν πιθανότατα και κατά μήκος των τοίχων της βόρειας και της νότιας επιμήκους αίθουσας. Στο ανατολικό άκρο των δυο αυτών αιθουσών σχηματιζόταν από ένας ορθογώνιος χώρος με ημικυκλική κόγχηστην ανατολική του πλευρά (χώροι x, y) και από τρεις πιθανόν ορθογώνιες βαθιές κόγχες, στη βόρεια και νότια πλευρά αντίστοιχα.⁹ Μια ορθογώνια εξέδρα υπήρχε ίσως στο κεντρικό τμήμα του ανατολικού τοίχου του συγκροτήματος.¹⁰

Ακριβώς παράλληλα με την πλατύτερη αίθουσα Β διαμορφωνόταν το frigidarium (αίθουσα F). Εκεί υπήρχε μια πισίνα με ημικυκλικά τα δύο άκρα (natatio frigida).¹¹ Στα δυτικά του frigidarium και παράλληλα προς αυτό αναπτυσσόταν μια σειρά μικρότερων ορθογώνιων χώρων. Τα λείψανα των χώρων αυτών είναι ελάχιστα, ωστόσο η λειτουργία τους είναι δυνατό να κατανοηθεί με βάση τα στοιχεία που προκύπτουν από τη μελέτη άλλων μνημείων που ανήκουν στον ίδιο αρχιτεκτονικό τύπο. Έτσι, ο χώρος P στο σχ. 1 αποτελούσε πιθανόν δεξαμενή νερού, ενώ τα δύο εκατέρωθεν του Ρ δωμάτια ίσως ήταν μικρότερα frigidaria.¹² Έχει προταθεί ακόμα ότι ο στενός διάδρομος ακριβώς δυτικά του Ρ αποτελούσε το tepidarium.¹³ Στο πρόσθιο τμήμα του κτηρίου βρισκόταν τo caldarium (χώρος C), η θερμαινόμενη δηλαδή αίθουσα που προοριζόταν για το ζεστό λουτρό. Στον ανατολικό και δυτικό τοίχο του caldarium ανοίγονταν από τρεις ορθογώνιες κόγχες, εκ των οποίων η κεντρική ήταν διπλάσια από τις δύο ακριανές. Στις κόγχες αυτές βρίσκονταν συνήθως οι πισίνες¹⁴ ή οι λεκάνες του λουτρού (λουτήρες ή πύλεοι).¹⁵ Το caldarium πλαισιώνεται εκατέρωθεν από τέσσερις ισομεγέθεις ορθογώνιους χώρους, δύο σε κάθε πλευρά, οι οποίοι ήταν επίσης θερμαινόμενοι. Με θολωτές οροφές πρέπει να στεγάζονταν όλες οι κυρίως αίθουσες των λουτρών.

Η θέση της παλαίστρας και η σύνδεσή της με το κτήριο των λουτρών παραμένουν άγνωστες. Η περιοχή στα δυτικά του κτηρίου παρουσιάζει φυσική κλίση και είναι σήμερα για το λόγο αυτό εξολοκλήρου καλυμμένη με τα πεσμένα από τα λουτρά οικοδομικά λείψανα. Η τοποθέτηση της παλαίστρας στην περιοχή αυτή υπαγορεύεται κυρίως από τη σύγκριση του συγκροτήματος της Αλεξάνδρειας Τρωάδος με αυτό των ανατολικών λουτρών της Εφέσου.¹⁶ Στα μνημεία αυτού του αρχιτεκτονικού τύπου η παλαίστρα διαμορφώνεται συνήθως ως αυτόνομο κτίσμα μπροστά από το κτήριο των λουτρών. Η σχέση της παλαίστρας με τα δωμάτια του λουτρού διαχωρίζεται έτσι με σαφήνεια, διαφορετικά από ό,τι συμβαίνει σε άλλους αρχιτεκτονικούς τύπους της ίδιας κατηγορίας μνημείων, όπου ο χώρος της παλαίστρας εντάσσεται λειτουργικά στο κυρίως συγκρότημα των λουτρών. Με τη διάταξη αυτή της παλαίστρας ακριβώς μπροστά στη ζώνη των θερμών δωματίων, η πορεία των λουόμενων διαφοροποιούνταν από αυτήν που ακολουθούνταν σε άλλους τύπους λουτρών: εδώ, ο επισκέπτης από τον ανοιχτό χώρο της παλαίστρας, που προοριζόταν για τις αθλητικές δραστηριότητες, έμπαινε αρχικά στις επιμήκεις αίθουσες. Από εκεί είχε τη δυνατότητα είτε να περάσει μέσω των βοηθητικών χώρων στο caldarium και να ακολουθήσει έπειτα μια πορεία από το θερμό προς το ψυχρό λουτρό (περνώντας στο tepidarium και καταλήγοντας στο frigidarium), είτε να φτάσει μέχρι την ανατολική αίθουσα και από εκεί να κατευθυνθεί αντίθετα, δηλαδή από το ψυχρό λουτρό (frigidarium) προς το θερμό (caldarium). Η περιμετρική διάταξη των ευρύχωρων επιμηκών αιθουσών γύρω από τους κυρίως χώρους του λουτρού εξυπηρετούσε τη μόνωση των θερμών δωματίων. Παράλληλα οι αίθουσες αυτές προσφέρονταν για ποικίλη χρήση, όπως λ.χ. ως αποδυτήρια, ως χώροι περιπάτου για τους επισκέπτες, ως χώροι διαλέξεων και παράδοσης μαθημάτων ή ακόμα ως χώροι αθλητικών ασκήσεων.¹⁷ Αυτή η λύση φαίνεται ότι εξυπηρετούσε ιδιαίτερα τα πολυσύχναστα αστικά κέντρα, όπου ήταν δύσκολο να βρεθεί άλλος ελεύθερος χώρος για τέτοιες δραστηριότητες.¹⁸

3. Τοιχοδομία

Οι εξωτερικοί τοίχοι ήταν χτισμένοι με ισόδομο σύστημα τοιχοποιίας με μεγάλες πωροπλίνθους λειασμένες με επιμέλεια, τοποθετημένες εναλλάξ φορμηδόν και παρά μήκος (οpus quadratum) με ερυθρωπό κονίαμα (κουρασάνι) ως συνδετικό υλικό. Οι εσωτερικοί τοίχοι αποτελούνταν από πυρήνα κατασκευασμένο με ανισομεγέθεις γωνιασμένους λίθους και ισχυρό συνδετικό κονίαμα που επικαλύπτονταν εξωτερικά με παχύ και αδρό στρώμα κονιάματος. Πάνω σε αυτό το στρώμα κονιάματος στερεωνόταν με τη βοήθεια σιδερένιων συνδέσμων η ορθομαρμάρωση. Στους τοίχους των κογχών της αίθουσας Β βρέθηκαν τέτοιοι σύνδεσμοι από χαλκό, γεγονός που προδίδει μια ιδιαίτερα πολυτελή επένδυση των χώρων αυτών. Οι μεγάλες κεντρικές αίθουσες καθώς και οι μικρότεροι βοηθητικοί χώροι ήταν σχεδόν όλοι στεγασμένοι με θόλους. Οι ογκώδεις πεσσοί που στήριζαν τους θόλους ήταν κατασκευασμένοι με ισόδομη τοιχοποιία με καλοδουλεμένες πωροπλίνθους, ενώ σε δυσκολότερα σημεία της ανωδομής, όπως καμπύλοι τοίχοι ή τοξωτές κατασκευές, η λίθινη τοιχοδομία εναλλάσσεται με πλινθόκτιστα τμήματα (οpus mixtum).¹⁹

4. Διάκοσμος

Για την επένδυση των τοίχων των εσωτερικών χώρων χρησιμοποιήθηκαν διάφορα είδη χρωματιστών μαρμάρων, όπως μαρτυρεί το πλήθος των λεπτών μαρμάρινων πλακών που διακρίνονται διάσπαρτα ανάμεσα στα ερείπια του κτηρίου.²⁰ Οι μεγαλύτερες αίθουσες διέθεταν πολύχρωμα μωσαϊκά δάπεδα από λίθινες και γυάλινες ψηφίδες.²¹ Χάρη στα μαρμαρόστρωτα δάπεδα, τα μωσαϊκά και τις πολύχρωμες ορθομαρμαρώσεις προέκυπτε ένα εντυπωσιακό αισθητικό αποτέλεσμα που προσέδιδε έναν πολυτελή χαρακτήρα στο κτήριο. Την εικόνα θα πρέπει να υποθέσουμε ότι συμπλήρωναν έργα τέχνης, όπως αγάλματα θεών και ηρώων ή ανδριάντες αυτοκρατόρων και επιφανών πολιτών, έργα ζωγραφικής, αλλά και άλλα αναθήματα που κοσμούσαν συνήθως τους διάφορους χώρους των γυμνασίων, των λουτρών και των θερμών του αρχαίου ελληνορωμαϊκού κόσμου.²²

5. Χρονολόγηση

Εφόσον ανασκαφική έρευνα του μνημείου δεν έχει γίνει, αυτό θα πρέπει να χρονολογηθεί με βάση κυρίως την ένταξή του σε μια κατηγορία αρχιτεκτονικών μνημείων με συγκεκριμένα τυπολογικά χαρακτηριστικά, της οποίας η εμφάνιση και ακμή ορίζεται από τη μελέτη των σημαντικότερων παραδειγμάτων της. Το πιο πρώιμο γνωστό παράδειγμα της συγκεκριμένης κατηγορίας μνημείων, τα ανατολικά λουτρά της Εφέσου, θα πρέπει να ιδρύθηκαν –με βάση τη χρονολόγηση των παλαιότερων αρχαιολογικών ευρημάτων– γύρω στα μέσα του 2ου αι. μ.Χ.²³ Η στενή ομοιότητα των λουτρών της Αλεξάνδρειας Τρωάδος με τα ανατολικά λουτρά της Εφέσου οδήγησε τους μελετητές να αναζητήσουν το χαρακτήρα της σχέσης που συνδέει τα δύο μνημεία: πιθανόν ένας κοινός αρχιτέκτονας ή ένας κοινός παραγγελιοδότης. Η Αλεξάνδρεια Τρωάς, σημαντική πόλη με αξιόλογο λιμάνι, έφτασε σε μεγάλη ακμή στους Πρώιμους Αυτοκρατορικούς χρόνους και φαίνεται ότι δέχτηκε Ρωμαίους αποίκους.²⁴ Ευνοήθηκε από τον Ιούλιο Καίσαρα, καθώς και από τους αυτοκράτορες Αύγουστο (31 π.Χ.-14 μ.Χ.) και Αδριανό (117-138 μ.Χ.), που συνέβαλαν στον εξωραϊσμό της. Ακόμα, ο Φιλόστρατος, ένας φιλόσοφος του 2ου αι. μ.Χ. από τη Λήμνο, διηγείται ότι ο Ηρώδης ο Αττικός έχτισε εκεί ένα υδραγωγείο, λείψανα του οποίου διακρίνονται σήμερα ακριβώς στα νότια των λουτρών. Η τροφοδοσία των λουτρών με νερό θα πρέπει να γινόταν από αυτό το υδραγωγείο. Είναι δυνατό να υποθέσουμε ότι τα δύο έργα ανήκαν σε ένα κοινό οικοδομικό πρόγραμμα, παρόλο που αυτό δεν αναφέρεται από τις γραπτές πηγές της αρχαιότητας. Επιπλέον, ο Ηρώδης ο Αττικός διετέλεσε έπαρχος της Ασίας περίπου το 135 μ.Χ., με έδρα του πιθανότατα την Έφεσο. Προτάθηκε λοιπόν η άποψη ότι τα ανατολικά λουτρά της Εφέσου και τα λουτρά της Αλεξάνδρειας Τρωάδος μαζί με το υδραγωγείο αποτέλεσαν όλα έργα του Ηρώδη του Αττικού.²⁵ Σε μια χρονολόγηση της ίδρυσης των λουτρών της Αλεξάνδρειας στην Τρωάδα στα μέσα στο α΄ μισό του 2ου αι. μ.Χ. συνηγορούν οι ομοιότητες που παρουσιάζει το κτήριο ως προς τις επιμέρους κατασκευαστικές λεπτομέρειες με άλλα μνημεία της εποχής του αυτοκράτορα Αδριανού (117-138 μ.Χ.).²⁶ Ωστόσο, για τη διεξαγωγή ενός ασφαλούς, πιο συγκεκριμένου χρονολογικού συμπεράσματος σχετικά με την ίδρυση του μνημείου θα πρέπει να συνεξεταστούν και άλλες, αρχαιολογικές πληροφορίες, όπως τα κινητά ευρήματα που θα προκύψουν από την ανασκαφή του χώρου (κυρίως κεραμική και νομίσματα).

Συγκεκριμένες αναφορές για την εγκατάλειψη και καταστροφή του μνημείου δεν υπάρχουν. Κατά περιόδους μεγάλοι σεισμοί φαίνεται ότι συνέβαλαν στην κατάρρευση των τοίχων, ενώ η σταδιακή αρπαγή των δουλεμένων λίθων από τους κατοίκους της περιοχής κατά τους τελευταίους αιώνες έχει μετατρέψει το μνημείο σε εκτεταμένο ερειπιώνα.

6. Ιστορία της έρευνας και σημερινή κατάσταση

Η πρώτη αναφορά του κτηρίου ως γυμνασίου γίνεται από την Εταιρία των Dilettanti.²⁷ Ανασκαφή στο χώρο δεν έχει γίνει και το μνημείο παραμένει αδημοσίευτο. Μια λεπτομερειακή περιγραφή των σωζόμενων λειψάνων έκαναν ο R. Koldewey²⁸ και ο A.C.G. Smith,²⁹ οι οποίοι πρώτοι επιχείρησαν τη σύγκριση του μνημείου με άλλα γνωστά συγκροτήματα λουτρών της Μικράς Ασίας. Σήμερα τα λείψανα του μνημείου δεσπόζουν επιβλητικά κοντά στην κορυφή του λόφου που καταλάμβανε η αρχαία πόλη. Κατά την άνοδό του στο λόφο, ο επισκέπτης διακρίνει αρχικά τη νοτιοανατολική γωνία του κτηρίου που σώζεται σε μεγάλο ύψος. Σε καλύτερη κατάσταση διατηρείται ο εξωτερικός ανατολικός τοίχος με τις ορθογώνιες κόγχες. Από τον κεντρικό χώρο σώζονται οι τέσσερις ογκώδεις πεσσοί με τα τόξα που έφεραν, όπου κάποτε στηριζόταν η θολωτή οροφή. Αρκετά κατεστραμμένοι είναι οι τοίχοι των υπόλοιπων αιθουσών του μνημείου.