1. Εισαγωγή
Στις αρχές του 3ου αι. π.Χ., την εποχή που ο βασιλιάς Λυσίμαχος μετέφερε την πόλη της Εφέσου, η Εμπορική Αγορά της εγκαταστάθηκε σε μια επίπεδη κοιλάδα. Οι ανασκαφές έφεραν στο φως τμήματα αποθηκών και άλλων χώρων της Ελληνιστικής περιόδου, ιδιαίτερα στο δυτικό τμήμα της Αγοράς. Μετά την εκ βάθρων ανακαίνιση της περιοχής, που ξεκίνησε από τα τέλη του 1ου αι. π.Χ., η Αγορά απέκτησε κάτοψη τετράγωνου σχήματος, ενώ πλαισιώθηκε και στις τέσσερις πλευρές της από δίκλιτες . Το μήκος κάθε στοάς έφθανε τα 112 μ. Πίσω από τις στοές ανοίγονταν καταστήματα, αποθήκες και εργαστήρια. Στο κέντρο της αποκαλύφθηκε ένα Ωρολόγιον, που λειτουργούσε και ως υδραυλικό και ως ηλιακό. Η Αγορά υπέστη αρκετές καταστροφές από ισχυρούς σεισμούς (αρχικά στον 1ο αι. μ.Χ. και αργότερα επί αυτοκράτορα Θεοδοσίου Α΄, τέλη 4ου αι. μ.Χ.) αλλά κάθε φορά διατηρούσε τη γενική της κάτοψη. Παρέμεινε σε χρήση μέχρι και τον 7ο αι. μ.Χ. 2. Η Τετράγωνος Αγορά Βόρεια της Βιβλιοθήκης του Κέλσου βρίσκεται η Εμπορική Αγορά της Εφέσου, γνωστή ως Τετράγωνος Αγορά. Χτίστηκε συστηματικά από το β΄ μισό του 1ου αι. π.Χ. στο πλαίσιο ενός εκτεταμένου οικοδομικού προγράμματος που έλαβε χώρα στην περιοχή αφότου η Έφεσος ανακηρύχθηκε πρωτεύουσα πόλη της επαρχίας και αυξήθηκε ο πληθυσμός της.1 Αποτελείται από μία μεγάλη ελεύθερη πλατεία σε σχήμα κανονικού τετραγώνου, εσωτερικών διαστάσεων 111 x 111 μ., η οποία πλαισιωνόταν από τέσσερις δίκλιτες στοές, πλάτους 11,20 μ., πίσω από τις οποίες αναπτύσσονταν περίπου 100 δωμάτια. Αυτά εξυπηρετούσαν κυρίως εμπορικούς σκοπούς, ως καταστήματα, αλλά είναι πολύ πιθανό να χρησιμοποιούνταν και για τις συγκεντρώσεις συλλόγων και πολιτικών οργανισμών.2 Αυτά τα καταστήματα είχαν ενίοτε και ενδιάμεσο όροφο, ο οποίος μπορούσε να λειτουργεί ως αποθήκη ή ως γραφείο και χώρος εργασίας. Στον προθάλαμο των χώρων αυτών υπήρχαν ζύγια, τραπέζια και ράφια για την τοποθέτηση των εμπορευμάτων και την έκθεσή τους προς πώληση. Η πλακοστρωμένη πλατεία της Αγοράς ήταν διαχωρισμένη σε τμήματα όπου τοποθετούνταν τέντες, κάτω από τις οποίες εκθέτονταν διάφορα προϊόντα και γίνονταν αγοραπωλησίες. Το έδαφος όπου χτίστηκε η Αγορά παρουσιάζει μεγάλες υψομετρικές διαφορές και έτσι οι εγκαταστάσεις των Ελληνιστικών χρόνων βρίσκονταν σε διαφορετικό επίπεδο. Για την οικοδόμηση της Τετράγωνης Αγοράς χρειάστηκε να γίνουν εργασίες προκειμένου να ισοπεδωθούν οι διαφορετικές κλίσεις του εδάφους. Έτσι, στη Δυτική Στοά διαμορφώθηκε ένας υπόγειος χώρος ενώ στην Ανατολική Στοά –η οποία βρίσκεται ακριβώς δίπλα στο ελληνιστικό αναλημματικό τείχος– η διαφορά επιπέδου ανάμεσα στην Αγορά και στη Μαρμάρινη Οδό εξομαλύνθηκε.3 Από την Αγορά της εποχής του Αυγούστου (31 π.Χ.-14 μ.Χ.) σώζονται μόνο τα θεμέλια και το βασικό σχέδιο. Σήμερα τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα που είναι ορατά ανήκουν στην ανοικοδόμηση που πραγματοποιήθηκε επί αυτοκράτορα Θεοδοσίου Α΄ (379-395 μ.Χ).4 Η Αγορά του 4ου αι. μ.Χ. χτίστηκε πάνω στα θεμέλια του πρώιμου 1ου αιώνα. Ως οικοδομικό υλικό δεύτερης χρήσης χρησιμοποιήθηκαν αρχιτεκτονικά μέλη που προέρχονται από αυτοκρατορικά κτίσματα. Η Δυτική Στοά χτίστηκε από αρχιτεκτονικά μέλη της πρόσοψης του Ναού του Δομιτιανού. Στην Αγορά μεταφέρθηκαν και από το Γυμνάσιο του Βήδιου (Vedius) και το Γυμνάσιο του Λιμανιού. Στην πλειονότητά τους τα και τα προέρχονται από κιονοστοιχίες της εποχής του Καρακάλλα (211-217). Εξαιτίας αυτού του γεγονότος για πολλά χρόνια γινόταν η υπόθεση ότι η ανοικοδόμηση της Αγοράς πραγματοποιήθηκε επί Καρακάλλα. Σήμερα όμως είναι πλέον ξεκάθαρο ότι αυτά τα αρχιτεκτονικά μέλη μεταφέρθηκαν στην Αγορά κατά την Ύστερη Αρχαιότητα.5 3. Η ελληνιστική Αγορά Οι εκτεταμένες ανασκαφικές έρευνες του 1977 υπό την επίβλεψη του G. Langmann αποκάλυψαν την Αγορά των Ελληνιστικών χρόνων, σε επίπεδο 3 μ. χαμηλότερα από το σημερινό. Φαίνεται ότι η ελληνιστική Αγορά με πλευρά μήκους 100-110 μ. κατείχε μόνο τη μισή έκταση εκείνης των Ρωμαϊκών χρόνων. Μια αποθήκη των χρόνων του Λυσιμάχου στη νοτιοδυτική γωνία της Αγοράς διέθετε δύο σειρές δωμάτια, διαστάσεων 4,30 x 4,07 μ. το καθένα. Πάνω από αυτές τις εγκαταστάσεις αναπτύχθηκε στοά σε τρεις διαδοχικές φάσεις μέσα στον 3ο και 2ο αι. π.Χ. Φαίνεται μάλιστα ότι επεκτάθηκε στο δρόμο κοντά στη μεταγενέστερη Δυτική Πύλη. Οι ανασκαφές έφεραν στο φως και άλλες κιονοστοιχίες βόρεια της Δυτικής Πύλης.6 4. H Αγορά την εποχή του Αυγούστου Από το συγκρότημα των χρόνων του Αυγούστου (31 π.Χ.-14 μ.Χ.) διατηρούνται ελάχιστα ίχνη. Φαίνεται πως όλες οι στοές ήταν διώροφες. Αυτό τουλάχιστον μας δείχνουν τα απομεινάρια των κλιμακοστασίων στη νοτιοανατολική γωνία, κοντά στη Δυτική Πύλη, και ανατολικά της Βόρειας Πύλης. Το συγκρότημα καταστράφηκε από σεισμό γύρω στο 23 μ.Χ. Η ανοικοδόμησή του βασίστηκε στα ίδια θεμέλια και η Αγορά πιθανότατα επαναλειτούργησε 20 χρόνια αργότερα, καθώς το 43 το άγαλμα του αυτοκράτορα Κλαύδιου στήθηκε στην αυλή από το σύλλογο των Ρωμαίων εμπόρων. Κιονόκρανα του λεγόμενου περγαμηνού τύπου με φυλλωτό μοτίβο, που ξαναχρησιμοποιήθηκαν στα Ύστερα Ρωμαϊκά χρόνια, κοσμούσαν κατά τον 1ο αι. μ.Χ. τους κίονες του άνω ορόφου. Από τα ιωνικά κιονόκρανα του κάτω ορόφου διατηρούνται ελάχιστα τμήματα. 5. Η Αίθουσα του Νέρωνα Κατά μήκος της ανατολικής πλευράς της Αγοράς, με προσανατολισμό προς τη Μαρμάρινη Οδό, ανασκάφηκε ένα επίμηκες δωρικό οικοδόμημα, μία δίκλιτη , μήκους 150 μ. Οι αρχαιολόγοι την ονόμασαν Αίθουσα του Νέρωνα, σύμφωνα με την αναθηματική επιγραφή στην Άρτεμη Εφεσία, το Νέρωνα, τη μητέρα του Αγριππίνα και τους πολίτες της Εφέσου. Οι δύο θύρες στη νότια πλευρά άνοιγαν προς τη λεγόμενη Πλατεία της Βιβλιοθήκης. Η πρόσβαση γινόταν από μία κλίμακα, τμήμα της οποίας διατηρείται ακόμα. Το βόρειο πέρας του οικοδομήματος ξανασχεδιάστηκε στους Ύστερους Ρωμαϊκούς χρόνους και το δάπεδό του υψώθηκε περίπου 1 μ. για τελετουργικούς σκοπούς, ενώ μέσω ενός τοίχου διαχωρίστηκε από τη δίκλιτη αίθουσα. Η πρόσοψη προς τη Μαρμάρινη Οδό έκλεισε και έμεινε μόνο μία μικρή είσοδος στο βόρειο άκρο. Το δυτικό μισό της Αίθουσας του Νέρωνα, που ανυψώθηκε πάνω από τη σειρά των δωματίων της Ανατολικής Στοάς της Αγοράς, κατέρρευσε σε όλο το μήκος του. Έτσι, δεν μπορούμε να ξέρουμε τίποτε για το πώς φαινόταν από την πλευρά της Αγοράς ούτε για το πώς συνδεόταν με την κιονοστοιχία της Αγοράς στα δυτικά.7 6. Η Δυτική Στοά
Όταν χτίστηκε η Δυτική Στοά της εποχής του Αυγούστου, το αρχικά χαμηλότερο επίπεδο χρησιμοποιήθηκε ως αποθηκευτικός χώρος. Οι προμήθειες των εμπόρων έρχονταν πιθανότατα από έξι εισόδους που υπήρχαν στον εξωτερικό δυτικό τοίχο. Η κίνηση από εκείνη την πλευρά δε θα ενοχλούσε τη λειτουργία της Αγοράς. Μετά το σεισμό του 23 μ.Χ. ένα τμήμα αυτού του χώρου γέμισε με απορρίψεις από μεγάλες ποσότητες σπασμένων αγγείων.8 7. Η Αγορά του Καρακάλλα Η πλατεία της Αγοράς δέχτηκε αρκετές αλλαγές επί Καρακάλλα (211-217). Αυτή την εποχή απέκτησε η ανοιχτή μέχρι τότε Αγορά τις δίκλιτες στοές στις πλευρές της, πίσω από τις οποίες διαμορφώνονταν καμαροσκέπαστοι χώροι, όπου στεγάζονταν τα εμπορικά καταστήματα. Εδώ μπορούσε κανείς να ανταλλάξει χρυσό, αλλά όχι μόνο. Μπορούσε να επιτύχει και πιστώσεις σε πολλά είδη, άλλοτε λιγότερο και άλλοτε περισσότερο συμφέρουσες. Η Αγορά ήταν γεμάτη ζωή και φασαρία. Ένα πολύχρωμο μωσαϊκό από ανθρώπους πηγαινοερχόταν ανάμεσα στους ξύλινους πάγκους για να κάνει τις αγορές και τις δοσοληψίες του. Πλήθος από μυρωδιές κάθε είδους γέμιζαν τον αέρα, ενώ οι εμπορικές συναλλαγές διαρκούσαν μέχρι και αργά το απόγευμα. Φαίνεται πως υπήρχε πρόβλημα καθαριότητας, καθώς πολλές ήταν οι επιγραφές που συνιστούσαν στους πολίτες προσοχή.9 8. Οι πύλες της Αγοράς Σήμερα γνωρίζουμε ότι η πρόσβαση στην Αγορά γινόταν μέσα από μνημειακές πύλες στις τρεις από τις τέσσερις πλευρές της.10 8.1. Νότια Πύλη Η καλύτερα σωζόμενη από τις τρεις πύλες της Αγοράς, η Νότια Πύλη,11 είναι το μόνο μεγάλης κλίμακας τμήμα του οικοδομικού προγράμματος των χρόνων του Αυγούστου που διατηρήθηκε μετά το σεισμό. Μέσω αυτής γινόταν η σύνδεση της πλατείας της Βιβλιοθήκης του Κέλσου με την Αγορά.12 Έχει μεγάλο πλάτος και μέσω τριών τοξωτών ανοιγμάτων διαιρείται σε τρεις επιμέρους διόδους.13 Το κεντρικό τμήμα της εισέχει κατά 1,5 μ., ενώ τα πλευρικά προεξέχουν προς νότο, δηλαδή προς την πλατεία της Βιβλιοθήκης. Στο εσωτερικό της διαμορφώνονται κόγχες. Τα τμήματα της πύλης επικοινωνούν μεταξύ τους μέσω θυρών, που ανοίγονται εγκάρσια και πλαισιώνονται από λιτά ταινιωτά προφίλ. Πάνω από τις θύρες ανοίγονται ορθογώνια παράθυρα, φεγγίτες, για το φωτισμό της πύλης. Οι φεγγίτες αυτοί έχουν ύψος όσο και τα τόξα της πρόσοψης.14 Επιμελημένη αρχιτεκτονική διακόσμηση έχει μόνο η πρόσοψη της Νότιας Πύλης. Τα μέτωπα των πεσσών που στηρίζουν τα τόξα υποβαστάζουν θριγκό με ταινιωτό επιστύλιο και με φυτικό διάκοσμο. Ακολουθεί το γείσο και μετά το στηθαίο (αττικό) στο οποίο είναι γραμμένη στην ελληνική και λατινική γλώσσα η μνημειακή οικοδομική επιγραφή. Σύμφωνα με την επιγραφή, η Πύλη χρονολογείται στα χρόνια 4-3 π.Χ. Όπως αναφέρει η λατινική επιγραφή, ο Μαζαίος και ο Μιθριδάτης, σκλάβοι του αυτοκρατορικού οίκου, οι οποίοι απελευθερώθηκαν, αφιέρωσαν την Πύλη στον Καίσαρα Αύγουστο, τη σύζυγό του Λιβία, το γαμπρό του Αγρίππα και την κόρη του Ιουλία. Η ελαφρώς παραλλαγμένη ελληνική επιγραφή αναφέρει επίσης ότι η Πύλη είναι αφιερωμένη στους κυρίους του Μαζαίου και του Μιθριδάτη και στο Δήμο.15 Η ορθογραφία της επιγραφής δεν είναι πολύ σωστή, γεγονός που οφείλεται πιθανόν στη γλωσσική αδυναμία των δύο πρώην σκλάβων.16 Με την ανασκαφική έρευνα των θεμελίων της πύλης φάνηκε ότι το αρχικό δάπεδο βρισκόταν 45 εκ. χαμηλότερα, δεν είχε σκαλοπάτια και ήταν αμαξιτό, δηλαδή από αυτό γινόταν η διέλευση αμαξιών. Έτσι, το βρόχινο νερό κυλούσε ανεμπόδιστα από το πλακόστρωτο του Εμβόλου και η πλατεία της Αγοράς γέμιζε λάσπη και βρόμικα νερά. Για να αντιμετωπιστεί αυτή η δυσάρεστη κατάσταση κατασκεύαστηκε αργότερα κάτω από την πλακόστρωση ένας αγωγός απομάκρυνσης των όμβριων υδάτων. Κατά τις ανασκαφές του 1903, ο αγωγός ήταν ακόμα στη θέση του. Το πλακόστρωτο δάπεδο της πύλης βρισκόταν κατά τρία σκαλοπάτια ψηλότερα απ’ ό,τι το δάπεδο της Αγοράς, ενώ τα δύο πρώτα σκαλοπάτια της Βιβλιοθήκης του Κέλσου, της οποίας η πρόσοψη έβλεπε επίσης στην πλατεία, λειτουργούσαν ως παραπέτα που επίσης εμπόδιζαν το νερό της βροχής. Για την αποφυγή πλημμύρας, μπροστά από την Πύλη περνούσε ένας αγωγός περισυλλογής ομβρίων και από εκεί με ένα σύστημα αγωγών τα νερά της βροχής διοχετεύονταν στη θάλασσα. Μετά την κατασκευή των σκαλοπατιών μπροστά από την πύλη δεν ήταν δυνατό να περνούν από εκεί οι άμαξες. Αρχιτεκτονικά μέλη της Νότιας Πύλης εντοπίστηκαν στην πλατεία της βιβλιοθήκης ήδη από τις πρώτες ανασκαφές του 1903. Συγκεντρώθηκαν και τοποθετήθηκαν στη θέση τους στο πλαίσιο του προγράμματος αναστήλωσης που πραγματοποιήθηκε τα έτη 1980-1989. Σήμερα, έχει αποκατασταθεί σε όλο της το ύψος η εξωτερική όψη της πύλης προς νότο, και μάλιστα σχεδόν εξολοκλήρου από το αρχικό οικοδομικό υλικό. Η έρευνα της Νότιας Πύλης –εκτός από το ότι αποκάλυψε κι άλλες οικοδομικές φάσεις και το μεταγενέστερο αγωγό– βοήθησε στο να διορθωθούν λάθη της αποκατάστασης του μνημείου από τους ανασκαφείς, αλλά και εμπλούτισε τις γνώσεις πάνω στις τεχνικές ανέγερσης κτηρίων. Επιπλέον έγινε σαφές ότι το σύστημα αυτό της τριμερούς διαίρεσης της πύλης, όπως υιοθετήθηκε εδώ, ενσωματώθηκε σε μία από τις στοές της Αγοράς. Δεν πρόκειται λοιπόν για ένα τελείως ανεξάρτητο κτήριο. Η έρευνα επίσης αποκάλυψε ότι τα δύο πλευρικά τμήματα της πύλης κατασκευάστηκαν συγχρόνως μεν, ανεξάρτητα δε το ένα από το άλλο, και συνδέθηκαν μεταξύ τους μέσω του κεντρικού τμήματος. Σε σύγκριση με τη Βιβλιοθήκη του Κέλσου, που αν και πρόκειται για αρχιτεκτονική μεγαλύτερης και εντυπωσιακότερης κλίμακας, η Νότια Πύλη βρίσκεται στην αρχή μιας νέας τεχνολογικής εξέλιξης, όπου οι αρχιτέκτονες έθεσαν καινούρια ερωτήματα και αναζήτησαν πρωτοπόρες μορφολογικές λύσεις. Αξιοσημείωτη είναι η επιμέλεια της επεξεργασίας σε σημεία και επιφάνειες που δεν ήταν καν ορατά, κυρίως μάλιστα στα σημεία σύνδεσης των αρχιτεκτονικών μελών. Ακόμα και η τοποθέτηση των στην οροφή των τριών εισόδων της πύλης έγινε με μια μεικτή τεχνική, όπου χρησιμοποιήθηκαν ξύλινα δοκάρια για το σκελετό και λίθινες φατνωματικές πλάκες. Όλα αυτά κάνουν προφανές ότι στη Νότια Πύλη δεν εργάστηκε ένα τυχαίο συνεργείο, αλλά μαρμαροτεχνίτες υψηλού επιπέδου, οι οποίοι εγκαινίασαν μια παράδοση που θα φτάσει στην ακμή της σε μεταγενέστερα χρόνια.17
8.2. Βόρεια Πύλη Η Βόρεια Πύλη αποτελεί την απόληξη του δρόμου που έρχεται από το βορρά. Η οδός που τη συνέδεε με το χώρο του θεάτρου είναι στην ουσία ό,τι απέμεινε από τον κεντρικό δρόμο που εκτράπηκε στα Πρώιμα Αυτοκρατορικά χρόνια ώστε να διασταυρωθεί με τη Μαρμάρινη Οδό. Η πύλη διατηρείται στη μορφή της τελευταίας φάσης της.18 8.3. Δυτική Πύλη
Η Δυτική Πύλη ήταν η αρχαιότερη της Αγοράς και η κύρια είσοδός της. Ταυτόχρονα αποτελούσε το μνημειώδες ανατολικό πέρας της λεγόμενης Δυτικής Οδού, η οποία ερχόταν από το λιμάνι. Σε σύγκριση με τη βαριά ιταλορωμαϊκή αρχιτεκτονική της Νότιας Πύλης, η Δυτική είναι πιο λιτής κατασκευής. Θυμίζει μάλιστα κτίσματα της ελληνιστικής αρχιτεκτονικής. Πρόσφατες ανασκαφές απέδειξαν ότι η πύλη οικοδομήθηκε μετά το 23 μ.Χ. πάνω σε ένα μικρότερο θεμέλιο της εποχής του Αυγούστου. Σήμερα σώζονται ελάχιστα λείψανα της κατασκευής. Η κάτοψή της είχε σχήμα Π. Τα δύο προεξέχοντα πλευρικά τμήματα πλαισίωναν μια κλίμακα 10 σκαλοπατιών. Στο κεντρικό τμήμα ανοίγονταν τρεις θύρες, ενώ σειρά ιωνικών κιόνων διαμορφωνόταν στις δύο όψεις. Οι βάσεις των κιόνων, μερικές από τις οποίες βρίσκονται ακόμα στη θέση τους, και τα ιωνικά κιονόκρανα είχαν πλούσια διακόσμηση. Με την έναρξη της λειτουργίας της Αγοράς διαπιστώθηκε ότι, όσο εντυπωσιακή και αν ήταν η πύλη, δε διευκόλυνε τη διακίνηση των αγαθών. Έτσι, επί Δομιτιανού (81-96), ένας εργολάβος αλεξανδρινής καταγωγής ανέλαβε να κάνει κάποιες αλλαγές. Αυτό που βλέπουμε σήμερα χρονολογείται στους Ύστερους Ρωμαϊκούς χρόνους. Σε αυτή την οικοδομική φάση ανήκουν επίσης τρεις διάδρομοι της ίδιας της πύλης και κεκλιμένες ράμπες για βαριά οχήματα.19 9. Ωρολόγιον Μέσα στην πλατεία της Αγοράς και ελαφρώς δυτικά από το κέντρο της ανασκάφηκαν τα θεμέλια ενός οικοδομήματος διαστάσεων 10 x 5,87 μ. Έχει προσανατολισμό Β-Ν. Έγινε η υπόθεση ότι πρόκειται για το Ωρολόγιον που αναφέρεται σε υστεροελληνιστικές επιγραφές. Οι τελευταίες έρευνες ωστόσο έδειξαν ότι το οικοδόμημα αυτό χρονολογείται στον 6ο αι. μ.Χ. και πως αποτελεί μέρος ενός ευρύτερου οικοδομικού προγράμματος. Στο πλαίσιο του προγράμματος αυτού το βόρειο τμήμα της Αγοράς ξαναχτίστηκε με τη μορφή μιας διώροφης ή τριώροφης στεγασμένης στοάς, της οποίας ο πίσω τοίχος στήριζε έναν τεχνητό λοφίσκο. Σε αυτόν το λοφίσκο σήμερα υπάρχουν αποθήκες του Μουσείου της Εφέσου και στρατιωτικοί καταυλισμοί.20 10. Οικισμός Σμύρνη Οι πρώτες ανασκαφές στο χώρο είχαν αποτέλεσμα να καταστραφεί μία θέση στη δυτική γωνία της Αγοράς. Η θέση αυτή είναι γνωστή με το όνομα Σμύρνη, από αναφορές των ποιητών της Αρχαϊκής εποχής Καλλίνου και Ιππόνακτος. Οι ανασκαφικές έρευνες που πραγματοποιήθηκαν στο σημείο από το 1987 έφεραν στο φως τις πέντε διαδοχικές φάσεις του οικισμού, ήδη από τον 8ο αι. π.Χ. Όλα τα οικοδομήματα είχαν χτιστεί με πλίνθινους τοίχους πάνω σε λίθινα θεμέλια. Ένα από τα σπίτια της αρχικής περιόδου, με ωοειδή κάτοψη, διαστάσεων 7,30 x 4,50 μ. και προσανατολισμού Β-Ν, αντικαταστάθηκε από ορθογώνιο διαστάσεων 10,30 x 5,00 μ., που διέθετε προθάλαμο στα ανατολικά. Κατά τον 7ο αι. π.Χ. το οικοδόμημα αυτό συνδέθηκε μέσω ενός στενού διαδρόμου με ένα άλλο σχεδόν τετράγωνο σπίτι. Στον 6ο αι. π.Χ. xτίστηκαν μεγάλες οικίες, χρησιμοποιώντας μάλιστα εν μέρει τους αρχαιότερους τοίχους. Τα σπίτια εγκαταλείφθηκαν γύρω στον 5ο και 4ο αι. π.Χ., πιθανότατα εξαιτίας της ανύψωσης της στάθμης της θάλασσας. Η περιοχή τότε χρησιμοποιήθηκε από κεραμείς και άλλους βιοτέχνες.21
11. Τάφοι
Κατά μήκος της κεντρικής πλατείας της Aγοράς, ανατολικά της Ρωμαϊκής Aγοράς και κάτω από την πλατεία της βιβλιοθήκης, οι ανασκαφές έφεραν στο φως τάφους των Ύστερων Αρχαϊκών και Κλασικών χρόνων.22 Από τα πιο σημαντικά ευρήματα είναι ένα επιτύμβιο λιοντάρι του 6ου αι. π.Χ., το οποίο βρέθηκε στις επιχώσεις των Βυζαντινών χρόνων κοντά στη Βόρεια Πύλη της Αγοράς. 12. Δυτική Οδός και Πύλη της Μέδουσας
Η Δυτική Πύλη της Αγοράς αποτελεί το ανατολικό πέρας της μεγάλης Δυτικής Οδού (διαστάσεων 160 x 24 μ.). Στον κατά μήκος άξονά της υπήρχαν στοές (πλάτους 6 μ.) με κίονες δωρικού ρυθμού και πίσω από αυτές ανοίγονταν δωμάτια. Στη νοτιότερη κιονοστοιχία υπήρχε η είσοδος προς το λεγόμενο Σαραπείο. Το σταυροδρόμι που σχηματίζεται στο δυτικό άκρο της οδού ορίζεται από μία πύλη με τρεις διόδους, η οποία χρονολογείται γύρω στο 400 μ.Χ. Τα των της εισόδου κοσμούνται στην πρόσοψή τους με ανάγλυφες κεφαλές Μέδουσας, που έδωσαν στην πύλη τη σύγχρονη ονομασία της (Πύλη της Μέδουσας). Στις πλευρές τους κοσμούνται με ανθέμια, που παρουσιάζουν μεγάλη ομοιότητα με εκείνα από τη λεγόμενη Πύλη του Ηρακλή στην Οδό των Κουρητών. Διαπιστώνουμε ότι ακόμα και στα χρόνια που είχε διαδοθεί ο χριστιανισμός, μυθολογικά θέματα δεν έλειπαν από τη διακόσμηση των κτηρίων.23 13. Ιστορία της έρευνας Οι ανασκαφικές εργασίες στην Αγορά των Ύστερων Ρωμαϊκών χρόνων πραγματοποιήθηκαν ανάμεσα στο 1901 και 1911. Το 1903 ανασκάφηκαν η Δυτική και η Νότια Πύλη, ενώ τα έτη 1909 και 1911 οι εσωτερικοί χώροι στο βόρειο και το ανατολικό τμήμα. Τη γενική εποπτεία των εργασιών είχαν ο R. Heberdey και ο W. Wilberg. Περίπου 60 χρόνια αργότερα η Τουρκική Αρχαιολογική Υπηρεσία πραγματοποίησε επιπλέον ανασκαφικές και αναστηλωτικές εργασίες σε τμήματα των στοών.24 Αξίζει τέλος να σημειωθεί ότι στο πέρασμα των αιώνων η μεγάλη πλατεία της Αγοράς γέμισε πλήθος τιμητικά αγάλματα και αναθηματικά μνημεία. Σήμερα όμως στη θέση τους παραμένουν μόνο τα θεμέλια. Αρκετές δεκάδες ενεπίγραφες βάσεις αγαλμάτων υψηλόβαθμων κρατικών αξιωματούχων βρέθηκαν σε δεύτερη χρήση ως οικοδομικό υλικό. Αυτό και μόνο μας παρέχει πολλές πληροφορίες για την ιστορία της οικοδόμησης της πόλης, τα πολιτιστικά γεγονότα και τις διάφορες πτυχές της θρησκευτικής και πολιτικής ζωής και της διοίκησης. |
1. Hueber, F., Ephesos, Gebaute Geschichte (Sonderhefte der Antiken Welt, Mainz am Rhein 1997), σελ. 73. 2. Hueber, F., Ephesos, Gebaute Geschichte (Sonderhefte der Antiken Welt, Mainz am Rhein 1997), σελ. 74, εικ. 91· Keil, J. – Heberdey, R. – Niemann, G. – Forchheimer, P. – Wilberg, W., Agora, Torbauten an Hafen, Wasserleitungen, Brunnenhaus beim Theater, Aquädukt (FIE 3, Wien 1923), σελ 4-18. 3. Hueber, F., Ephesos, Gebaute Geschichte (Sonderhefte der Antiken Welt, Mainz am Rhein 1997), σελ. 74, εικ. 94. 4. Hueber, F., Ephesos, Gebaute Geschichte (Sonderhefte der Antiken Welt, Mainz am Rhein 1997), σελ. 74. 5. Scherrer, P. (επιμ.), Ephesus. The New Guide (Istanbul 2000), σελ. 140. 6. Scherrer, P. (επιμ.), Ephesus. The New Guide (Istanbul 2000), σελ. 144· Scherrer P., “Grabungen 1995, Türkei – Ephesos”, ÖJh 65 (1996), σελ. 10-11. 7. Hueber, F., Ephesos, Gebaute Geschichte (Sonderhefte der Antiken Welt, Mainz am Rhein 1997), σελ. 77, αρ. 62· Scherrer, P. (επιμ.), Ephesus. The New Guide (Istanbul 2000), σελ. 142. Αναλυτικά για την αρχιτεκτονική της Αίθουσας του Νέρωνα βλ. Lang, G.J., “Zur oberen Osthalle der Agora, der 'Neronischen Halle' in Ephesos”, στο Lebendige Altertumswissenschaft: Festgabe zur Vollendung des 70. Lebensjahres von H. Vetters (Wien 1985), σελ. 176-180. 8. Scherrer, P. (επιμ.), Ephesus. The New Guide (Istanbul 2000), σελ. 142· Scherrer, P., “Grabungen 1995, Türkei – Ephesos”, ÖJh 65 (1996), σελ. 7-10. 9. Alzinger, W., Die Ruinen von Ephesos (Wien 1972), σελ. 84, 101. 10. Hueber, F., Ephesos, Gebaute Geschichte (Sonderhefte der Antiken Welt, Mainz am Rhein 1997), σελ. 74· Scherrer, P. (επιμ.), Ephesus, The New Guide (Istanbul 2000), σελ. 142. 11. Hueber, F., Ephesos, Gebaute Geschichte (Sonderhefte der Antiken Welt, Mainz am Rhein 1997), σελ. 74, αρ. 56. 12. Wiplinger, G. – Wlach, G. (επιμ.), Ephesos. 100 Jahre österreichische Forschungen (Vienna – Cologne – Wiemar 1995), σελ. 29, εικ. 36. 13. Hueber, F., Ephesos, Gebaute Geschichte (Sonderhefte der Antiken Welt, Mainz am Rhein 1997), σελ. 74, εικ. 92. 14. Hueber, F., Ephesos, Gebaute Geschichte (Sonderhefte der Antiken Welt, Mainz am Rhein 1997) σελ. 75, εικ. 97. 15. Αριστερά: Im(peratori) Caesari Divi f(ilio) Augusto pontifici/ maximo, co(n)s(uli) XII, tribunic(ia) potest(ate) XX et/ Liviae Caesaris Augusti/ Mazaeus. Δεξιά: M. Agrippae L(ucii) f(ilio) co(n)s(uli) tert(ium)/ imb(eratori), tribunic(ia)/ potest(ate) VI/ Iuliae Caesaris Augusti fil(iae)/ Mithridates patronis. Κέντρο: Μαζαίος και Μιθριδάτης/ τοις πάτρωσι και τωι δήμωι. Keil, J. – Heberdey, R. – Niemann, G. – Forchheimer, P. – Wilberg, W., Agora, Torbauten an Hafen, Wasserleitungen, Brunnenhaus beim Theater, Aquädukt (FIE 3, Wien 1923), σελ. 98· Hueber, F., Ephesos, Gebaute Geschichte (Mainz am Rhein 1997), σελ. 75· Alzinger, W., Die Ruinen von Ephesos (Wien 1972), σελ. 83· Rumscheid, F., Untersuchungen zur kleinasiatischen Bauornamentik des Hellenismus (Mainz 1994), σελ. 16. 16. Γράφουν, για παράδειγμα, imberator αντί για imperator, βλ. Alzinger, W., Die Ruinen von Ephesos (Wien 1974), σελ. 84. 17. Keil, J. – Heberdey, R. – Niemann, G. – Forchheimer, P. – Wilberg, W., Agora, Torbauten an Hafen, Wasserleitungen, Brunnenhaus beim Theater, Aquädukt (FIE 3, Wien 1923), σελ. 40-75· Hueber, F., “Zur Anastylose des Süd-Tores der Agora in Ephesos”, στο Bericht über die 32. Tagung für Ausgrabungswissenschaft und Bauforschung (Stuttgart 1984), σελ. 36-39· Lang, G.J., “Ein Zwischenbericht zur Anastylose des Südtores der Agora von Ephesos”, AntW 15.4 (1984), σελ. 23-30· Hueber, F., Ephesos, Gebaute Geschichte (Sonderhefte der Antiken Welt, Mainz am Rhein 1997), σελ. 74-77· Scherrer, P. (επιμ.), Ephesus. The New Guide (Istanbul 2000), σελ. 138-139· Karwiese, S., “Das Südtor der Tetragonos Agora in Ephesos”, ÖJh 66 (1997), σελ. 253-318. 18. Hueber, F., Ephesos, Gebaute Geschichte (Sonderhefte der Antiken Welt, Mainz am Rhein 1997), σελ. 74. 19. Keil, J. – Heberdey, R. – Niemann, G. – Forchheimer, P. – Wilberg, W., Agora, Torbauten an Hafen, Wasserleitungen, Brunnenhaus beim Theater, Aquädukt (FIE 3, Wien 1923), σελ. 18-39· Hörmann, H., “Das Westtor der Agora in Ephesos”, ÖJh 25 (1929), σελ. 22-53· Hueber, F., Ephesos, Gebaute Geschichte (Sonderhefte der Antiken Welt, Mainz am Rhein 1997), σελ. 74· Scherrer, P. (επιμ.), Ephesus. The New Guide (Istanbul 2000), σελ. 142, εικ. 1· Alzinger, W., Die Ruinen von Ephesos (Wien 1972), σελ. 101· Scherrer, P., “Grabungen 1995, Türkei – Ephesos”, Öjh 65 (1996), σελ. 7-10. 20. Hueber, F., Ephesos, Gebaute Geschichte (Sonderhefte der Antiken Welt, Mainz am Rhein 1997), σελ. 71-73, αρ. 59, εικ. 88-90. 21. Scherrer, P. (επιμ.), Ephesus. The New Guide (Istanbul 2000), σελ. 146· Langmann, G. – Scherrer, P., “Grabungen 1992, Türkei – Ephesos”, Öjh 62 (1993), σελ. 12-14· Scherrer, P., “Grabungen 1993, Türkei – Ephesos”, Öjh 63 (1994), σελ. 11-14· Scherrer, P., “Grabungen 1995, Türkei – Ephesos”, ÖJh 65 (1996), σελ. 12· Wiplinger, G. – Wlach, G. (επιμ.), Ephesus. 100 Years of Austrian Research (Vienna – Cologne – Weimar 1995), σελ. 140. 22. Scherrer, P. (επιμ.), Ephesus. The New Guide (Istanbul 2000), σελ. 146· Strocka, V.M., “Neue archaische Löwen in Anatolien”, AA (1977), σελ. 507-510. 23. Scherrer, P. (επιμ.), Ephesus. The New Guide (Istanbul 2000), σελ. 146. 24. Wiplinger, G. – Wlach, G. (επιμ.), Ephesus. 100 Years of Austrian Research (Vienna – Cologne – Weimar 1995), σελ. 29, 110, 127. |