1. Ερμηνευτικό πλαίσιο

Εξετάζοντας την ιστορία των πληθυσμών που έζησαν στη Μικρά Ασία διαπιστώνουμε πολύ γρήγορα ότι οι κάθε λογής μεταναστεύσεις αποτέλεσαν σταθερό χαρακτηριστικό καθ’ όλη τη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας. Όμως, πολύ γρήγορα επίσης διαπιστώνουμε ότι οι μεταναστεύσεις αυτές διαφέρουν σημαντικά μεταξύ τους, τόσο ως προς τη συχνότητα όσο και ως προς την ένταση, τη διάρκεια, τα αίτια, το χαρακτήρα και τη μορφή τους.

Στο κείμενο που ακολουθεί επιχειρείται μια πρώτη συνολική εξέταση και ομαδοποίηση των χαρακτηριστικότερων μεταναστευτικών κινήσεων που σημειώθηκαν κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής περιόδου στη Μικρά Ασία. Η ανάλυση σε καμία περίπτωση δεν είναι εξαντλητική, καθώς στις περισσότερες από αυτές έχουν αφιερωθεί ειδικά κείμενα.

Η μελέτη του μεταναστευτικού φαινομένου αποτέλεσε τα τελευταία τουλάχιστον χρόνια πεδίο δραστηριοποίησης των ιστορικών, καθώς και άλλων κοινωνικών επιστημόνων.Αυτό είχε αποτέλεσμα να προταθούν κατά καιρούς διάφορα θεωρητικά σχήματα με στόχο την ερμηνεία του φαινομένου, τα οποία με τη σειρά τους έγιναν αντικείμενο έρευνας και κριτικής, κυρίως όσα στηρίζονταν σε μια αυστηρά διχοτομική ανάγνωση και ερμηνεία των μεταναστεύσεων, καθώς και όσα πρότειναν μονοδιάστατες ερμηνείες, που αναδείκνυαν μία μόνο πτυχή των υπό εξέταση φαινομένων.¹ Γνωρίζουμε λοιπόν σήμερα, για να αναφέρουμε απλώς μερικά μόνο παραδείγματα τέτοιων σχημάτων, ότι δεν είναι σωστός ένας αυστηρός διαχωρισμός των μεταναστεύσεων σε ηθελημένες και αναγκαστικές. Κι αυτό γιατί κάθε μετανάστευση εμπεριέχει ένα μεγαλύτερο ή μικρότερο ποσοστό εξαναγκασμού. Και πού θα εντάξουμε κάποιες μεταναστεύσεις, οι οποίες, ενώ ξεκινούν ως μετακινήσεις προσφύγων –δηλαδή ως οι κατεξοχήν αναγκαστικές μεταναστεύσεις–, συνεχίζονται και μετά τη λήξη του αρχικού τους αιτίου και εντάσσονται σταδιακά στις οικογενειακές και ατομικές στρατηγικές των πληθυσμών; Γνωρίζουμε επίσης ότι ούτε ο αυστηρός διαχωρισμός σε εποχικές και μόνιμες είναι λειτουργικός, καθώς πολλές περιοδικές εποχικές μετακινήσεις οδήγησαν τελικά σε μόνιμη εγκατάσταση. Και βέβαια είναι εύλογο το ερώτημα από ποιο χρονικό σημείο και μετά θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι μια εγκατάσταση έχει γίνει πλέον μόνιμη. Οι ίδιοι οι μετανάστες πάντως πολύ συχνά ζουν με το όνειρο της επιστροφής και έχουν την τάση να θεωρούν παροδική την εγκατάστασή τους στον τόπο υποδοχής, παρά την όποια της διάρκεια.

Οι επισημάνσεις που προηγήθηκαν δε θα πρέπει να έχουν αποτέλεσμα την εξομοίωση όλων των μεταναστεύσεων και την εγκατάλειψη κάθε προσπάθειας ομαδοποίησής τους. Κάθε άλλο! Θα πρέπει, όμως, να μας κάνουν προσεκτικούς και να μας διδάξουν ότι χρειάζεται να αποφεύγουμε τη χρήση αυστηρά διχοτομικών ταξινομικών σχημάτων. Έχοντας όλα αυτά κατά νου, θα χρησιμοποιήσουμε κάποια από τα σχήματα που έχουν κατά καιρούςπροταθεί, προκειμένου να υποδείξουμε στους αναγνώστες πιθανούς τρόπους ομαδοποίησης των μεταναστεύσεων που έλαβαν χώρα στη Μικρά Ασία κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής περιόδου.

Προηγουμένως, όμως, ας εξετάσουμε σύντομα την εξέλιξη των μεταναστεύσεων αυτών στην πορεία του χρόνου. Ήδη από την αρχή της οθωμανικής κατάκτησης ο σουλτάνος Μωάμεθ Β΄ ο Πορθητής διέταξε την υποχρεωτική μετακίνηση πληθυσμών από την Καππαδοκία και την Κύπρο, με σκοπό τον εποικισμό της Κωνσταντινούπολης. Οι μετακινήσεις των ορθόδοξων χριστιανικών πληθυσμών συνεχίστηκαν και στους επόμενους αιώνες, χωρίς όμως να έχουν τη συχνότητα και την ένταση που θα παρουσίαζαν αργότερα. Το πρώτο σημείο καμπής αποτελεί ο 18οςαιώνας, οπότε πυκνώνουν και συστηματοποιούνται οι μεταναστεύσεις. Όμως, η πραγματικά δραματική τομή σημειώθηκε κατά το 19ο αιώνα, και κυρίως από το β΄ μισό του και μετά. Η συχνότητα και η ένταση των μεταναστεύσεων εκείνη την περίοδο ήταν τέτοια που, σε κάποιες περιοχές τουλάχιστον –όπως τα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας και η Καππαδοκία–, άλλαξε πραγματικά η εθνογραφική σύνθεση των πληθυσμών. Τεράστιες ήταν και οι επιπτώσεις στην οργάνωση των οικισμών, καθώς κάποιοι –κυρίως τα ανερχόμενα αστικά κέντρα της αυτοκρατορίας– γνώρισαν σημαντική πληθυσμιακή αύξηση, ενώ άλλοι, κυρίως στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας, σχεδόν ερημώθηκαν. Ας περάσουμε όμως στην ομαδοποίηση των μεταναστεύσεων.

2. Ομαδοποιήσεις με βάση το χώρο

Μια πρώτη πιθανή ομαδοποίηση με βάση το χώρο αφορά την κατάταξη των μεταναστεύσεων στις ακόλουθες τρεις κατηγορίες: προς τη Μικρά Ασία, εντός της Μικράς Ασίας και από τη Μικρά Ασία. Είναι ενδιαφέρον να επισημάνουμε ότι οι περισσότερες γνωστές μεταναστεύσεις ανήκουν στις δύο πρώτες κατηγορίες. Θα πρέπει επίσης να αναφερθεί ότι οι ορθόδοξοι χριστιανικοί πληθυσμοί που μετακινήθηκαν προς τη Μικρά Ασία προέρχονταν κυρίως από τον ελλαδικό χώρο των Βαλκανίων και από τα νησιά του Αιγαίου. Οι πληθυσμοί αυτοί εγκαταστάθηκαν στην πλειονότητά τους στα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας. Αντίθετα, το ελληνικό κράτος, η Αίγυπτος και η Αμερική ήταν οι χώροι υποδοχής μεταναστών από τη Μικρά Ασία κατά το 19ο αιώνα.

Αν στη συνέχεια λάβουμε ως κριτήριο περαιτέρω διαφοροποίησης τον τόπο στον οποίο εγκαταστάθηκαν οι μετανάστες που κινήθηκαν προς ή εντός της Μικράς Ασίας, θα διαπιστώσουμε ότι οι περισσότεροι από αυτούς κατευθύνονταν προς τα μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η ίδια η Κωνσταντινούπολη ως πρωτεύουσα από πολύ νωρίς αποτέλεσε πόλο έλξης μεταναστών. Στη συνέχεια, και κυρίως από το 19ο αιώνα και μετά, αγαπημένους τόπους εγκατάστασης αποτέλεσαν και άλλα ανερχόμενα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, με σημαντικότερα τη Σμύρνη, τη Σαμψούντα, τα Άδανα, την Ταρσό και τη Μερσίνα.

Μπορεί το μεγαλύτερο μέρος των μεταναστών να κατευθυνόταν προς τα αστικά κέντρα, αυτή όμως η κίνηση δεν περιλαμβάνει σε καμία περίπτωση το σύνολό τους. Έτσι, π.χ. κατά το τελευταίο τέταρτο του 18ου αιώνα αρκετοί μετανάστες από τον ελλαδικό χώρο εγκαταστάθηκαν ως καλλιεργητές σε τσιφλίκια Οθωμανών τοπαρχών των δυτικών παραλίων, όπως ήταν οι Καραοσμάνογλου στο σαντζάκι του Σαρουχάν και οι Τζιχάν Ογλού, Χασάν Τσαβούς και Ελίς Ογλού στην περιοχή της Σμύρνης.² Επίσης, κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα πληθυσμοί με καταγωγή από περιοχές της Θράκης όπου ήταν διαδεδομένη η σηροτροφία προτίμησαν να εγκατασταθούν σε περιοχές που θα τους επέτρεπαν να ασχοληθούν με παρόμοιες δραστηριότητες. Και βέβαια δεν πρέπει να λησμονήσουμε τους Πόντιους μεταλλωρύχους, οι οποίοι, ιδιαίτερα από τα τέλη του 18ου αιώνα, βρίσκονταν σε μια συνεχή μετακίνηση προς αναζήτηση νέων μεταλλείων.

3. Ομαδοποιήσεις με βάση τη διάρκεια

Με κριτήριο τη διάρκειά τους οι μεταναστεύσεις διακρίνονται σε εποχικές και μόνιμες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα για την πρώτη κατηγορία είναι οι εποχικές μετακινήσεις εργατών, καθώς και τεχνιτών σε περιόδους φόρτου εργασίας, από τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου προς περιοχές των παραλίων της δυτικής Μικράς Ασίας. Εδώ εντάσσονται επίσης οι μετακινήσεις εξειδικευμένων τεχνιτών, όπως ήταν π.χ. οι μπεζιρτζήδες (τεχνίτες που εργάζονταν στην παραγωγή λινελαίου), που κατάγονταν συνήθως από συγκεκριμένους οικισμούς της Καππαδοκίας, και οι κατασκευαστές κετσέδων και παπλωμάτων που κατάγονταν από το Μιστί της Καππαδοκίας. Δε θα σταθούμε εδώ στις μόνιμες μεταναστεύσεις, οι οποίες άλλωστε αποτελούν και την πλειονότητα. Θα αρκεστούμε μόνο στην ακόλουθη επισήμανση αναφορικά με τη μετανάστευση τωνΚαππαδοκών προς την Κωνσταντινούπολη και άλλα αστικά κέντρα της αυτοκρατορίας. Όλα δείχνουν ότι πρόκειται για μόνιμη εγκατάσταση. Ωστόσο, οι μετανάστες δε διέκοπταν τις σχέσεις τους με τον τόπο καταγωγής τους, όπου και επέστρεφαν σε τακτά χρονικά διαστήματα, προκειμένου να επισκεφτούν τις οικογένειές τους, οι οποίες συνέχιζαν να ζουν εκεί.

4. Ομαδοποιήσεις με βάση την πρόσληψή τους από τους μετανάστες

Οι ομαδοποιήσεις που προτείναμε μέχρι στιγμής έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό: δε λαμβάνουν υπόψη τους ίδιους τους μετανάστες ως υποκείμενα της δράσης. Ας δώσουμε λοιπόν τώρα βάρος στην πρόσληψη της εμπειρίας της μετανάστευσης από τα υποκείμενα αυτής της διαδικασίας, δηλαδή από τους ίδιους τους μετανάστες. Εδώ γίνεται λόγος για μεταναστεύσεις που ήταν ενταγμένες στην πορεία ζωής (life course) των ανθρώπων ως ένα πιθανό της στάδιο. Πρόκειται για εκείνες που παρουσίαζαν κάποια κανονικότητα και είχαν χρονικό βάθος που ξεπερνούσε τη μία γενιά. Επομένως, είχαν ενταχθεί στη συλλογική εμπειρία της τοπικής κοινωνίας ή της ευρύτερης περιοχής. Το γεγονός αυτό είχε αποτέλεσμα να έχουν αναπτυχθεί και οι πρακτικές εκείνες που επέτρεπαν την επεξεργασία της εμπειρίας της μετανάστευσης σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο, με στόχο να μην εξελιχθεί σε τραυματική εξέλιξη που θα είχε αρνητικές συνέπειες και για τα άτομα και για τις κοινωνίες στις οποίες αυτά εντάσσονταν.

Τυπικά παραδείγματα είναι η μετανάστευση από το σύνολο σχεδόν των οικισμών της Καππαδοκίας αρχικά προς την Κωνσταντινούπολη και στη συνέχεια και προς αναδυόμενα αστικά κέντρα του Πόντου αλλά και τη Σμύρνη, η μετανάστευση από νησιά των Κυκλάδων προς την ευρύτερη περιοχή της Σμύρνης, αλλά και η μετανάστευση Ποντίων μεταλλωρύχων είτε προς εξεύρεση νέων μεταλλείων είτε προς ήδη υπάρχοντα. Εδώ ανήκουν και οι εποχικές μεταναστεύσεις, οι οποίες ήταν συνήθως αποτέλεσμα επαγγελματικών δραστηριοτήτων. Ενδιαφέρον προκαλεί και η μετάβαση από την εποχική μετακίνηση στη μόνιμη εγκατάσταση, φαινόμενο που παρατηρήθηκε λόγου χάρη συχνά σε μετανάστες που προέρχονταν από νησιά του ανατολικού Αιγαίου και κατευθύνονταν προς τα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας. Τέλος, σε αυτή την κατηγορία θα μπορούσε να ενταχθεί ακόμα και το προσκυνηματικό ταξίδι προς τα Ιεροσόλυμα, το γνωστό και ως χατζηλίκι. Κι αυτό γιατί και ως προς την οργάνωσή του και ως προς την πρόσληψή του από τους ίδιους τους ταξιδιώτες, αλλά και από τα υπόλοιπα μέλη της κοινωνίας από την οποία κατάγονται, παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με τις υπόλοιπες μετακινήσεις αυτής της κατηγορίας.

Διαφορετική κατηγορία αποτελούν εκείνες οι μεταναστεύσεις οι οποίες δεν ήταν ενταγμένες στην πορεία ζωής των ανθρώπων. Περιλαμβάνει μεταναστεύσεις που δεν παρουσίαζαν κάποια κανονικότητα, δεν είχαν χρονικό βάθος που ξεπερνούσε τη μία γενιά και επομένως δεν είχαν ενταχθεί στη συλλογική εμπειρία της τοπικής κοινωνίας. Συνήθως προέκυπταν ως αποτελέσματα κάποιου γεγονότος, το οποίο ερχόταν να διαταράξει τις ισχύουσες ισορροπίες. Αναφερόμαστε σε εποικισμούς, όπως αυτός της Κωνσταντινούπολης και της Κύπρου με πληθυσμούς προερχόμενους από την Καππαδοκία έπειτα από σχετική απόφαση του σουλτάνου Μωάμεθ Β΄ του Πορθητή, σε μετακινήσεις προσφύγων ύστερα από πολεμικές συγκρούσεις, όπως η μετανάστευση κατοίκων από τα παράλια της Μικράς Ασίας προς την επαναστατημένη Ελλάδα κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του 1821, σε μετακινήσεις προσφύγων που ήταν αποτέλεσμα συνθηκών, όπως η Ανταλλαγή των πληθυσμών που αποφασίστηκε με τη συνθήκη της Λοζάνης, σε μεταναστεύσεις προς αστικά κέντρα που οφείλονταν στην έλλειψη συνθηκών ασφαλείας στην ύπαιθρο ή τέλος σε γεγονότα που άλλαζαν άρδην τις συνθήκες ζωής στον τόπο καταγωγής, όπως φυσικές καταστροφές και δραστικές αλλαγές των οικονομικών δραστηριοτήτων που επηρέαζαν και το εργασιακό καθεστώς, οδηγώντας στην ανάπτυξη νέων ατομικών και οικογενειακών στρατηγικών.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν κάποιες ενδιάμεσες περιπτώσεις, οι οποίες, ενώ φαινομενικά ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία, εμφανίζουν κάποια χαρακτηριστικά της πρώτης. Εδώ ανήκουν οι μετακινήσεις πληθυσμών από τον κυρίως ελλαδικό χώρο προς τα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας, που ξεκίνησαν ως αποτέλεσμα του Α΄ Ρωσοτουρκικού πολέμου (1768-1774), και οι μεταναστεύσεις των Ποντίων προς τη Ρωσία ιδιαίτερα κατά την περίοδο μετά τον Κριμαϊκό πόλεμο.

5. Συμπεράσματα